Desək, “Bu gün Beynəlxalq Teatr Günüdür” və əlimizə telefon alıb sorğu etsək, ən çox hansı sualı verərlər bizə?
- Yəni teatr var ki?
Öz günü-güzəranı, dərdi-çoru ilə əlləşən sadə adamın bu sadə görünən sualı bu tərəfdən baxsaq çox ciddidir.
Doğrudan, bu gün teatr varmı? Onun bu cəmiyyətdə yeri nədən ibarətdir? Yəni və daha dəqiqi, fiziki olaraq deyil də, fəlsəfi olaraq teatr mövcuddurmu?
Onun hansısa suallar qoymaq gücü varmı? Ümumiyyətlə, belə sual qoymağı özünün borcu hesab edirmi?
Müasir teatr haqda materiallar araşdırırkən, Youtube videolarını izləyərkən teatrın bu günün insanının gerçəkliyinə toxunmaq çabalarını gördüm. Onların içində olduqca maraqlıları var. Verbatim janrında hazırlanmış bir tamaşa xüsusilə diqqətəlayiq idi: Məşhur “Kral Lir”in motivi üzərində real insanlar öz real hekayələrini danışırdılar, atalar qızları haqda danışırdılar. Bu gerçək əhvalatlar idi.
Amma baxdıqca bir sual mənə rahatlıq vermədi: teatr fəlsəfə olaraq var ola bilmirsə, bu gerçəkliyə toxunmaq haqqı varmı?
Bu sual səslənibsə, XX əsrin ən vacib teatr adamını – Artonu xatırlamalıyıq. Onun “Qəddar teatr” nəzəriyyəsində hansısa məişət qəddarlığından danışılmırdı, özünə qarşı qəddar olmaqdan danışılırdı. Ümumiyyətlə, Artonun antiteatr pafosu bu günlə çox səsləşir. İş burasındadır ki, Artonun gördüyü, sözün əsl mənasında, onu dəli edən problem indi də aktualdır.
İş orasındadır ki, Arto özü də teatrın gerçəkliyin sərhədinə toxunmasını istəyirdi. Mənim bayaq misal gətirdiyim tamaşadakı kimi, məsələn. Amma o, istəyirdi ki, ora gələn tamaşaçı öz gündəlik yaşamından, rahatlığından qopa bilsin, tamam başqa bir hala düşsün. Əsas məsələ ondadır ki, Arto tamaşaçı ilə, həm də “obıvatel” tamaşaçı ilə teatrın razılaşmasını qəbul edə bilmirdi. Tərəflərin bu qarşılıqlı razılaşmasının nəticəsi olan tamaşa-görüş ona iyrənc gəlirdi. Çox qəribədir ki, Arto bu total laqeydliyin tüğyan etdiyi cəmiyyəti və teatrın onunla davranışını görəndə dəli olurdu. Arto öz dəliliyini kənardan görür və qəbul edirdi, amma nə cəmiyyət, nə də ona özünü kənardan göstərməli olan teatr öz dəliliyini görmək, göstərmək və qəbul etmək istəmirdi.
“Müasir teatr süquta uğrayır, çünki o, bir tərəfdən ciddilik hissini, digər tərəfdən gülməli olmaq hissini itirib. Çünki o, təhlükə ilə, təntənə ilə əlaqəsini itirib – anında aktivlik göstərməyi, təhlükə ilə göz-gözə qalmağı unudub”.
“…Bizim teatr heç vaxt özünə bu sualı verməyəcək: Bu sosial və əxlaq sistemi ədalətli deyilsə, onda necə? Mən hesab edirəm ki, o ədalətli deyil və məhvə məhkumdur. Bu yerdə daha teatr yox, pulemyot lazımdır, bizim teatr hətta bu sualı səmimi və birbaşa qoymaq gücündə deyil, əgər mənə daha yüksək və daha sirli görünən məqsədindən aralanıb, ümumiyyətlə, o bu sualı qoyacaqmı?” – Arto məqalələrində yazırdı.
Zaman göstərdi ki, teatr özünə qarşı belə qəddar olmasa və “Olum, ya Ölüm” sualı kimi sualları özünə verməyə güc tapmasa, nə qədər sənədləşsə, gerçəkçi olsa belə, Yevreinovun termini ilə desək “teatralizasiyadan” danışmaq gərək olacaq.
Cəmiyyətdə teatralizasiya davranışın, üslubun tirajlanmasıdır. Totalitarizmlə sıx bağlıdır. Məsələn, sovet cəmiyyətində hətta teatrın özündə belə teatralizasiya baş verdi. Bizim kontekstdə teatralizasiya həm də danışılmayan dilin qalıqlarıdır.
Teatrın sosiumla münasibəti, tamaşaçıyla qurduğu əlaqə necədirsə, onun eynisini görür və haqq edir. “Təsir əks təsirə bərabərdir” qanunu burada eyni dərəcədə keçərlidir. Və yalnız bərabərhüquqlu, daha doğrusu, eyni müstəvidə baş tutan ünsiyyət davam edə bilir.
Qapalı sovet cəmiyyətindən fərqli olaraq informasiyaya açıq olan (ilk növbədə, ikinci dərəcəli, idarə olunan informasiyaya, passiv əhval-ruhiyyəyə təhrik edən xəbərlərə) indiki dövrdə TV-nin toplumda daha əlverişli mövqeyi var. Lakin azacıq araşdırma kifayətdir ki, bu gün TV-nin tamaşaçılara müsbət impuls verə bilmədiyini görək. Dünyanın ən müxtəlif yerindən, hətta fərdi əhəmiyyət daşıyan neqativ xəbərlərin təsir yükü şou xarakterli verilişlərlə “keyidilir”. Belə vəziyyətdə bu tip “informasiya açıqlığı” teatra yeni perspektivlər açır.
Bu perspektivlərdən yararlanmaq, gerçəkliyin yeni qavrayış tərzlərini kəşf etmək bu günün postteatrının əsas hədəfləridir. Ənənəvi səhnə-zal münasibətlərindən qopmaqla “italyan qutusundan” imtina etməklə teatr yeni istiqamətlərə üz tutur.
Bu istiqamətdə hazırlanan tamaşalarda sən yad müşahidəçi deyilsən, iştirakçının özüsən. Hansısa teatrallaşdırılmış vəziyyətdən söhbət gedə bilməz. Tamaşaçının işi yalnız təklif olunan şərtlərdə olmaqdır. Buna immersive, başqa adla "gəzinti teatrı” da deyilir. Dünyada bu istiqamətdə işləyən bütöv bir teatr şirkətləri (Böyük Britaniyadakı Punchdrunk kimi) var.
Bu tamaşalar məşhur əsərlər üzrə qurulur. Tutalım, tamaşaçıya "Alisa möcüzələr diyarında” əsəri üzərində seçilmiş bir məkana səyahət təklif olunur. Ondan tələb olunan qulaqcıqları taxmaqdır. Qulaqcıqdakı səslər, yəni müşayiət, yalnız emosional təsir gücünü artırmaq üçündür. Bəs bütün bunlar nə üçündür?
Naməlum dünyanı araşdırmaq, yaxud da tanış olana başqa gözlə baxmaq və oradakı hadisələrdən təsirlənmək, təəccüblənmək, yeni kəşflər etmək üçün.
Burada artıq müəllif avtoritarizmi yoxdur, ümumiyyətlə, müəllif anlayışı yoxdur. İstiqamətləndirmə və səyahət var. Eynən uşaqların dünyanı tanımağa başlaması kimi.
Yeni dövrün teatrı başqa dildə danışır. Bu dilin ritorik intonasiyası yoxdur, amma sual qoymaq dərdi də yoxdur. Bu teatr tamaşaçıya sadəcə olaraq özünə zaman ayırmağa şərait yaradır. Sualı da tamaşaçı özü qoyur. Əgər istəsə.
Bu günün teatrının əsas uğuru məhz bu oldu: insanı öz gerçəyinə buraxmaq.
Deyəcəksiz ki, məgər insan onsuz da öz gerçəkliyində deyildimi? Bax, bu günün teatrı tamaşaçısına ilk olaraq bu suala dəvət edir.
