Kulis.Az Ömər Xəyyamla Sərrafın söhbətini təqdim edir.
- Xəyal gücü və düşüncə tərzi sürətli olan insanlar adətən tənbəl olurlar. Bəlkə, istəklərinə xəyallarda çatırlar deyə…
- Sualın ilk cümləsini elə əmin dediniz ki, elə bildim, bu qənaətə də uzun sürən araşdırmalardan sonra ya İsveç, ya da Amerika alimləri gəliblər. Burada bir “keçəl Həsən, Həsən keçəl” söhbəti var. Müşahidələrimə və oxuduqlarıma əsasən deyə bilərəm ki, mən xəyal gücü və intellekti (sürətli düşüncəsi) daha böyük olan insanları tarixdə də, indi reallıqda da tənbəl görməmişəm. Əksinə onların qarışqa kimi işlədiyini görmüşəm. Tarixdə dünyanın sahibi olmaq istəyən imperatorlardan başqa daha yaxşı xəyal gücünə, sürətli qərarqəbuletmə qabiliyyətinə sahib olanları dəqiq tanımıram.
- Əslində zamana qənaət etmək üçün istifadə etdiyimiz texnoloji yeniliklər zamanımızı daha çox alır. Düşünürəm ki, sürətli tənbəlləşmənin kökündə həm də mobilləşmə, texnoloji inkişaf dayanır.
- Təsəvvür edin, İskəndər at belində Yunanıstandan Hindistana gəlib, halbuki indi insanlar bu məsafəni təyyarə ilə getməyə tənbəllik edirlər. İndiki qəhrəmanlarımızdan xəyal gücü ən böyük olanların biri facebookun yaradıcısı Markdır. Bir müddət öncə mətbuatda oxudum ki, Mark facebookda, səhv etmirəmsə, pul transferini həyata keçirilməsini tətbiq etmək üçün gününün böyük bir hissəsini işləyir. İndi “keçəl Həsən, Həsən keçəl” söhbəti ilə bağlı demək istərdim ki, “xəyal gücü və düşüncə tərzi sürətli olan insanlar, adətən,tənbəl olurlar” deməklə “tənbəllərin xəyal gücü və düşüncə tərzi sürətli olur” demək bərabərdir “cin ayrı, şeytan ayrı”ya.
Deyirlər, indi bir məşhur şirkət var, ora daha çox tənbəlləri işə götürürlər. Çünki tənbəllər öz təbiətlərinə uyğun olaraq, problemdən ən qısa çıxış yolunu düşünüb tapırlar. Bu bir oblomovçu dastanıdır qənaətindəyəm.
- Eynşteynin “problem yaradan beyinlə həmin problemin həlli mümkünsüzdür’’ fikrini keçmişlə bu günün soyuq müharibəsi hesab etmək olarmı?
- Bütün qarşıdurmalar “niyə?” sualı ilə başlayır. Elmdə də, fəlsəfədə də, həyatda da. Amma “niyə?” sualından öncə sonunda nida işarəsi və ya lap saymazyana şəkildə sallağı nöqtə işarəsi qoyulan fikir – problem gəlir. Bu problemə fəlsəfi müstəvidə yanaşsaq, Heraklitin “bir çaya iki dəfə girmək olmaz” fikrilə Polyak şairi Yeji Letsin “hər bir əsrin öz orta əsrləri var” fikirlərinin çulğaşmasından belə bir nəticə alarıq: doğrudur problem yaradan beyinlə həmin problemin həlli mümkünsüzdür. Amma beyin bir axar çaydır, həmişə o problemi yaratdığı andakı ampulasında qalmır axı. Bir misirlinin qəlbində Nilə sevgi ilə nifrətin necə qol boyun yaşadığını təsəvvür edəndə, problem çözülmüş olur.
“Bu problem bizə babalarımızdan qalıb” və ya “biz gələcək nəsillərə problemli cəmiyyət qoyub gedirik” tipli ifadələrlə tez-tez rastlaşırıq. Bu nəsillərin soyuq savaşıdır, qarşılaşdıqları problemlərin həllindən yaxasını çəkmək cəhdidir. Mən bunların hamısını bilirsiniz nə ilə əlaqələndirirəm, yuxarıda danışdığımız tənbəlliklə, “insanın təbiətində birmənalı olaraq əməyə məhəbbətin olmaması” (Freyd) ilə.
- Sizcə, yaradıcılıq libido(yaradıcı enerji) ilə destrudiyonun (dağıdıcı enerji) daimi müharibəsidir, yoxsa ikisinin arasında qızıl ortanı tuta bilmək?
- Mən yaradıcılığı sunaminin bir şəhəri xaraba qoymasına və şaxə qalxan dalğaların gördükləri bu işdən sevinib okeanın içərilərinə doğru əl çala-çala qaçmasına bənzədirəm. Biriləri buna baxıb deyir ki, sunami gedəndən sonra yerdə ərəbcə Allah sözü qaldı, kafirlər öldü, bəziləri deyir ki, şəhərimiz xaraba qaldı, insanlarımız təbiətin qurbanı oldu, bəziləri də deyir ki, elə bura dağılmalı idi, qoy zəhmət çəkib təzə şəhər salsınlar.
Bu fikirlərin həm müsbət, həm də mənfi ilə eyni zamanda yükləndiyini özünüz də görürsünüz. Demək yaradıcılıq təkcə libidonun deyil, həm də destrudiyonun əl-ələ verib, həmahənglikdə ortaya qoyduğu nəticədir. Bunu işığın fiziki təbiəti ilə daha yaxşı izah etmək olar, bilirsiniz işıq həm molekulyardır, yəni davamlı və kəsilməz və eyni zamanda həm də korpuskulyardır – diskret (fasiləli). İkisi eyni zamanda var. Buradan baş götürüb İn-Yan fəlsəfəsinə, ordan da Dəli Kürlə Xan Arazın qovuşmasından sonra ortaya çıxan möhtəşəm təbiət mənzərəsinə – yaradıcılığa gəlib çıxmaq olar. Ən möhtəşəm yaradıcılıq nümunəsi qızıl ortadan, yoxluqla varlığın eyni zamanda mümkünlüyündən doğulur.
- “Yadlaşma’’nın bir səbəbi də termin çoxluğu ola bilərmi?
- Sərt sualdır, səyirtmək olmur. Qısa olaraq, “ola bilər” deyib keçmək də mümkündür. Amma o fransızların “pilləkəndə hazırcavablıq” dedikləri duruma düşmək istəmirəm. “Yadlaşma” deyəndə ilk ağlımda fırlanan Markesin “Yüz ilin tənhalığı”ndakı cəmiyyət oldu. Termin özü də zamanın əlamətidir və ən əsası termin özü də bir sözdür, addır, səslərdir. “Yüz ilin tənhalığı” əsərində əvvəl adları unudurlar, əşyaların üstünə adını yazdılar, sonra, sonra, daha sonra hərfləri unudurlar. Təsəvvür edirsiniz, bu dəhşətdir, bunun adı yadlaşmadır, tənhalıqdır, səbəbisə həm də termindir, termin çoxluğudur. Sovetlərin çap etdiyi bir “Znaete li vı?” kitabında oxumuşdum ki, Afrikada bir qəbilə yaşayır, danışdıqları dildə cəmisi 26 söz var. Elə bunun özü də dəhşətdir.
- “Metrik ölçülərə yerləşmədən, düşüncənin sonsuz və ölçüsüz məkanını, fəlsəfi fikrin topoloji sərhədlərini axtarmaq’’ – fəlsəfədəki bu fikri amerikan şairi U.Volt “mən bütünlükdə şlyapam və ayaqqabılarım arasındakı məsafədə yerləşmirəm’’ misrasında sadə dillə ifadə edə bilirsə,niyə tarix boyu fəlsəfə ədəbiyyatı özündən bir pillə aşağıda görməkdədir.
- Belə düşünürəm ki, fəlsəfə hər kəsin “mənim ixtisasım, peşəm, məşğuliyyətim” deyə biləcəyi yeganə nəsnədir (elmdir, sənətdir, bilmirəm nədir). “Bir dəli quyuya daş atdı, yüz ağıllı əlləşdi çıxara bilmədi” – cümləsinin içində gizlənən şey bunu deməyə əsas verir. Əslində, daş bir sözdür, fikirdir, ideyadır, həll yoludur, yaxud düzgün verilmiş sualdır. Bunu ki hər kəsdən gözləmək olar. Yaşından, cinsindən, peşəsindən, sosial vəziyyətindən, psixi durumundan asılı olmayaraq hər kəsdən. Ədəbiyyat (filosofların təbirincə şairlik) isə tamam başqa aləmdir. Müasir fəlsəfənin hələ də təsirindən çıxa bilmədiyi, üstündə baş sındırdığı, qalaq-qalaq elmi işlər yazdığı və yazılacağına şübhə olmadığı Platonun əsərlərində (dialoqlarında) bununla bağlı çox gözəl məqamlar var. Platon şairləri “hermenes” adlandırır. Hermes bilirsiniz yunan mifologiyasında xəbər gətirən Tanrıdır. Platon da şairləri və peyğəmbərləri eyni cərgəyə qoyaraq, onları “Tanrı sözünü izah edənlər” (hermenes) adlandırırdı. Bu ədəbiyyata, ədəbiyyat insanına verilən dəyərdir. Fəlsəfə varlıqdan bəhs edir, yaradıcı deyil, ədəbiyyat isə yaradıcılıqdır və bir çoxlarının filosof olmasına imkan yaradandır. “Tiran Edip”dən, “Hamlet”dən, “Karamazov qardaşları”ndan bilirsiz neçə filosof çıxıb?!
Sizin dediyiniz tendensiya heç də tarix boyu deyil, çox sonralar yaranmış bir baxışdır. Heç bilirsiz, Səməd Vurğunun yaradıcılığından müdafiə eləyən neçə adam bu gün özünə fəlsəfə doktoru, filosof deyir?! Fəlsəfənin ədəbiyyata sizin söylədiyiniz bu baxışını bir ağ paxıllıq sayaraq buradan uzaqlaşaq.
- Yaradıcılıq şəxsi (oxu: milli) düşüncə sərhədlərini keçib mütləq bəşəri mahiyyət qazanmalıdırmı?
- Mən bunu Rabindranat Taqorun şeirlərini oxuyanda hiss eləmişdim. Sonra Borxesin hekayələrində, Markesin romanlarında, İlahi Komediyada, “İsgəndərnamə”də, Nəsiminin, Füzulinin qəzəllərində dərindən hiss etdim. Hiss etdim ki, şəxsi (oxu: milli) düşüncə insanlığın, bəşəriyyətin ruhuna uyğunlaşdıqca, arzu, istək, xəyal planetar mahiyyət aldıqca o Təbiətin ahənginə və kainatın böyük ruhuna qoşulur və hansı dildə olmasından asılı olmayaraq, hansı dilə tərcümə olunmasından asılı olmayaraq öz möhtəşəmliyini, daxili ruhunu qoruyub saxlayır və hasarları param-parça edir.
Yaradıcılığın “niyəsi” bəllidirsə, o, Okeaniyanın cəmisi bir ailə yaşayan adacığından İsveçə qədər gedib çıxmağı planlayıbsa, mahiyyətində mütləq bəşərilik olmaldır. Sərhədləri aşmaq istəyini gizlədib, mən özümçün yazıram deyənləri səmimi hesab eləmirəm.
Bütün bestsellerlərin mahiyyətində bəşərilik, yerindən və milli düşüncəsindən asılı olmadan bütün insanların haqqında düşündüyü nəsə, nələrsə mütləq var. Bunu Koelho “Kimyagər” dərsliyində çox yaxşı göstərib. Görürsünüz detektivlər necə asanlıqla bestsellerə çevrilir.
- Dünya ədəbiyyatından tanıdığımız ən sanballı əsərələrin müəlliflərinin demək olar hamısının bir siyasi ideologiyası, uğrunda vuruşduğu bir cəbhəsi mütləq olub, bəs bizdə niyə yaradıcı insanlar heç bir siyasi,dini məsələlərə qarışmamalıdır, öz sənəti ilə məşğul olmalıdır düşüncəsi formalaşıb?
- Bizim şair və yazıçılarımızın içərisindədə cəsarətliləri, mübarizləri çox olub və indi də az deyil.Xaqaninin də,Nizaminin də, Nəsiminin də, Füzulinin də, Xətainin də, Mirzə Cəlilin də, Sabirin də, Cavidin də, Hadinin də uğrunda savaşdığı istər siyasi, istər ideoloji, istər mənəvi, fəlsəfi cəbhə mütləq olub. Bunu onların əsərlərində çox aydın şəkildə görmək olar. Sovetlər dönəmində də döyüşçü var idi, sadəcə döyüşməyə cəbhə, sığınmağa isti ideologiya yox idi. O zamandan yola düşən AĞ GƏMİ hələ də Azərbaycanda lövbər salmağa liman axtarır.
Mən indiki durumda formalaşmış bu düşüncəni yazarlarımızın əksəriyyətində ədəbiyyatın nəyin üzərində qərar tutaraq ucalmasını tapa bilməməsi, düzgün ədəbi bünövrəni çoxusunun heç axtarmaması ilə əlaqələndirirəm. Ölkəmizdə hər gün, bəlkə də, 10-dan çox öz müəlliflərimizin bədii kitabları çıxır. Əksəriyyətinin məqsədi, hədəfi və öz qatqısını vermək istədiyi yol belə müəyyən olunmayıb. Yaxşı yazmaq və hansısa səngərdə özünü tapmaq üçün çox oxumaq lazımdır. Yalnız bununla o yalnış düşüncəni dağıtmaq olar. Yaradılan əsər ya hansısa ədəbi, fəlsəfi konsepsiyaya, manifestə dayanmalı, ya da özü yenisini yaratmaldır.
- Dinimizdə öncəgörmələr günah sayılır amma ədəbiyyatımızdakı atalar sözü və məsəllər də gələcəyə, ola biləcəklərə dair məlumat daşımırlarmı özlərində, onlara da bir növ öncəgörmələr kimi yanaşmaq olmazmı?
- Düşünürəm ki, din özünüdərkin onlarla, yüzlərlə yollarından yalnız bircəsidir. Bizim atalarımız bizim dinimizdən (kitabımızdan) min illər əvvəl doğulublar. Qanunlar qəbul edildiyi gündən qüvvəyə minir, yalnız müsbət hallar geriyə şamil edilir.
- İndi ədəbiyyatda belə bir şey var ki, əsərin bütün məsuliyyəti oxucunun üzərinə qoyulur, o, orda nə oxuyub nə anlayırsa, öz işidi, yazar burda məsuliyyət daşımır elə də.Bu haqda nə düşünürsünüz, yəni yazarın işini asanlaşdırıb, oxucunu yükləmir ki?
- Umberto Eko 1980-ci ildə “Qızılgülün adı” romanını yazdı. Əsər çox qısa zamanda müəllifə böyük şöhrət qazandırdı. Bunlar hamısı məlumdur. 1983-cü ildə isə müəllif “Qızılgülün adı”na qeydlər” adlı bir kitabça çap etdirdi. Burada oxucuları maraqlandıran suallara, əsərdəki sirli və sual doğuran məqamlara, əsərin yazılma texnikasına müəllif öz münasibətini ortaya qoydu. Bununla da müəllif-əsər-oxucu üçbucağındakı problemlər şərh edildi və öz həllini tapdı. Bu müəllifin alicənablığı, hədəfinə çatmaq üçün qarşısına qoyduğu ali məqsədə sədaqəti və oxucusuna olan nəzakətidir.
Yazdığın əsəri oxucunun üstünə atmaq, saxlamağın dərdindən övladı uşaq evinə vermək kimi bir şeydir. Coysun ruhu məni bağışlasın.
- “Leyli və Məcnun’’da əsərin içində azıb hara getmək olar, ən uzaq məsafə olaraq?
- İbn Səlamgilə. Mən bu əsərdə ondan uzaqda yaşayan adam tanımıram.
- İncəsənətdə hər şeyə qarşı çıxıb yeni bir tərz yaratmaq faydalıdı, yoxsa bilinən bir tərzi götürüb daha irəli, üstün pillələrə qaldıra bilmək?
- Belə bir ifadə var. Deyirlər, Süleyman peyğəmbər deyib: “Hər bir təzə yaxşı unudulmuş köhnədir.”
Bu mənada mən incəsənətdə köhnənin üzərində yaradılan yeni tərzin daha effektiv olduğunu görürəm.
Bütün heykəllərə postament lazımdır.
- Oxumağa başladığınız əsərdə yazıçıdan nə gözləyirsiniz?
- Doğrusu bu məqamda uzun müddətdir ki, fasiləsiz oxu təcrübəsi olan biri kimi yazardan heç nə gözləmirəm. Əgər əlimdə əlyazma deyil, nəşr olunmuş kitab varsa, yazıçı, müəllif mənim üçün demək yoxdur. Oxu prosesində itirdiyim enerjinin müqabilində, kitabdan gözləntilərim isə çoxdur, birincisi isə budur, məni məhz tanış olduğum həyatın o biri üzü ilə də tanış etsin. Fantastika və detektivi oxusam da, məhz ona görə sevmirəm ki, onlar mənə tanımadığım dünya haqqında “nağıl” danışırlar.
- Əsərdə yazıçı oxucunu daha yaxşı görə bilər,yoxsa oxucu müəllifi?
- Əsərdən əsərə fərq var. Ayzek Azimovun əsərində bir addım sonra baş verəcək hadisədən müəllifin də diksinəcəyini, “Qızılgülün adı”ndakı Adso labirintdə qaçanda müəllifin ürəyinin necə döyündüyünü hiss etmək olur. Güman edirəm ki, Raskolnikov baltanın arxasını qarıya vuranda da Dostoyevski Raskolnikovu güdən oxucunun hansı hisslər keçirdiyini dəqiq görə bilmişdi. /sim-sim.az/
