Sevda Sultanova
Bayram günlərində, ötən il böyük ekranlara çıxan iki komediya telekanallarda nümayiş olundu: “Qızqaçırtma” (rejissor Rüfət Şahbazov) və “Bayram axşamı” (rejissor Toğrul Məmmədov).
Kommersiya məqsədilə çəkilən filmlərin əksəriyyəti şablonlaşmış kino-resept üzərində qurulub. Şablonların nədən ibarət olduğunu aşağıda izah edəcəm.
Bu filmlərin rejissorlarının adlarına baxmasaydım, onların hər ikisini eyni adamın çəkdiyini düşünərdim.
Üslub (daha doğrusu üslubsuzluq), dramaturji struktur, operator gözü, montaj, ritm, inandırıcılığı olmayan saxta peripetiyalar (hadisəni mürəkkəbləşdirən gözlənilməz dönüşlər), aktyor oyunundakı tərzə qədər hər şey bir-birini təkrarlayır.
Məsələn, “Qızaçırtma”da baş rolu oynayan aktyorlardan biri Fərda Xudaverdiyevin vahid, bəsit personaj “konsepsiyası” var: onun bütün personajlarını basmaqəlib jest, bədən dili, üz-göz ifadələri, ifadə vasitələri birləşdirir. Və o, bu konsepsiyasını oynadığı bütün filmlərdə keçərli etməyə çalışır. Dəyişən təkcə personajların adıdır.
Bu, “Bayram axşamı” filmində əsas rolu oynayan İslam Mehrəliyevə də aiddir.
Maraqlıdır, bu aktyorlar rol üzərində necə işləyirlər, hansı texnikadan yararlanırlar? Yoxsa elə ssenarini oxuyub, üzdən, kor-koranə imitasiya edirlər? Hər halda ortada olan nəticə sonuncu sualın təsdiqləyici cavabıdır.
Kommersiya filmlərinin digər “özəlliyi” şou-biznes nümayəndələrinin prosesə cəlb olunmasıdır. “Qızqaçırtma”da müğənni bacılar - Sevinc və Sevil, Damla, “Bayram axşamı”nda rəqqasə Oksana Rəsulova çəkilib. Üstəlik, “Bayram axşamı”nda filmin prodüseri, şoumen Murad Dadaşov da bir neçə səhnədə oynayıb.
Təbii ki, kütləvi mədəniyyətinin simaları aktyorluq istedadına görə yox, tamaşaçı toplamaq üçün cəlb olunub. Ancaq müğənnilərin, O.Rəsulovanın və M.Dadaşovun ortaya qoyduğu zəif, effektsiz ifası göstərdi ki, onlar oyun məkanında özündən qopub özgələşə, oyunun içinə girə bilməyiblər, sadəcə, məşhur sima kimi qalıblar.
“Bayram axşamında” Miri Yusifin pərəstişkarı nənə (Asya Abdullayeva) obraz kimi yaxşı düşünülsə də, fakturaca, təbiətcə komediya formatına uyğun gəlsə də, rejissor onu obrazında əritmək, maksimum nəticə almaq üçün əlini ağdan-qaraya vurmayıb.
Ümumiyyətlə, rejissorlar aktyorlarla işləməyib.
Digər şablon-tendensiya, komediyaların filmdən çox anekdot yığımına bənzəməsidir. Yəni formal olaraq fabula-süjet var. Amma qaydalarına texniki əməl olunduğundan ümumilikdə filmlər ucuz anekdot toplusudur.
Örnəyi, “Bayram axşamı”nda əsas qəhrəmanların olduğu avtomobili başqa maşın təqib edir. Təqibdən yaxa qurtarmağa çalışan qəhrəmanların avtomobili yol hərəkət qaydalarını pozur, xırda meyvə-tərəvəz, geyim dükanlarını dağıdır və s.
Epizodun son kadrlarından birində maşının ön hissəsindən qadın alt paltarı- “mersedes” - sallanır. Tində duran gənclər istifadə müddəti bitmiş yumoru işə salırlar:
- Təzə çıxan mersedes budur?
- Nə bilim ala, gündə bir model buraxırlar.
Yaxud “epoxaya düşmüşük” kimi boyat yumorlar filmboyu səpələnir.
Və ya “Qızqaçırtma”da Fərda gizlicə girdiyi evdən tələsik qaçmalıdır, amma tutuquşu ilə rahatca, heç bir podteksti olmayan söz yarışına girir. Süni yaradılmış vəziyyət qəhrəmanın və tutuquşunun hazırcavablığının doğurduğu gülüşə hesablanıb. Sual isə budur: bu gülüş nəyi ehtiva edir, süjetdə funksiyası nədir? Bədii əsərdə (o, kommersiya məqsədi daşısa belə) bir detal belə boşuna deyilməməli, göstərilməməlidir.
“Bayram axşamı”ndakı qonşu kişinin (Niftulla Əsgərov) televizorda Van Dammın oynadığı filmi izləməsi, kişinin kadrda görünməyən arvadının deyinməsi süjetin vahid xəttində həllini tapmır.
Bayağı cinaslar, söz oyunları, söz duelləri, uğursuz montaj, sadəcə kəs-yapışdır metodu əlaqəsiz səhnələr yaradır. Ona görə də aktyorların - vahid, canlı orqanizm kimi təqdim olunmalı filmdə yox, bir-birilə daxili bağlantısı qurulmayan səhnəciklərdə çıxış etməsi təəssüratı yaranır.
Sanki ssenaristlər ssenarinin yazılma prosesi zamanı, ağıllarına gələn komik məqamları, necə olursa-olsun əhvalatda yerləşdirmək istəyiblər.
Digər qüsur-müəlliflərin yumor anlayışlarının həddən artıq qapalılığı, universallıqdan məhrum olmasıdır.
Hər iki filmdə yumor fizioloji, yataq prosesindən (qaz buraxmaq, sidiyə getmək, nəcis ifraz etmək, açıq cinsəl deyimlər) ibarətdir. Üstəlik, fizioloji yumorun alt yapısı, informasiyası yoxdur, o bədii məkanda sadəcə çəkisizlikdə yellənir. Halbuki yumor anlamlı olmağa borcludur.
Digər sorun, komediyalarda döyüş filmlərinə eyni xarakterli, monoton parodiyadır. Məsələn, cüssəli, qoluzorlu, güclü personajlara ondan zəif qəhrəmanın şişirdilmiş şəkildə qalib gəlməsi kimi. Döyüş filmlərinə parodiyalara yeni yanaşmalar tapılmır. Ayrıca, şablon parodiyanın məqsədi, konteksti nədir? Bəlkə müəlliflər satirik-tənqidi parodiyaya vurğu etmək istəyir, amma bu alınmır? Yoxsa sadəcə laqqırtı üçünmü bu təsviri işlək edirlər? Yenə də təkrarlayım ki, boşuna gülüş-heç bir bədii əsərin məqsədi deyil.
Başqa bir problem filmlərin reallığımızdan uzaqlığıdır. Sanki hadisələr bizə yad, xəyali dünyada baş verir. Bədii əsər hansı janrda çəkilməyindən asılı olmayaraq, günümüzün insanına, reallığa toxunmalıdır. Əgər müəlliflərin təklif elədiyi bədii oyunda, məkanda irreal aləmin reallıqla, gerçəkliklə əlaqəsi yoxdursa, sosiuma nüfuz edə bilmirsə, onda bədii əsər fiksiyadır, birdəfəlik istifadə olunan plastik qab kimidir.
Sərt, sürətli keçidlərlə dinamika yaratmaq cəhdi də başqa dərddir. Dinamika təkcə iti keçidlərlə, kadrarxası musiqi ilə şərtlənmir, onun bəraəti olmalıdır. İşıq, rəng həlli, aktyor oyunu, seçilən rakurslar, doğru, emosional vurğular, detallar, kadrdaxili montaj və s. yerində deyilsə, dinamikanı iti keçidlərlə yaratmaq mümkün deyil.
Bu filmlərdən mənim üçün yadda qalan yeganə səhnə “Qızqaçırtma”da türk kürəkəni canlandıran Əlibəy Məmmədlinin oynadığı səhnə oldu.
...Kommersiya filmləri əlbəttə ki, kütləvi zövqə hesablanır, kassa yığmaq üçündür. Burası aydındır. Amma bu, müəlliflərə kinodili olmayan məzmunsuz film çəkmək haqqını vermir.
