Kulis.az professor Cavanşir Yusiflinin “Nəsrdə Ritm – Zaman və məkanda yerdəyişmə” yazısını təqdim edir.
1.
Poeziya, ədəbiyyat... təbiətin ölü, cansız halından dirçəlib canlandığı məqamı tutmaq üçün əlləşir və həmişə ilk misra və sətirlərdə ağacların yarpaqları arasından quş civiltisinin eşidilməsini, bayaqdan tutulmuş havanın quşların səsiylə oyanmasını qeydə alır. Ona görə bu ilk misra və ilk sətir səndən bütün gücünü istəyir...
Amma bəzən elə olur ki, içinə dolmuş, səni yazmağa, anlamağa, hiss etməyə sürükləyən nəsnə (aşağıda bəhs edəcəyimiz hekayələrin birində belə bir ştrix var: qız istəyir ahıl kişinin üzündəki göz yaşlarını silsin, amma ürək eləmir, çünki onlar o üzə çox yaraşırdı...) içindən qopan enerjinin ağrısını, iztirab və əzabını sənə hiss etdirmir.
Tədqiqatların birində yazılır ki, nəsrdə intonasiya ilə ritmi bir-birinə qarışdırmaq olmaz, onlar fərqli anlayışlardır. Müəllifin və personajların nitqi ritmik baxımdan deyil, intonasiya etibarı ilə fərqlənirlər. Nəsri poeziyaya yaxınlaşdıran təkcə ritm deyil, həm də metaforadır. Bu metafora zaman və məkanda yerdəyişmələri bir kontekstdə birləşdirib inteqrallaşdırır.
2.
Bu məsələni araşdırmaq üçün müxtəlif nəsr mətnlərinə müraciət etmək olar. Seymur Baycanın “Zamanın nəhayətsiz zənciri” hekayəsini götürək. Personajlar: qoca, ahıl kişi və gənc qız. Elə ilk cümlədən hadisələrin inkişaf stixiyası, yayın dartılıb gərilməsi hiss edilir, daha doğrusu, hərəkətin özündən savayı, onun harda, hansı nöqtədə qırılmaq ehtimalının olması, harda böyük bir boşluğun yaranacağı məsələsi maraq doğurur və bu maraq ritm (hərəkətin zaman və məkanda yerdəyişməsi) yayının əzab içində qıvrılan bütün enerjisini ötürə bilirmi? Hekayənin ilk cümləsinə diqqət yetirək: Qatar işıqları yanan birmərtəbəli kiçik stansiyada dayanmadan sovuşdu. Nərgiz stansiyanın adını da oxuya bilmədi. İlk dəfə oxuyanda sənə elə gələ bilər ki, qız həqiqətdə birmərtəbəli stansiya binasının işıqları yanmadığı üçün onun adını oxuya bilməyib. Ancaq məhz binanın işıqları yanırdı deyə, - həm də sürət məsələsinə görə qız stansiyanın adını oxumağa macal tapmayıb; səbəb bu da ola bilərdi: qızın fikri dağınıq idi, evdən qaçıb, gözlərini yuman kimi anasının dəhşətdən əyilən sifətini görür və barmağına tikan batmış kimi diksinir... Belə olduğu üçün, qatar ən aşağı sürətlə getsəydi belə həmin ad şübhəsiz ki, oxunmayacaqdı. Bu farqmentdə “dayanmadan sovuşdu” ifadəsini yadda saxlayaq. Ritm məsələsinə görə. “Sovuşmaq” feilinin semantikası bütün mətn boyu, bütün hərəkət və hərəkətsizliyin, qızın yarımçıq gördüyü yuxuyla gerçəklik arasında qıvrılan obrazların üzərində astaca iz buraxır, yəni həm də sən, oxucu bu iş bitəndən sonra o izləri hiss edə bilirsən, hadisəni, əşyanı, insanı... yox, onu xatırladan hansısa obrazı bu izlərdən tanıya bilərsən. Hekayənin bu qəribə aurası fərqli intibalar doğurur. Dünya fanidir, hamı, hər şey ölüb, əriyib, çürüyüb gedəcək, bu sadalanan nəsnələr arasında belə baxanda, yəni dünya boyda səs-küyün içində bir əlaqə-filan da yoxdu, amma dərk eləyəndə ki, bu sakit, qəribə səslərdən, qoxu və qorxulardan hörülmüş bu gecə zamanın nəhayətsizliyində sadəcə bir həlqədir, xoşbəxt olursan, yuxu gəlir, dünya, cahan beşik kimi yırğalanır. Təhkiyənin ritmi hardadır, onu – yəni bu vacib kompozisiya elementini necə hiss edirik. Diqqət edin, bir fraqmentdə qız ahıl kişiyə hekayəsini danışır, evdən qaçdığını anladır və axmaq olub-olmadığını soruşur (şübhəsiz ki, hərəkətinin-!), qoca cavabına uzaqdan başlayır. Nisbiliklə... Aşağıdakı pasajda haqqında danışdığımız, ritmi oluşduran birinci metafora üzə çıxır: “Qulaq asın, icazənizlə sualınıza cavab vermək istəyirəm. Axmaqlıq nisbi anlayışdır. Son vaxtlar adamlar nisbi anlayış sözünü tez-tez işlədirlər. Xoşbəxtlik nisbi anlayışdır, bədbəxtlik nisbi anlayışdır, gözəllik nisbi anlayışdır… Şəxsən mən bu sözləri son vaxtlar müxtəlif adamların dilindən tez-tez eşidirəm. Əlbəttə, nisbilik sərhədsiz, həddi-hüdudu olmayan böyük bir boşluqdur, amma bu o demək deyil ki, kim nəyi istəsə götürüb bu boşluğun içinə tullaya bilər. Yəni şəxsən mən adamların yeri gəldi gəlmədi nisbilik sözündən istifadə etmələrinin əleyhinəyəm.” Əvvəl də yazdığımız kimi, Seymurun yolu bu boşluqları görə bildiyi üçün orijinaldır. Sonra qızı çaşdıran Bethoven söhbəti. Nə əlaqə? Nisbilik ucu-bucağı, həddi-hüdudu olmayan bir boşluqdur, nə atsan gedər görünməz yerlərə, nə olduğunu da bilməzsən. Ancaq qocanın fikrincə hər bir sonsuzluq adlanan yerin də bir ölçüsü olmalıdır. Elə bir məqam mütləq var ki, orda mütləq dəyər yer alır, o məqamda “nisbətən” söhbəti keçmir. Nisbilik öləri, fani şeylərə, varlıqlara aid edilir. Bu boşluq və nəhayətsizlik mətndəki zamanın hüdudsuzluğu ilə hekayənin öz diliylə desək, nisbi paraleldir, əslində isə əks şeylərdir. Söhbət birincini dəf edən, ancaq həm də onunla bir sırada durmağa məhkum edilmiş ikinci metafora gəlir, təhkiyədə inteqral məsələsi məhz bu yerdə meydana gəlir (bu məqam adi vəziyyətdə insanların bir-birlərinə deyə bilmədiklərin sözlərin asan, ürək xoşluğuyla deyilməsiylə əlamətdardır):
“- İtlər hürür. Eşidirsiniz?
- Eşidirəm.
- Sifətlərini görməsək də səslərini eşidirik. Zamanın nəhayətsiz zənciri…
- Sizdə belə hallar olur?
- Necə?
- Bir hadisə sizə tamam başqa dövrdə baş vermiş hadisəni xatırladırmı?
- Bir-iki dəfə olub.
- Əgər sirr deyilsə necə olub?
- Hmmmm… Bir dəfə gözəllik salonunda saçımı kəsdirəndə neçə oldusa birdən-birə Janna Darkı xatırladım. Xahiş edirəm sözlərimə gülməyin.
- Yox, yox siz nə danışırsınız. Belə şeylərə necə gülmək olar...
- Başqa vaxtı mən heç vaxt bu sözü deyə bilməzdim.”
Bu kontekstdə mahiyyətcə əks olan nəsnələr paralel və “sinonim” kimi göstərilir, biri bədbəxtlik, o biri xoşbəxtlik, biri gecə, o biri gündüz kimi, ancaq ...
Ritm həm də daxili hərəkətin burulma, özündən qaçma anını da bildirir və məhz bu məqamlarda özünü hiss etdirir: Qoca kişi qıza sual verir: heç olubmu bir hadisə sizə tamam başqa dövrdə baş vermiş hadisəni xatırlatsın? Qız cavabında deyir ki, bir gözəllik salonunda gün saçımı kəsdirəndə Janna Darkı görmüş kimi oldum. Kişi də eyni tərkibli başqa hadisəni nəql edir: Bu gün səhər yuyunduğum zaman məni bərk öskürək tutdu, ağzımdan qan gəldi. Ovcumdakı qan damcılarına baxdım və öz-özümə dedim; Demək belə, nəhayət! Axır ki, başlandı! Bu, doğrudanmı həqiqətdir? Bu indiyə qədər özümə verdiyim sualların arasında ən çətini idi. Sizə qəribə gələ bilər, həmin anda mən Leninqrad blokadasında acından ölən adamları xatırladım. Soruşsanız bəs niyə belə oldu, heç bir cavab verə bilməyəcəm. Mən heç nə başa düşmürəm. Bu, tam bir səadət idi. Elə səadət ki, bu barədə dərindən düşünmək özü belə təhlükəli idi. Bunlar şübhəsiz ki, izahsız şeylərdi, həm də hekayə bitən kimi o gecənin, o qızla ahıl kişinin bir kupedə olduqlarını, dəhlizə çıxıb qəribə söhbət etdiklərini unudur və buna inanmırsan. Ancaq məhz həmin anda səadət (xoşbəxtlik yox-!) deyilən nəsnəyə toxunmuş kimi olursan...
Seymurun “Qəbirstanlıqda” hekayəsinin ritmi isə “irəliləmək” feilində ehtiva olunur, yəni, bu cümlədə: “O, ağlaya-ağlaya xırda, lakin iti addımlarla avtobus dayanacağına tərəf getdi.” Bu cümləyə bir hekayənin əvvəlində, bir də sonunda rastlanırıq. Bu cümlə, bu ritm vahidi mətndə gəzib-dolaşan hərəkətin, əlbəttə təhkiyədə ifadə olunan dinamikanın bütün əsas mənasını göstərə bilir. Bu xırda, amma iti addımlar bir tərəfdən məlum situasiyada qəbahət iş tutmuş, yaxud tutduğunu düşünən bir qızın ruhunda ona əzab verən fikirlərin zəncirini göstərirsə (həm də ifadəyə fikir verin: Göz yaşları Əminənin gözünün qabağını örtdü. Qız başını əyib iştahla ağladı... Başqa bir cümlə: Özünü qaydaya salmaq üçün ona çox az vaxt lazım oldu. Bu arada həm də bir neçə təbəssüm növünü sınaqdan keçirdi. Üstünə ətir çilədi...), digər tərəfdən içində əbədi yer tutmuş saflığını ifadə edir, təbəssümlə əlaqədar ifadələrin tərs üzü peyda olur: bu dəm, yəni Bəhramın arvadı onu küncə sıxışdıranda bilmədi neyləsin, ayaqları taqətdən düşdü, az qaldı yuvalarına azuqə daşıyan qarışqaların üstünə aşsın...
Hekayənin təhkiyə, kompozisiya təşkilində belə bir cəhət var: qəhrəmanın daxili düşüncələri, içində özü ilə həsb-hal etməsi, bazardan gül alıb (həm də xoşlanmasa da, gözü iri və bahalı gül dəstəsində qalsa da) qəbiristanlığa üz tutduğu andan ta Bəhramın qəbrinin üstünə gül dəstəsini qoyana qədər, elə ondan da sonra özünü təcrid edir, ağlayır, bir də kənarda onu izləyən qadın var (ağ bənizli iri qara gözlü... ağ bənizi gözlərini, qara gözləri isə üzünün ağlığını daha qabarıq nəzərə çarpdırırdı, yəni, daha gözəl...), ərinin qəbrinin üstünə gül qoyub ağlayan qadına yaxınlaşmır, yəni nə qədər hirsli olsa da bu sükutu, bu müqəddəs mərasimi pozmağa ürək eləmir, müəllifsə ara-sıra (yenə qəbristanlığa gedən baş) “mənasız”, ilk baxışdan hadisəyə dəxli olmayan, ümumiyyətlə heç nəylə ilgisi olmayan, sadəcə axıb gedən şeylərə ricətlər edir, ancaq bu müdaxilələr bir məqamda bir yerə yığılaraq hekayənin ümumi “dağınıq” kompozisiyasının bütövləşməsinə şərait yaradır və bu məqamda qəbiristanlıqda cavan yaşda həyata vida etmiş qızının qəbrinin dəmir çəpərinə sarı rəng çəkən kişi, bir də səs çıxarmadan ağlayan xanımı fokusa gəlir, qəbiristanlıqda hamı səssizdir, sarı rəng həyata keçməmiş ümidlərin rəngidir...
“Puqaçov üsyanı” hekayəsi Seymurun qısa hekayələrindənir. Hekayədə yeniyetməliyini təzəcə atlamış, hərbi məktəbə daxil olmuş bir uşağın darıxmağından, rus dilini bilmədiyi üçün gecələr az yatıb dərsi əzbərləməsindən, müəllimlərin bu zəhmətin qarşısında məcbur olub ona qiymət yazmasından və nəhayət sinifdə qəfil hönkürməsindən bəhs edilir. Atası təzəcə rəhmətə getmiş, hərbi məktəbin atmosferinə heç cürə uyğunlaşa bilməyən uşaq pəncərənin ağzında oturub o günün yağışlı havasında şəhərə üz tutan avtobuslara baxır və olmazın qəhərlənir. Hekayənin ilk cümləsi (...Yaddaşım hər zaman, hər yerdə adamlarda heyrət doğurub...) təkcə əzbərləməklə, avtobus nömrələrini dəqiqliklə yadda saxlamaqla bağlı deyildir, bu yaddaş zolağı unutmamaqla unutqanlığın arasından keçir, ekvator xətti kimi. Mətndə yadasalmalarla indi, bu an baş verən hadisələr arasında nazik, şəffaf bir pərdə var, o pərdə həm də hərbi məktəbdə darıxan, ümumən həyatda darıxmağın öldürdüyü adamların içindədir, bu mənada hekayənin kompozisiyası müqayisə-refrenlər əsasında yaradılır. Tarix müəlliməsi uşağın hönkürtüsünü eşidib yaxınlaşır, onun saçlarını oxşayır və bir cümlə deyir: ona görəmi? İllər keçə də, uşaq hər şeyi unutsa da, bu cümləni unutmur, müəllimin toppuş əllərinin istisini məbəd sakitliyi kimi hiss edir. Hiss edilən şeysə canlıdır və həyatdır. Və məsələ həm də adamın içində qopan Puqaçov üsyanındadır.
