Orxan Fikrətoğlunun nəsri elitar ədəbiyyat kateqoriyasına aiddir. O, elitar yazıçı olduğu üçün kütlə onu hələ də telejurnalist kimi tanıyır. Onun əksər hekayə və povestləri süjetsiz olduğu üçün oxucu çox vaxt bu süjetsizliyin içindəki süjeti müəyyənləşdirə bilmir.
Onun hekayələrini oxuyanda vur-tut on yeddi-on səkkiz yaşım vardı və etiraf edim ki, bir vaxtlar bu hekayələrin təsiri ilə xırda hekayələr də yazırdım. Nədənsə bu yazıçının üslubu mənə həmişə doğma olub, o hekayələr gözümüzlə gördüyümüzü deyil, görə bilmədiklərimizi bizə göstərən film kimi yaddaşımda qalıb.
Bu yaxınlarda “Ölü mətn” romanını oxudum. Həcmcə kiçik əsərdə bir millətin bir əsr boyunca yaşadığı faciələr həm realistik, həm fantastik, həm detektiv, həm də postmodernist detallarla özünəməxsus şəkildə təsvir edilib. Romanın bədii materialı orijinaldır.
Mətnaltı işarələrlə zəngin olan romanın hər cümləsi arif oxucuya ipucu verir. Bu əsərdə natamam insan tipi təsvir olunur, o, çarəsizdi, köməksizdi, dar ayaqda xəyanət də edə bilir, bütün müqəddəs dəyərləri tapdayıb keçməyi də bacarır. Yazıçı Allahın da, Allahın adamlarının da öldürüldüyü bir millətin öz yaddaşından, öz ruhundan, öz mətnindən uzaq düşməsinin tarixi köklərini açıb göstərir. Namüəyyən qəhrəmanın bütün taleyi açılır, amma romanın başlıca qayəsi bu taleyin puçluğunu göstərmək deyil. Burada onun faciəsi daha konkret aspektdə götürülür:
“Mən əski əlifbanı bilmirəm. “Ölü mətn”i oxumaq üçün bu əlifbanı mənə öyrədəcək adamı tapsam belə mən o əlifbanın içində gizlənmiş mənaları və ölü həqiqətləri bu tezliklə anlaya bilmərəm. Mən o mətni lap əvvəldən yaşamalıyam”.
“Ölü mətn”i diriltmək üçün böyük bir mədəniyyətin uyuduğu həmin o əlifbanı öyrənmək və bu əlifba vasitəsilə öz həqiqətini dərk etməlisən. Əsərin qəhrəmanını biz əvvəldə Ustad kimi, sonra balıqçı kimi tanıyırıq, daha sonra o, başqa –başqa qiyafələrdə qarşımıza çıxır, bu metamorfoza xalqın bir epoxadan başqa epoxaya keçdiyi dövrlərdə baş verir. Yazıçı oxucunu qəsdən labirintə salıb arada ona tutalqa da verir ki, təsvir olunan hadisənin mahiyyətini, bir-biri ilə bağlılığını anlaya bilsin.
Məsələn:
“Bu gün bədii mətn yaranmadığından, insan ruhu çaşqındır. Olanları anlamır. Yeniləşmir. Necə yaşayacağını bilmir. Dəyərlər köhnə, ənənələr bəsitdir. Bu günün düşüncə surəti başqadır, mətni başqa. Bu səbəbdən insan yarımçıq cümlədir. Bitmiş fikir deyil”.
Əsərin əvvəlində Ustad tələbəyə fikrini belə izah edir və bu fikir əsərin nüvəsini təşkil edir. Təzə hökumətin sadiq nökərinə çevrilmiş İsmayıl da ölü mətnin yetişdirdiyi adamdır. Fağır bir adamın qəddar, qaniçən, vəhşi bir tipə çevrilməsi insanın ruhunun axtalanmasına bir işarədir. Öz yerlisi olan İbrahimi öldürməkdən çəkinməyən İsmayılın karına əslində ölməyib sağ qalan həmin İbrahim gəlir. Öz kimliyini unudub yad ölkəyə sığınan İsmayıl vətənə dönəndə onu İbrahimdən başqa heç kim tanımır. İsmayıl İbrahimin gözlərinin içinə baxıb ölür. Bu ölüm onun rəzil həyatının nəticəsiydi, əlindən alınmış həyatının faciəvi sonluğu idi. O, öləndə İbrahim deyir: “Biz yaşayanda deyil, öləndə bir-birimizə oxşayırıq. Biz ayrı-ayrı ideyaların əsgəri olsaq da bir mətnin yazısıydıq…”
Əsərdə Xeyirlə Şər sanki qoşa addımlayır. Xeyir də bizimdi, Şər də. Yüz illik bir dövr ərzində millətin zaman-zaman yadlaşdırılması prosesi romanın əksər fraqmentlərində kiçik, amma tutumlu detallarla təsvir olunur.
Günlərlə yeni əlifba haqqında düşünən Alməmməd kişi bir gün bütün tanışlarını başına yığıb deyir:
“Mən bu əlifba ilə sizi millət edəcəyəm. Özünüzü tanıyıb nə etməli olduğunuzu biləcəksiniz. Siz hələ millət deyilsiniz, ona görə heç nə anlamırsınız… Millət olandan sonra isə bütün olanları anlayacağıq. Milləti millət edən onun əlifbasıdır”.
Səhərisi günü Alməmməd kişini həbs edirlər. Sən demə, onu dinləyənlərin əksəriyyəti çuğulçu imiş. Onun dediklərinin hamısını rus hökumətinə çatdırıblarmış.
Sovet hökuməti onu həbs edib sürgünə yollayır, tale elə gətirir ki, onun oğlu böyüyüb atasının öldürüldüyü Orta Asiyada yerləşən sovet qoşunlarının, atasının qatili olan ordunun komandanı olur.
“Bu mümkünsüzlük necə mümkün olmuşdu? Atadan balaya bir dövlət, bir fikir və bir ərazi içində yaşayan sağlam bir ərazi qalmırsa, bala özündən xəbərsiz atanın düşməninə çevrilir”.
“Ölü mətn” üç nəslin taleyi haqqındadır, bu üç nəsil əslində eyni taleyin daşıyıcılarıdırlar. Hər üç nəslin yaddaşı dəyişdirilib və onlar öz köklərindən uzaq düşüblər. Əski əlifbanı bilənlərin də hamısını məhv edirlər. Bu əlifbanı bilən bir nəfər var: Şamil. Onun da dili laldır.
Müəllif oxucu üçün şifrələri tam açmır. Reallıq və fantaziya burada bir-birinə qarışmış şəkildədir. Əsərin daxili qatındakı mistika sonluğa doğru tədricən üzə çıxır. Oxucu artıq anlamağa başlayır ki, “Ölü mətn”in qəhrəmanı öz babasının, atasının və özünün yaşadığı dövrü təftiş edir.
“Ölü mətn”i yalnız qoca sufi oxuya bilir və Ustada deyir:
“Bu uşaq kimdisə, səni ayıltmaq istəyir… Ölü, ruhsuz mətnlərdən ruhani mətnə, ali sözə qaytarmaq istəyir. Səni sözün zikrinə çağırır. Ruhu olmayan mətn ölü mətndir. Yazı ruhsuz ola bilməz. Yazıdan məişətdə istifadə etmək günahdır. Ruhsuz insan ölü mətndir”.
Ustad sonda anlayır ki, “Ölü mətn”i yazan gənc elə özüymüş. O, öz yazdığı mətni ona görə oxuya bilmir ki, özü də bu ruhsuz aləmin bir üzvüdür, ruhaniyyətdən məhrumdu. Ona görə söz onun içində ehya edə bilmir…
Mətnin, insanın ruhunu özünə qaytarmaq… Bu, müəllifin üzərinə götürdüyü missiyadır. Çox ağır bir missiya…
