Kulis.az Təvəkgül Boysunarın “Mütaliə qeydləri: Orxan Saffarinin “Əjdər” hekayəsi haqqında” yazısını təqdim edir.
Orxan Saffarinin “Əjdər” hekayəsini “Kulis.az” ədəbiyyat saytında keçirilən hekayə müsabiqəsi zamanı oxumuşdum və çox zövq almışdım. Fikrimi lap sadə və birbaşa desəm, bu hekayə o müsabiqədə birinci yerə layiq görülən hekayədən daha yaxşı hekayə idi. Lakin nəinki birincilik, heç iyirmiliyə də düşə bilmədi. Çox təəccüblüdür. Yəqin, Saffarinin bu hekayəsində ekstralinqvistik infraqırmızı bədii həll və kulminativ metaforik kompozitiv və s. kimi şeylər çatışmırmış.
“Əjdər” hekayəsi ona görə daha yaxşı hekayə idi ki, müəllif bu mətni ilhamla yazıb, zorla, ağılla, məntiqlə, hesablamayla yazmayıb, ona görə də cümlələri gözəldir, mətn oxunaqlıdır, oxucu can sıxıntısından əzab çəkib yorulmur, əksinə mətn səni çəkib aparır və sən hətta elə cümlələrə rast gəlirsən ki, tüklərin ürpərir. Məsələn torpaqlarının iyirmi faizi işğalda olan bir ölkənin haqq müharibəsinə yollanmış və bu müharibədən, əllərini, qollarını, ayağını itirərək, yarımcan qayıtmış qazinin bir az da toxtaq ruhla, zarafatla, yumorla dediyi cümləyə baxaq:
“Torpaqların neçə faizini aldığımızı bilmirəm, amma məndən 80 faiz getdiyi dəqiqdi...”
Yaxu belə bir mənzərə:
"Uşaq vaxtı futbol oynayanda oyununa baxdığımız oğlan, müharibədə ayaqlarını itirdi”.
Yeri gəlmişkən, bu cümlədəki “baxdığımız” sözü mətndə, əslində, “buraxdığımız” şəklindədir. Və hekayə yaxşı olsa da, müəllif artıq ikinci dəfədir çapa verdiyi bu mətnin redaktəsinə bu cür laqeyd və əhli-kef münasibət bəsləməklə heç də yaxşı təəssürat yaratmır. Əgər mən səhv anlayıb “buraxdığımız” sözünü nahaqdan “baxdığımız” etmişəmsə, yəni cümlə müəllifin yazdığı kimi - "Uşaq vaxtı futbol oynayanda oyununa buraxdığımız oğlan, müharibədə ayaqlarını itirdi” şəklində olmalıydısa, o zaman cümlə nə anlama gəlir? Bəlkə “oyuna buraxdığımız” yazmaq istəyib.
Yaxud aşağıdakı cümlədə iki “amma” sözünün yaratdığı qüsurla bağlı nə deyək?
“Əjdər belə qayıtdı amma. Sağ, amma salamat yox.”
Lakin yeri gəldiyi üçün söylənməli olan bu qüsurlar, təbii ki, əslində, asanlıqla düzəldilə biləsi qüsurlardır və hekayənin əsas görkəminə, gözəlliyinə ciddi xələl gətirmir.
Orxan Saffarinin “Hüznsov depressiya” kitabında yer alan bir sıra hekayələri kimi bu hekayə də poetik ovqatla yazılıb. Məsələn, ilk iki cümləyə baxaq.
“...Onunla oğurluğa çox getmişdik. Mən indi o şıltaq günlərin adına oğurluq deyirəm, amma siz elə görməyin, elə deməyin.”
“Amma siz elə görməyin, elə deməyin.”
Bu kəlmələr artıq hansısa kədərli əhvalatı danışmaq istəyən bir adamın sözləridir və həssas oxucu məhz bu sənətvari kədəri hiss etdiyi üçün hekayəni oxumağa davam etmək istəyir.
Yaxud aşağıdakı cümlələr:
“Sonra sonra hər şey birdən-birə dəyişdi. Mən oğurluq eləmədim, evlərə girmədim, cibə girmədim. ”
Hər şeyi dəyişən nə olur? Niyə hər şey birdən-birə dəyişir? Çünki müharibə başlayır. Və təhkiyəçinin bir vaxtlar birlikdə avaralandığı, birlikdə oğurluğa getdiyi köhnə dostu müharibəyə yollanır. Yəni Əjdər müharibəyə yollanır. Bir vaxtlar Əjdərin oğurluq etdiyi qonşularının hamısı haqqını Əjdərə halal eləyir. Arxasınca “əşşi, sağ-salamat qayıtsın, yenə xırda şeylər oğurlasın” deyənlər olur.
Amma yazıçı Əjdərin qayıdışını belə təsvir edir:
“Oktyabrın ilk günləri idi. Cəbhədən xəbərlərin güllə kimi açıldığı bir vaxtda Əjdəri iki əlsiz, bir də ayaqsız qarşılayası olduq.”
Yazıçı özündən yalançı, saxta bir dünya yaratmır. Əjdər müharibəyə gedib qazi kimi qayıtsa da, müəllif onu özündənuydurduğu ideal insan obrazına həbs etmir. Əksinə, onun bütün paxırlarını hekayənin lap əvvəllərindəcə açıb ortaya qoyur və oxucuya məlum olur ki, müharibədən sağ qayıtmasa, hamımızın müqəddəs şəhid adlandıracağımız Əjdər, əslində, oğru imiş, narkoman imiş, hətta həbsdə yatıbmış.
Yəni, müəllif, bu hekayəsini saxtakarlıqla uydurmur, əksinə ustalıqla uydurur.
İndiyə qədər yazılmış bir sıra ədəbiyyat nümunələrində, ayaqlarını itirən müharibə iştirakçısının faciəsini əks etdirmək üçün müəlliflər çox vaxt “daha ayaqqabı geyinə bilməyən bir insan” obrazını canlandırırdılar. İtirilmiş ayağı oxucuya hiss etdirmək üçün ayaqqabı detalına köklənirdilər. Orxan Saffari isə müharibədən əlsiz, ayaqsız qayıdan Əjdərin əlsizliyini, qolsuzluğunu daha fərqli şəkildə göstərir. Savaşdan öncə narkotik çəkən və damarına iynə vuran Əjdər müharibədən qayıdanda artıq qolları olmur, damarları olmur. O damarlar artıq yerli-dibli yoxa çıxır. Artıq əvvəllər iynəyləyə toxunduğu o qolun, o damarların yerində sadəcə boşluq var.
Təhkiyəçi, dostu Əjdərdən soruşur:
“Əjdər, bəs iynə? Gül kimi damarların var idi, indi damağa soxacaqsan?!”
Deyəsən, Əjdər özü də bu haqda düşünməmişdi.
Sonra müəllif hekayənin ən çətin hissəsinə - sonluğuna çatır və Əjdərin əhvalatını bu cümlələrlə bitirir:
Əjdər sualıma cavab vermədi.
Elə bildim, tüstünü ciyərinə alır, sən demə, səsini udurmuş.
Nəşədən iki qüllab vurub, başımı göyə qaldırdım.
Gözlərimi yumub bir anlıq özümü necə unutdumsa, Əjdər tək qalan ayağı ilə ayağıma vurub ayıltdı məni. İlahi, bu tək ayağa görə də sağ ol. İndi onunla aramdakı bağ, həm də bu tək ayağıdır.
Telefonla zəng edə bilməz, qışqırsa, o deyil..
Əjdərin 20 faizinə baxıb diksindim. Təzədən nəşəni dodağına uzadıb, sonuncu tüstünü vurdurub, aşağı çömbəlib ayağını qucaqladım...
- Müharibə davam edir!
P.S. Hekayədə qüsur kimi görsənən şeylərdən biri kimi açıq-saçıq ifadələrin tez-tez qarşıya çıxmasını qeyd etmək olar. Doğrudur, hekayəni nəql edən obraz, belə demək mümkünsə, küçə uşağıdır və hekayədə də küçə leksikonunun olması, əslində, qaçılmazdır. Amma yenə də, bu ifadələrin mətnin ümumi səslənişinə xələl gətirdiyini danmaq olmaz. Məsələn, təsəvvür edək ki, ədəbiyyata qayğı göstərməyi qəfildən qərara alan hansısa qurumlar “Əjdər” hekayəsinin televiziyada səsləndirilməsiylə bağlı göstəriş verir. Bu hekayəni televiziyada, kütlə qarşısında səsləndirmək, görəsən, mümkün olacaqdımı? Məncə, yox.
Qörtrud Stayn, Heminqueyə məhz bu məsələ ilə bağlı irad tutarkən onun açıq-saçıq ifadələrlə dolu olan hekayələrindən birini “üzəçıxarılmaz” hekayə adlandırır və fikrini Heminqueyə bu cür izah edirdi:
“Yaxşı hekayə idi, buna söz yox, amma mən belə əsərlərə “üzəçıxarılmaz” əsərlər deyirəm. Təsəvvür elə ki, rəssamsan, bir rəsm əsəri çəkirsən, amma elə şey çəkirsən ki, adam arasına çıxarılası deyil. Sərgi olur və sən bu əsəri heç yandan asa bilmirsən. Heç kim də bunu almaq istəmir, çünki alsalar, onlar da asa bilməyəcək.” (Ernest Heminqueyin xatirələrindən)
