Kulis Nazim Hikmətin “Taranta Babuya məktublar”ını ixtisarla təqdim edir.
Asiya və Afrika xalqlarının dillərini öyrənməyə böyük maraq göstərən bir italyan dostumdan bu günlərdə bir məktub aldım.
Dostumun adını yazmaq istəmirəm: qorxuram ki, çək-çevirə salarlar. Amma yazdıqlarını olduğu kimi təqdim edirəm:
“Əziz qardaşım, sən Romanı zərflərin üstünə yapışdırılmış poçt markalarından, eləcə də, tarix və coğrafiya kitablarında dərc olunmuş şəkillərdən tanıyırsan: üstündə Sezarın və əsgərlərinin oyma üsulu ilə daş təsvirləri işlənmiş üçgözlü qapılar; qıraqlarını siçovullar yemiş nəhəng ələyə bənzəyən Kolizey meydanı; Batrus rəsul kilsəsinin göyərçinli həyəti; Plazzo Venetsiya sarayı və sarayın balkonunda ağzı bir qarış açılmış, sağ əli böyründə, sol əli isə havada donub qalmış Mussolini...
Amma bu şəkillərdəki Romaya bənzəməyən bir Roma da vardır, adı: ”Karteri populari, yəni xalq məhəllələri”. Burada evlər iş tapa və yaxud Amerikaya köç edə bilməyən italyanların ümidsizliyinə bənzəyir. Onların şəkillərinə nə poçt markalarında, nə tarix, coğrafiya kitablarında, nə də qədim dövrlərə və yaxud gözəl mənzərələrə maraq göstərən turistlərin kolleksiyalarında rast gələ bilməzsən. Axı, bu rütubətli və üfunətli evlər kimin nəyinə lazımdır?
Şahzadə Torlonyanın dəbdəbəli qəsrini mənimsəyən və qızını ölkənin ən zəngin gənci—Konte Cianoya ərə verən Benito Mussolini italyan ensiklopediyasının “F” hərfində faşizmin nə demək olduğunu belə izah edir: “Faşizm rahat həyata xor baxır və Yer üzündə səadətin mümkünlüyünə inanmır.” Əslində, o, tam əminliklə demək olar ki, bu nəzəriyyəni Karteri populari, yəni xalq məhəllələrində çox ciddi şəkildə həyata keçirmişdir...
Mən, iki həftə bundan əvvəl, Romada faşizmin tam bərqərar olduğu xalq məhəllələrindən Qarbetellada üçmərtəbəli bir evin qapısını döydüm. Bura kasıb tələbələrin, Benito Mussolinin ideyalarının “gözəlliyini” dərk edə bilməyən elm və sənət adamlarının, işsiz-gücsüz fəhlələrin naəlac qalıb kirələdikləri yaşayış üçün yararsız olan onlarla binadan biri idi.
Qapını bir qadın açdı, kirayə ev istədiyini dedim. O, qabaqda, mən isə arxada, ikinci mərtəbəyə qalxdıq. Göstərdiyi otağı, bundan daha yaxşısını tapa biləcəyimə zərrə qədər ümidim olmadığına görə, bəyəndim.
Kirayə verilən evlərlə kirayə verilən paltarlar arasında, nəsə, bir oxşarlıq var. Hər ikisində də ağlagələn ilk şey bu olur: “Görəsən, bu evdə məndən əvvəl kim yaşayıb və yaxud bu paltarı məndən əvvəl kim geyinib?”
Qadından soruşdum:
- Məndən əvvəl burda kim yaşayıb?
Qadın qəfildən əlinə iynə batmış adam kimi diksindi və nədənsə, ağappaq ağardı. Sonra şübhə dolu nəzərlərlə üzümə baxa-baxa dedi:
- Məgər, onun haqqında sizə bir şey deməyiblər?
Qadının cavabından bir şey anlamadım. Lakin qısa mükalimədən sonra aydın oldu ki, sən demə, bu zavallı məni polis zənn edib. Yanıldığını və evi kirələməkdən vaz keçmədiyini biləndə, çox sevindi:
- Burda bir həbəş olurdu, - dedi. Qalladan gəlmişdi, bir müddət İtaliyada qalıb, rəssamlıq sənətinin sirlərini öyrənmək istəyirdi. Gecəyarısı evə basqın edib apardılar...
Axşama yaxın çamadanımı və kitablarımı götürüb, təzəcə kirələdiyim mənzilə köçdüm. Bərk yorulmuşdum. Özümü elə paltarlı-paltarlı çarpayının üstünə atdım. Amma, nədənsə, yata bilmədim. Yastığın üstündə, tükü bir qədər tökülmüş – dazlaşmış başımın yanında sanki məndən əvvəl burda yaşayan həbəşin qara, qıvrım saçlı başını gördüm. Qalxıb oturdum və anladım ki, otaqda tək deyiləm...
Bəlkə elə həmin gecə güllələnən və yaxud həbs edilən bir adamın illərlə nəfəs aldığı, düşündüyü, rəsm çəkdiyi, mahnı oxuduğu bir otaqda özümü necə tək hiss edə bilərdim? Birdən-birə içimdə ona qarşı bir hörmət, bir sevgi duydum. Sanki illərlə bir yerdə olmuşduq, bir yerdə sevinib, bir yerdə kədərlənmişdik.
Həbəşistan yarımmüstəmləkədir. O, yəni məndən əvvəl bu mənzildə yaşayan həbəş bu yarımmüstəmləkənin müstəmləkəsi olan Qalladan gəlmiş qaradərili bir kölədir, mən isə, əyninə qara köynək geyinmiş imperializmin ağdərili köləsiyəm. Təbii ki, bu oxşar cəhətimiz də bizi doğmalaşdırırdı.
Anam məni doğarkən ölüb – üzünü görməmişəm. Bu həbəşin də üz-gözü necədi, bilmirəm. Mənim yaşamaq üçün içəri girdiyim bu qapıdan o ölmək üçün çıxıb. Birdən-birə hiss elədim ki, o, mənə anam qədər yaxındır. Qəribədir, bəzən özünə yaxın bildiyin insandan qalma əllə tutula, gözlə görülə bilən hər şeyi əllə tutmaq, gözlə görmək istəyirsən. Ürəyimə damdı ki, qallalı həbəşdən bu evdə nəsə qalmış olacaq. Çarpayının baş tərəfində balaca bir kamod vardı. Qalxıb, alt gözünü açdım – boşdu. Üst gözünü açdım - siyirtmənin içinə rəngi saralmış qəzet parçaları sərilmişdir. Adətən, axtarış zamanı ən diqqətli polisin də gözündən nəsə yayınır. Qəzet parçalarını qaldıranda, həbəş dilində yazılmış bir yığın qaralama gördüm. Bunlar qallalı həbəşin arvadına – Taranta Babuya yazdığı və çox güman ki, göndərməyə ehtiyat etdiyi məktublar idi...
Mən sonuncu məktubu oxuyub qurtaranda dan yeri yavaş-yavaş ağarırdı. Üç gün, üç gecə durub-dincəlmədən yol gəlmiş adam kimi yorulmuşdum. Qalxıb işığı söndürdüm, yatağıma girdim. Tükü bir qədər getmiş – dazlaşmış başımı onun qara, qıvrım saçlı başının yanına qoyub, yuxuya daldım.
Daha nə deyim? Sənə göndərdiyim bu zərfdə həm Taranta Babuya yazılmış məktubların əsli - əlyazmaları, həm də mənim tərcümələrim var. Bunları burada çap etdirmək mümkün deyil, sən orda balaca bir kitab şəklində buraxdırarsan. O kitabın üzünü nə o, - çox güman ki, artıq güllələnib, – nə Taranta Babu, nə də mən görəcəyəm. Taranta Babunun yaşadığı ölkəyə poçt yox, göydə qana batmış bir xaç kimi uçan ölüm təyyarələri gedir. Mən isə, Yer üzünün dörd bir tərəfinə uzanan ağlagələn bütün yolları bağlanmış bir ölkədə yaşayıram və heç bir poçt gəmisi, poçt qatarı, poçt təyyarəsi Taranta Babuya yazılmış məktubları bura gətirə bilməz.
Roma, 5 avqust 1935-ci il.
TARANTA BABUYA BİRİNCİ MƏKTUB
Atasının iyirmi beşinci qızı,
mənim üçüncü arvadım,
canım-gözüm,
Taranta Babu.
Sənə bu məktubu
İçinə ürəyimdən başqa bir şey qoymadan
yollayıram Romadan.
Nə olar, qınama məni,
sənə şəhərlər şəhərindən
öz ürəyimdən başqa
ağıllı-başlı bir hədiyyə tapmadım deyə...
Taranta Babu,
onuncu gecədir ki,
başımı üzü gümüş suyuna çəkilmiş
kitabların üstünə əyib,
oxuyuram
Romanın yaranışını...
Qabaqda sısqa, dişi bir qurd,
arxada gombul və çılpaq
Remüslə Remülüs
dolaşırlar içində otağımın.
Ağlama, Taranta Babu,
Bu, Ual bazarında günün günorta çağı
sənin o əncir məməli bacını altına basan
mavi muncuq taciri Remülüs deyil...
Qeyd. Kağız əzildiyindən, məktubun bu hissəsi yaxşı oxunmur. Amma hiss olunur ki, söhbət Romanın necə yaranmasından gedir.
Remüs və Remülüs...
Silvanın əkizləri...
Venüsün nəvələri...
Baxmadan
gözlərinin yaşına,
qaranlıq gecədə
aparıb atdılar onları
əlçatmaz, ünyetməz bir dağın başına...
Nə alınlarında
dəfnə yarpağı,
nə əyinlərində donları vardı...
Remüslə Remülüs
bir sabah erkən
çarəsiz-çarəsiz düşünərkən:
“İndi biz neyləyəcəyik burda?” —
Qəfildən rast gəldilər
yanıbalalı bir dişi qurda.
Balaları öldürüb,
ana qurdun südü ilə
qarınlarını doyurdular.
Sonra... sonra gəlib,
Romanı qurdular.
Qurdular,
amma Roma dar gəldi iki adama.
Və bir axşam
bilmədən keçdiyi üçün
şəhərin sərhəd daşını,
kəsdi Remülüs
qardaşı Remüsün başını...
Belə-belə işlər, Taranta Babu,
üzü gümüş suyuna çəkilmiş
kitablarda yazılıb bu!
İndi anladım ki,
Romanın təməlində
niyə dişi qurd südü ilə dolu kasalar
və bir də bir ovuc qardaş qanı var...
TARANTA BABUYA İKİNCİ MƏKTUB
Boynunda mavi meymun dişindən
üç sıra gərdanlıq daşıyan,
qızılı tüklü bir quş kimi göyün altında
və axar su kimi yerin üstündə yaşayan,
gözləri gözlərimin,
sözləri sözlərimin saf aynası,
üçüncü qızımın
və beşinci oğlumun anası,
Tarantya Babu...
Aylardır
döymədiyim qapı qalmadı,
Küçə-küçə,
ev-ev
Romanı axtarıram Romada
Burda artıq
böyük ustalar
mərməri ipək bir qumaş kimi kəsmirlər.
Nə Dante Aligerinin nəğmələri,
nə Beatriçe nin süslü üzü,
nə də Leonardo da Vinçinin öpüləsi əli var!..
Mikel Ancelo
muzeylərdə falaqqaya salınmış
bir məhbusdu.
Və bir kilsənin divarından
sapsarı, nazik boğazından
asıblar Rafaeli!
Bu gün Romanın böyük,
Romanın geniş küçələrində
dayayıb kürəyini dəmir- beton banklara,
İkibaşlı balta kimi dayanan
yalnız bir qara,
bir qanlı kölgə var!
Hər addımında
bir əsir başı vuran Sezar!
Hər addımında
bir məzar qazan Sezar,
Roma!
Kavadis Roma? – deyə sorma!
Sus, Taranta Babu!
Sevgiylə,
sayğıyla,
gülərək,
hayqıraraq sus!
Və dinlə, bax!
Zəncirlərini qırır
Romanın xalq məhəllələrində Spartak!
TARANTA BABUYA BEŞİNCİ MƏKTUB
Hey, Taranta Babu, hey!
Görmək,
eşitmək,
düşünmək,
və yaşamaq
nə gözəl şey!..
Məni düşün-
qollarım dopdolu yançaqlarındaykən...
Düşün
qapqara bir daşın
üstünə damcılayan
çırılçılpaq su səsini..
Xoşladığın meyvənin
rəngini, ləzzətini, adını düşün.
Gözdəki dadını düşün
yamyaşıl otun, qıpqırmızı günəşin
və masmavi bir çiçək kimi açan Ay işığının...
Düşün, Taranta Babu!
Dünya elə böyük ki!..
Elə gözəl,
elə sonsuz ki, dənizlərin sahilləri,
hər gecə hamımız
qumların üstündə yan-yana uzanıb,
ulduzlu suların
türküsünü dinləyə bilərik.
Yaşamaq nə gözəl şey,
Taranta Babu,
yaşamaq nə gözəl şey...
Amma, buna rəğmən,
Taranta Babu, səndən soruşsan, desəm ki:
keçilərimizin
qıvırcıq uzun tükləri tökülüb,
məmələrindən ağ işıq kimi axan südləri kəsilərsə,
günəş yavrusutək portağallarımız
budaqlarında quruyarsa
və qıtlıq
əti getmiş, sümüyü qalmış ayaqlarıyla
yerli bir kral kimi
torpağımızdan keçərsə,
sən nə edərsən?
Mənə deyərsən ki:
bir afrikalı qadından
belə şey soruşarlarmı heç?
Bilirəm, Taranta Babu, bilirəm,
qıtlıq –ölümdür,
bolluq – bərəkət, sevinc!
Amma nə hikmətdisə,
büsbütün tərsinədir burda bu:
bolluqla- ölürlər,
qıtlıqla – yaşayırlar...
Xalq məhəllələrində
İnsanlar ac, xəstə qurdlar kimi dolaşırlar,
Amma anbarlar buğda ilə dolu,
Amma anbarlar kilidli.
Dəzgahlar
yerdən günəşə qədər olan yolu
ipək xalı kimi toxuya bilər,
Amma insanlar yalınayaq,
İnsanlar çılpaq...
Qısacası, Taranta Babu,
İtalyanın
naxışlarında şəfəqlər sayrışan ipək şalları,
Pompei dağlarını aşan atlarının nalları,
incə simlərində Verdinin qəlbi döyünən skripkası
və büküm-büküm makaronu qədər
faşizmi də məşhurdur.
TARANTA BABUYA SƏKKİZİNCİ MƏKTUB
Mussolini çox danışır, Taranta Babu!
Qaranlıqda
yapyalnız,
təkbaşına
qalmış bir uşaq kimi
öz səsinə oyanaraq,
bağıra-bağıra danışır.
Mussolini çox danışır, Taranta Babu,
çox qorxduğu üçün
çox danışır!
TARANTA BABUYA DOQQUZUNCU MƏKTUB
Qeyd. Məktubun yuxarı hissəsinə bir radio qurğusunun şəkli yapışdırılıb.
Bu gün ağıma
boyasız və cizgisiz
bir rəsm gəldi, Taranta babu!
Və mən, birdən-birə,
sənin üzünü deyil,
gözünü deyil,
səsini görmək istədim, Taranta Babu:
mavi Nil kimi sərin,
yaralı bir aslan gözü kimi dərin səsini!
Qeyd. Məktubun aşağı hissəsinə qəzetdən kəsilmiş belə bir xəbər yapışdırılıb: “Mussolinin əmrinə hər an müntəzir olduğunu bəyan edən alim Markoni ilk sınaqları müvəffəqiyyətlə keçən və yaxın vaxtlarda Həbəşistanda tətbiq ediləcək ölüm işığı kəşf etmişdir.”
TARANTA BABUYA ONUNCU MƏKTUB
Qeyd. Məktubun əvvəlinə qəzetlərdən kəsilmiş belə bir elan yapışdırılmışdır. “İtalyan ordusu Həbəsistanda hərbi əməliyyatlara başlamaq üçün yağışların kəsməsini və baharın gəlməsini gözləyir.”
Dəhşətdir, Taranta Babu:
bizi öz torpaqlarımızda öldürmək üçün
öz baharımızı gözləyirlər.
Dəhşətdir, Taranta Babu:
bu il Afrikada
yağışların kəsməsi,
rənglərin, qoxuların
göydən yerə bir nəğmə kimi enməsi
və günəşin altında islaq torpağımızın
dərisi tunc rəng
Qallalı bir qadın kimi gərnəşməsi,
bizə sənin
məmələrin kimi
dadlı meyvələrlə bərabər
ölünü də gətirəcək...
Dəhşətdir, Taranta Babu!
Ölüm,
Kalon şapkasına
bir bahar çiçəyi taxıb,
qapımızdan içəri girəcək...
TARANTA BABUYA ON İKİNCİ MƏKTUB
Gəlirlər, Taranta Babu,
Səni öldürməyə gəlirlər.
Qarnını yarıb,
bağırsaqlarının
qumun üstünə ac ilanlar kimi
necə qıvrıldığımı görməyə gəlirlər.
Gəlirlər, Taranta Babu,
Gəlirlər səni
və keçilərini öldürməyə.
Baxmayaraq ki,
nə sən onları tanıyırsan,
nə onlar səni,
nə də keçilərin girib dirriklərinə.
Gəlirlər, Taranta Babu,
kimi Napolidən,
kimi Torino...
Onları bölük-bölük,
tabur-tabur,
ordu-ordu
toya aparırmış kimi
üç dənizdən keçirib
ölümə gətirir gəmilər.
Gəlirlər, Taranta Babu, gəlirlər,
sənin torpaq evinin
saman damına
bayraqlarını sancmaq üçün.
Gəlirlər,
əgər, geri dönsələr belə,
Sağ əlini Somalidə itirmiş
Torinoli tornaçı
artıq dəmir çubuqları
İpək şal kimi hörə bilməyəcək.
Və kor olmuş Siciliyalı balıqcı
bir daha dənizlərin pul-pul yaşılını görməyəcək.
Gəlirlər, Taranta babu.
Bu ölməyə və öldürməyə gələnlər
qanlı sarğılarına
parıltılı xaç taxıb, döndükləri gün
“böyük və adil” Romada
səhmlərin qiyməti yüksələcək
və yeni ağalarımız
ölülərimizi soymağa gələcək...
Tərcümə edən: DİLSUZ
