Birinci hissəni burdan oxuya bilərsiz.
ikinci hissə
Elçinin “Baş” romanında tarix və metatarix məsələsi
Tarixi roman ustaları bir qayda olaraq "Tarixdə ən başlıcası nədir?" sualına cavab axtarıb və bu suala insan (V.Skott –“Altmış il öncə”, "Ayvenqo", "Kventin Dorvard", "Rob Roy", “Puritanlar” və s.), hadisə (Ç.Dikkens - "İki şəhər haqqında povest"), zaman (Q.Flober -"Salambo", A.Frans -"Tais"), xalq (L.N.Tolstoy -"Hərb və sülh") deyə fərqli cavablar veriblər. “Baş” romanının metafizik aurasına uyğun olaraq Elçinin bu suala cavabı tamam fərqlidir - tarix insanla Allahın, zamanla əbədiyyətin dialoqudur.
Çağdaş tarixşünaslığın patriarxı A.Toynbinin dediyi kimi, "Əsasında ilahi qanun - Loqos, kainat şüuru duran tarixin mahiyyəti konkretə nüfuz etməklə dərk olunur. Həqiqət insanın Onunla dialoqunda, daha doğrusu, Onun çağırışına cavab verməsində zahir olur" (“Tarixin dərki”). Təxminən eyni fikri D.Andreyev də özünün "Roza Mira" adlı məşhur kitabında deyir. Bu fikir sufilərin küllün zərrədə təcəllasına dair fundamental qənaətindən mahiyytcə fərqlənmir. İngilis alimi, rus ezoteriki və sufilərin fikrincə: tarixi olayların əsl səbəbi onların görünməyən qatındadır; metatarix dünyaya tarixi sifəti ilə açılan universal prosesin noumenal (batini!) tərəfidir; tarix metatarixin işarələr sistemidir.
Elçinin fakta yanaşma tərzi yuxarıdakı mülahizələrlə yaxından səsləşir. “Baş”lanğıcın birinici hissəsində dediyimiz kimi, “Baş” postmodern ötəsi mərifətnamədir və mərifət insana məxsus əzəli (batini) bilginin ona agah olmasıdır. Buna görə "Baş" romanının iki qatı var: tarixi, yəni zahiri və metatarixi, yəni batini.
***
Romanın tarixi qatı onun realist tərəfi ilə bağlıdır. Əgər romandakı tarixi olayları canlı bir orqanizmə bənzətsək, Sisianovla bağlı hadisələr bu orqanizmin onurğa sütunu və başı sayıla bilər. “...Zaqafqaziyanı əbədi olaraq imperiyanın bir guşəsinə çevirmək mənim bu dünyadakı əsas missiyamdır”, - deyən, bütün həyatını əlində qılınc Derjavaya həsr edən, hətta evlənməyə belə macal tapmayan, ən böyük arzusu Konstantinopolun küçələri ilə addımlamaq olan Sisianov xüsusi qəddarlığı və təkəbbürü ilə seçilir. “Qafqazda humanizm dəyərləri ilə nəsə əldə etmək bəsit utopiyadan başqa bir şey deyil" deyən knyaz gəncəli Cavad xanı və onun oğlunu öldürəndən sonra xanın arvadı və qızını kareta ilə Şəkiyə yola salmasını özünün ən böyük centlmenlik və humanizm kimi dəyərləndirir (!!!)
Döyüşdə yaralanıb ömürlük yataq xəstəsinə çevrilən zabit dostu Boqoyavlenskiyə məktubları isə knyazın xarakterinin başqa bir təfəini - dostluğa nə qədər səthi yanaşdığını ortaya qoyur.
Sisianov böyük dövlətçilik ideyasına elə aludə olub ki, vətəni Gürcüstanı, mənsub olduğu xalqı belə unudub - manqurta çevrilib. Knyazın əmriylə gürcü vətənpərvəri Potsixaşvilinin güllələnnməsi səhnəsi romana həm də bu fikri əyaniləşdirmək üçün daxil edilib. Qeyri-qanuni doğulan oğlundan xəbərsizliyi isə onun ata kimi manqurtluğundan xəbər verir və istər oğlunun hermofroditliyi, istərsə də Napoleon ordusu tərkibində öz atasının üstünə gəlməsi sadəcə knyaza (insana!) verilən ilahi cəza olmaqla qalmayıb, həm də dünyanın absurdluğunu göstərir.
Sisiaşvili ikən dönüb Sisianov olan, öz keçmişinə döyüş meydanlarının qanlı ilğımları arxasından baxan, bir sözlə, etnomənsubiyyətini itirən knyaz baqşa millətlərin də tarixi yaddaşını pozmağa çalışır. Onun ruslar tərəfindən işğal olunmuş Gəncəni imperatorun zövcəsi şərəfinə Yelizavetpol adlandırması və işğaldan sonra Bakının adını dəyişmək planı bu məqsədə xidmət edir.
Lakin knyazın manqurtluğunun başı müdrik Baba Arçilin uşaqlıqda ona dönə-dönə öyrətdiyi “Momento mori” (“Ölümü unutma”) və “Xmerti” (Allah) sözlərini yaddan çıxarmasıdır (Sufi istilahları ilə desək, bunlardan birincisi fəna, ikincisi isə bəqadır) Bu artıq Ç.Aytmatovun dediyi sadəcə fərdi və ya milli yox, metafizik manqurtluqdur. Metafizik manqurtu özünə qaytarmağın isə bircə yolu var - ölüm. Elçinin bədii yozumunda, Tanrı Sisianovun başının kəsilməsinə dair hökmü 1806-cı il fevralın 8-dən çox-çox öncə versə də, onun icrasına nəinki tələsmir, əksinə, gizli işarələr verərək knyazı ayıltmağa çalışır. Kəramətsiz knyaz isə bu işarələri tərsinə yozur və nəticədə 51 illik ömrünə başı ilə cavab verir.
Fətəli şah Qacarın dediyi kimi, belə faciəli aqibətə "...səbəb Sisianovun yekəbaşlığı, yerə-göyə sığmayan təşəxxüsü” olur. Yeri gəlmişkən, Fətəli şah cadugər Əkbariyə knyazın başının kəsilməsinə dair sifariş verir və bununla da roman Axundovun "Məstəli şah"ına intertekstual bir göz vurur. Lakin məsələyə münasibətdə maarifçi realist Axundovla metarealist Elçinin fərqi var. Axundov insanın ekstrasensor qabiliyyətinin mümkünlüyünü ümumən inkar edir və Məstəlinin şarlatanlığını buna örnək kimi göstərir. Elçin isə insana məxsus mistik-paranormal qabiliyyəti nəinki ümumən mümkün sayır, hətta konkret Əkbariyə münasibətdə də məsələni sual işarəsi altında saxlayır.
Knyazın cahangirlik ideallarının sonucu isə o olur ki, qəssab Balarza onun başını öz ət kötüyünün üstündə kəsəndən sonra "Həyif ondan! Yaxçi kötük idi, zay oldu!" deyir. Qəssabın zahirən bayağı səslənən, amma altında bir kitablıq mətləb gizlənən sözlərindən sonra dünyanın faniliyi, cahangirlik iddiasının absurdluğunu əks etdirən bir lövhə gəlir: "Kötük isə eləcə Qoşa qala Qapısının qabağında qaldı və bir müddətdən sonra o qış çağı hardansa bir qarğa uçub kötüyün üstünə qonaraq, knyaz Sisianovun boğazından axıb kötüyün üstündə laxtalanmış qanı dimdikləməyə başladı..." Bu, artıq tarixin sonu, yəni fənadır və yazıçı onu Vereşşagin fırçasına layiq bir inandırıcılıq, dəqiqlikə rəsm edir.
Sisianovun özünüdərk düşüncələri romanın onurğası və başını, yerdə qalan obrazlarla bağlı epizodlar isə bu və ya digər orqanını əmələ gətirir və bu iki amilin birləşməsindən roman-orqanizm əmələ gəlir. Azərbaycan, fars, rus və gürcü millətinə mənsub bu adamlar həyatlarının bu və ya digər dönəmində ya Sisianov, ya da onun kəsik başı ilə görüşür və bu, onların taleyində müəyyənedici rol oynayır.
“Allah mənə bir qılınc verəydi ki, bir həmləsiylə yer üzündəki bütün rusları, Avropdakı o firəngləri, inglisləri, o birilərini, hamısını qlıncdan keçirəydim! .. Elə farsları da! Ərəbləri də!.. Həbəşləri də!" deyən Bakı xanının bacısı oğlu Mahmud bəy və Rusiyanın sərhədlərini Hindistanacan uzatmaq istəyən kapitan Suxaryov əks cəbhələrin təmsilçiləri olsalar da, biri türk, digəri rus şovinisti olmaqla mahiyyətcə eyniləşir və milli təkəbbürü təmsil edirlər. Belindən xəncəri açıb, boğazına bantik bağlayan ruspərəst Mirzə Şərifə də müəllifin xüsusi simpatiyası hiss olunmur. Sisianovun ruhunun bütün roman boyu baş verənləri amfiteatrdan izləməsi, Ağabəyim ağanın finalda Allaha müraciəti və nəhayət, knyazın ruhunun Allahın hüzuruna uçub getməsi göstərir ki, yazıçı "...göydə hər şeyi görən və hər şeyin qiymətini verən var, dünya öz başına deyil” deyən Mirzə Müzəffərlə daha çox həmrəydir.
İlahi həqiqət hər dürlü milli-ideoloji düşüncənin fövqündədir. Dünyanın və tarixin “baş”ında duran var! Belə çıxır ki, romanın məğzindən doğan başlıca ideya budur. Yəni Elçin məşhur “Anamın kitabı” (C.Məmmədquluzadə) və məlum “Atamın kitabı” (B.Vahabzadə) ideyalarını “Allahın kitabı” ideyası ilə əvəzləyir. Bir böyük var, o da Allahdır!
Amma məsələ sadəcə bu ortodoksal mövqe ilə bitsə, ədəbiyyatın dindən, romanın risalədən, yazıçının ruhanidən fərqi olmaz. "Baş"ın müəllifi də bu mövqedə dayanmayıb irəli gedir. Belə ki yuxarıdakı ideyanı dərk edən romanın qəhrəmanları, xüsusən də Sisianov yox, oxucudur. Həyat isə roman deyil. Oxucu öz fərdi həyatını həmişə oxuya bilmir, yəni "mən dünyaya nə üçün gəlmişəm? mənim həyatdakı əsas missiyam nədir?" sualını düzgün cavablandırmır və Sisianov kimi Allahın hüzuruna bu həqiqəti əksərən dərk etmədən gedir. Beləcə, Adəmdən bu günəcən bu idrak (baş!) problemi - Sisianov məsələsi davam edir! Odur ki, bizcə, bu problemin bədii çözümü ilə yazıçının növbəti romanlarında da rastlaşacağıq. Amma məsələnin nə vaxtsa öz qəti bədii həllini tapacağı inandırıcı görünmür. Çünki bədii ədəbiyyat fasiləsiz axtarışdır və cavabın tapılması ədəbiyyatın öz spesifikliyini itirməsi, bədii dinə çevrilməsi təhlükəsi doğurur.
Üç nəfsani hiss insana həyatdakı başlıca missiyasını unutdurur. Bu hisslərin başında başda yerləşən təkəbbür durur və Elçin bunun faciəli nəticəsini baş qəhrəmanın timsalında göstərir. Təkəbbürlə yanaşı insanı öz əsas missiyasından yayındıran daha iki hiss var - acgözlük və şəhvət. Gənc və gözəl qızını beş kəhərin qarşılığında Abbas Mirzəyə satan, sonra “gərək on at istəyəydim” deyə təəssüflənən acgöz Sarı Çoban və onun qısa müddətdən sonra şahzadə tərəfindən rədd edilən, bu üzdən başını itirib çöllərə düşən şəhvani qızı bu yöndən diqqəti xüsusi çəkir:
"... Sarı Çoban qızı gündüzlər ardına düşüb , onu hoydu-hoyduya götürən, ona daş atan uşaqları qova-qaova Tehranın küçələrini ac-yalavac gəzib dolaşır, gecələr isə Tehran bazarlaırna gəlirdi. Dükan keşikçiləri, hamballar, süpürgəçi nökərlər onu çörəklə, ətlə şirnikləndirib, köşklərdən birinə salır, yerə uzandırır, cırıq-cındır tumanının ətəklərini yuxarı qaldırıb, işlərini görürdülər və onlardan biri köşkdən çıxan kimi, növbə o birinə çatırdı. Sarı Çoban qızı da hər dəfə bütün içindən gələn sevdayla:
-Mənim Abbas Mirzəm!.. Mənim Abbas Mİrzəm!.. - deyə-deyə sarmaşıq kimi onlara sarılırdı."
Qoyun otardığı yerdə çənəsini çomağına dayayıb hurilərlə xəyali eşqbazlıq eləyən Sarı Çoban təkcə acgözlük yox, həm də şəhvəti simvolizə edir. Bununla o, həm öz çılğın hisslərinə qurban gedən qızının genetik kodunu göstərir, həm də “Dədə Qorqud” dastanında pəri qızını zorlayan və ilahi cəza olaraq Təpəgözü dünyaya gətirən çobana mətnlərarsı mesaj göndərir.
Romandakı əksər obrazlar Dantenin üç vəhşisindən (şir - təkəbbür, canavar - acgözlük, vaşaq - şəhvət) bu və ya digəri ilə rastlaşır və onun pəncəsində qəhr olur. Bu vəhşiləri dəf etməkdə onlara nə Vergili (ağıl), nə də Beatriçe (sevgi) kömək edir. Çünki təkəbbür onların ağlını, şəhvət isə eşqini məhv edib. Z.Freydin dediyi kimi, onları ya böyüklük iddiası, ya da seksual instinkt idarə edir. Bakı xanı Hüseynqulunun bütün cəhdlərinə rəğmən heç cür yazıb hasilə gətirə bilmədiyi şeir bu vəhşilərə qarşı durmaqda sənətin acizliyini işarələyir.
Romanda bu üç yırtıcıdan xali üç obraz var: Xacə Əbdür Rəhman; at oğrusu Səfər və Lal Cəfəroğlu. Amma bu adamların vəhşilərlə uğraşmaması onların başqalarından mənəvi üstünlüyü yox, sadəcə imkansızlığının göstəricisidir. Uşaq yaşlarından axtalanıb İran şahının hərəmxanasına qatılan Xacə Əbdür Rəhman sevişməyi kitabdan - Füzulinin “Leyli və Məcnun”dan “öyrənmək” zorundadır. Xacə ilə müqayisədə at oğrusu Səfər bir addım “qabağa” gedib - sadəcə erkəkliyini yox, insanlığını itirib. Həyatını özü və ailəsinin qarnını doyurmaq uğrunda mübarizəyə həsr etməsi Səfəri insandan daha çox, heyvana bənzədir. Onun finalda heyvanla eyniləşməsi - cəza olaraq belinə sarındığı eşşəklə bir yerdə uçuruma yuvarlanması da bunu göstərir. Bütün ömrünü Bakı xanına dilsiz sədaqətlə xidmət edən və bu sədaqətinin qurbanı olan Lal Cəfəroğlu isə nəinki heyvan,` hətta cansızları təmsil edir və bununla da bədii likantropiya çevrəsi tamamlanır.
Məzlumların bu fiziki (Xacə Əbdür Rəhman), fizioloji (Oğru Səfər), mənəvi (Lal Cəfəroğlu) deformasiyası özü zalımların şəhvətpərəstliyi, acgözlüyü və təkəbbüründən doğur.
Konkret desək, Əbdür Rəhmanın xacəliyi hakim təbəqənin şəhvətpərəstliyinin, Səfərin oğurluğu varlıların acgözlüyünün, Cəfəroğlunun mütiliyi isə onların təkəbbürünün nəticəsidir. Likantropik çevrilmədə zalımlarla məzlimların bir fərqi var - birincilər yırtıcı heyvanlara (şir, canavar, vaşaq), ikincilər isə qatıra, eşşəyə, hətta cansıza çevrilirlər. Amma ətyeyən və ya otyeyənə çevrilmək mahiyyəti dəyişmir - öz missiyasını bilməyən insan hər iki halda insanlıqdan çıxır.
Ovidi (“Metamorfozlar”) və Kafkadan ("Çevrilmə") fərqli olaraq, Elçində çevrilmək yox, çevrilməmək müstəsnalıq əlamətidir. Bu, əksəriyyətin nəsə başqa bir şeyə çevrildiyi zamanda insan olaraq qalmaq deməkdir. Romanda iki belə obraz var: Sisianovun mürəbbisi müdrik Baba Arçil və Qarabağ xanının ağıllı qızı, Fətəli şahın sevimli zövcəsi, xalqın ümidgahı Ağabəyim ağa. Amma Arçilin öz övladlarından xəbəri olmadığı kimi, Ağabəyimin də övladı yoxdur və bu, ali mənəvi dəyərlərin kökünün kəsilməsinə işarə kimi dərk olunur.
Kamil insan surətlərinin fərqli xalqların təmsilçiləri arasından seçilməsi milli özündənrazlığa qarşı çıxan, ümumbəşəri mövqe sərgiləyən müəllifin əsas qənaəti və romanın başlıca ideya pafosu ilə sıx bağlıdır.
***
“Baş” ən xırda məişət detallarında üzə çıxan koloritdən tutmuş, dövrün ən ümumi ruhunun ehtivasına qədər klassik tarixi romançılığa məxsus hər şeyi özündə əks etdirir. Elçin XIX əsrin əvvəllərindəki beynəlxlaq siyasi mənzərəni təhkiyəçinin dili ilə nəql edəndə ümumi plana, qəhrəmanların duyğu və düşüncələrini daxili monoloqlar yolu ilə göstərəndə isə iri plana keçir və bunu çoxillik qələm təcrübəsinə malik yazıçı kimi məharətlə, yerli-yerində edir. Bəzən o, hadisələrin təsvirində naturalizmə (Abbas Mirzə ilə Sarı Çoban qızının şəhvani səhnələri), obrazların nitqində rusizm, ərəbizm, loru danışıq və vulqarizmlərə (smuta, samoqon, panika, saldat, derjava, kuzen, protest, patriot, trofey, dyadya, sfera, pederas, panos, qaimməqam, müvəhhid, ğufran, qəhbə və s.) qədər enməklə klassik realizmin hüdudlarını aşır. Öz dibinə çatan realizm bitir və bu bitkinliyin hesabına metarealizmə keçid başlayır. Başqa sözlə, ali həqiqət ən aşağı ilə ən yuxarının - qarışqa ilə Süleymanın, fəqirlə şahın, çoban qızı ilə şahzadənin, elitar ədəbi dillə vulqar leksikonun görüşdüyü nöqtədədir. Çünki məhz bu nöqtədə çevrə qapanır və tarixdən metatarixə keçid baş verir - əbədi dövretmə başlayır.
Gəlin, biz də romanın əbədiyyətlə bağlı qatına keçək, görək “Baş”ımıza nə gəlir.
***
Romanın tarixi qatı onun realist, metatarixi qatı isə metafizik tərəfinə uyğundur. Əgər tarixi olaylar romanın cismidirsə, metatarixi olaylar onun ruhudur. Beləliklə, “Baş” öz metoduna görə metafizik realizm, tipinə görə isə metatarixi roman örnəyidir. Onun milli tarixi romançılığımıza gətirdiyi yenilik bu müstəsna tipoloji özəlliyi ilə bağlıdır. Çünki tarixi nəsr təcrübəmizin nəinki belletrist nümunələri, hətta ən ciddi örnəkləri də (Y.V.Çəmənzəminli – "Qan içində", Ə.Cəfərzadə - "Aləmdə səsim var mənim", F.Kərimzadə - "Xudafərin körpüsü" və sair) metatarixi düşüncədən danışmağa ciddi əsas vermir.
Ümumən tarixi roman janrı nəsrimizin Axilles dabanıdır. İlk tarixi romançımız M.S.Ordubadidən keçən az qala bir əsr ərzində bu janrda onlarla əsər meydana çıxsa da, onlar tarixi koloriti canlandırmaq, tarixi-psixoloji atmosfera yaratmaq, tarixi fakta orijinal yazıçı konsepsiyası ilə yanaşmaq kimi Avropa romançılığının iki əsr öncə həll etdiyi problemləri çözə bilməyib. “Firon”u (B.Prus) oxuyan özünü Ramzes dövrü Misiri, “Salambo”nu (Q.Flober) oxuyan Hamilkar dövrü Karfageni, “Tais”i oxuyan (A.Frans) Avqust dövrü Roması, “Puritanlar”ı (V.Skott) oxuyan isə Kromvel dövrü Şotlandiyasında hiss edir. Bu ölçüyə milli tarixi romanlarımız arasında ən çox uyğun gələn yenə də Elçinin romanları - “Mahmud və Məryəm”lə “Ölüm hökmü”dür. Xronoloji olayların zəif publisistik təkrarından ibarət, bəzən həvəskar təsiri bağışlayan müstəqillik dövrü tarixi romanlarını bu məsələdə söz konusuna çevirmək isə, yumşaq desək, qəribə görünərdi.
Lakin milli tarixi romanla bağlı daha ciddi problem strukturoloji qatdadır. Belə ki tarixi romançılarımızın bədii düşüncə koordinatları tam formalaşmayıb. Bu düşüncənin horizontal oxu var, vertikal oxu isə yoxdur. Bu düşüncə müstəvi, səth quruluşundadır, yəni səthidir. Milyonlarla qurban bahasına olsa belə, tarixi öz məqsədyönlü və möhtəşəm finalına doğru aparan Dünya Zəkası anlayışı (Hegel) bu yazıçılar üçün yerli-dibli mövcud deyil. Çünki onlar ya bu gündən keçmiçə, ya da keçmişdən bu günə nəzər salır, amma yuxarıya baxmır, tarixi olaylara ilahi müdaxilə amilini nəzərə almırlar. Tarixin ən dərin və gizli mənası isə məhz bu müdaxilədədir. Bu üzdən onların romanlarındakı tarix özünün ən mühüm keyfiyyətindən məhrumdur. Əslində, bu, tarixin özü deyil, şəklidir.
“Baş” romanının isə hər iki yönü ilə tam formalaşmış koordinat sistemi var. Horizontal tarixi olaylar absis (x), vertikal metatarixi “olaylar” isə ordinat (y) oxunu əmələ gətirir. Sisianovun başı bu iki oxun kəsişdiyi sıfır nöqtəsində kəsilir. Müəllif fenomenal (zahiri!) və noumenal (batini!) tarixin qarşılıqlı təsirinə, yerlə göyün, insanla Allahın dialoquna bu nöqtədən baxır. Roman üçün səciyyəvi olan sərt obyektivlik, insanı üşüdən ciddiyyət, emosional amplitudanın demək olar ki, sıfıra enməsi bu üzdən məntiqidir – axı, müəllif hadisələri sıfır nöqtəsindən izləyir.
Elçinin bədii-tarixi düşüncəsi müstəvi yox, fəza quruluşundadır. Onun təqdimində tarixin baş rejissoru Yaradandır. O, monoteistlərin bəndələrin yataq otağını belə gözdən qoymayan Allahı kimi pedant deyil, amma Aristotelin səma tağlarının ucalığından etinasızcasına baxan Formalar Forması kimi dünyanı başlı-başına da buraxmayıb. Elçinin Yaradanı hadisələri pərdə arxasından izləyir və ilahi ədalətin təntənəsi naminə ən kritik məqamlarda prosesə müdaxilə edir. Sisianovun başının kəsilməsi də fasiləsiz axıb gedən zamana Allahın müdaxilə etdiyi anlardan biri kimi təzahür edir.
Romanın xronotop özəlliyi fərqli tarixi zamanların sinxron təsviridir. Lakin M.Bulqakov (“Ustad və Marqarita”), Y.Səmədoğlu (“Qətl günü”), Ç.Aytmatov (“Qiyamət”), P.Akroyd (“Xoksmur”), K.Abdulla (“Yarımçıq əlyazma”) və digər yazıçıların dönə-dönə istifadə etdiyi və artıq trafaretləşmiş bu modelə Elçin keyfiyyət fərqi yaradan iki mühüm yenilik əlavə edir:
-birincisi, onun romanında sadəcə keçmişlə indi yox, hər üç zaman - keçmiş, indi və gələcək qarşılaşdırılır; bunlardan keçmiş və indi təsvir, gələcək isə təsəvvür olunur;
-ikincisi isə romanda sadəcə zamanın fərqli qatları yox, zaman və əbədiyyət də qarşılaşdırılır; öncəki yazıçılar bir zamanı digəri ilə ölçürdüsə, Elçin zamana əbədiyyət vasitəsilə qiymət verir. Və "Baş" romanı "Ədəbi düşüncələr" müəllifinin (Elçinin bir neçə il öncə dərc olunan esselər toplusunu nəzərdə tuturuq) əbədi düşüncələri kimi meydana çıxır.
Bəs, yazıçılar iki və daha artıq zamanı niyə qarşılaşdırırlar? Zahirən belə görünür ki, bu başlıca ideyanın tarixən daha geniş diapazonda təsviri və bununla ikiqat vurğulanmasına xidmət edir - dünya belə gəlib, belə də gedir. Əslində isə fərqli zamanların sinxron təqdimi ya şüuraltı, ya da şüurlu olaraq zamandan çıxmaq, ölməzliyə qovuşmaq arzusundan doğur. Lakin bu, tarixi roman müəlliflərinin bir çoxunda zamanları sadəcə qarşılaşdırmaqdan o yana keçmir. Çünki əksər yazıçıların əbədiyyyətə inamı (imanı!) çatmır. Çünki onların bədəndənkənar fərdi ruhi təcrübələri yoxdur. Belə təcrübəsi olmayan şəxs isə yəqin məqamı yox, ən yaxşı halda güman mərhələsinəcən gedə bilər. Məsələn, Bulqakovda metazamanın təsviri var, lakin bu, yazıçının fərdi inancının ifadəsi olmaqdan daha çox, rus folkloru və ədəbiyyatı (Qoqol), eləcə də dünya ədəbiyyatından (Höte, “Faust”) gələn çoxəsrlik bədii-estetik ənənənin davamı kimi meydana çıxır.
Məsələyə struktural baxış bu yazıçıların zamandan əbədiyyətə keçə bilməməsinin səbəbini bütün həndəsi çılpaqlığı ilə göstərir. Onların zamana yanaşması əksərən horizontaldır. Horizontal (üfüqi) planda isə zaman istər keçmiş, istərsə də gələcəyə doğru sonsuzdur və bu üzdən hər iki yöndə onu aşmaq mümkünsüzdür. Bunu gəmi ilə Yer kürəsini fırlanan, amma onun "sonuna" heç cür çata bilməyən səyyahın durumuna bənzətmək olar.
Elçinin romanında isə zaman aşılır. Çünki o zamana həm horizontal (üfüqi), həm də vertikal (şaquli) planda baxır. Horizontaldan fərqli olaraq, vertikalda isə zaman sonludur və demək onu aşmaq olar.
Bunu kosmik gəmi ilə fəzaya qalxan və Yerin cazibə qanununu aşan kosmonavtın durumnuna bənzətmək olar.
Görkəmli ədəbiyyatşünas, prof. Nərgiz Paşayevanın Elçinin yaradıcılığına həsr etdiyi monoqrafiyada vurğuladığı kimi, "...hər bir bədii əsərin...məxsusi, spesifik özəlliyi olur. Dünya ədəbiyyatının şedevr nümunələri məhz bu özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə seçilir, yaşarılıq qazanır...Bu özünəməxsusluğu ilk növbədə, İnsan və Zaman probleminin uğurlu bədii həllində axtarmaq lazımdır" ("İnsan bədii tədqiq obyekti kimi" Bakı, 2003, səh. 143). "Baş" romanının uğurlu cəhətlərindən biri də, tanınmış elçinşünasın təbiri ilə desək, "insan və zaman probleminin" diqqətəlayiq çözümündədir.
Romanda zamanın bir neçə qatı ortaq məxrəcə gəlir - I Pyotr, II Yekaterina, I Aleksandr və II Nikolay dövrləri. Bu çoxqatlı xronoatomun nüvəsində 1806-cı ilin fevralı, yəni I Aleksabdr dövrü durur. Çünki Sisianovun başı məhz bu tarixdə kəsilir. Yerdə qalan xronoloji qatlardan birini (II Yekaterina dövrü) qəhrəman, digərini (I Pyotr dövrü) isə müəllif xatırlayır. Başın kəsilməsindən yüz il sonra başlayan II Nikolay dövründən təbii ki, qəhrəman yox, müəllif özü danışa bilərdi. Amma o, bu barədə “susur”. Bu barədə mətn danışır.
Elçinin yazıçı kimi aysberq üsulundan istifadə məharəti də, metatarixçi kimi kəşfi də özünü ən qabarıq bu qatda göstərir. Bu qatda o, sadəcə tarixi roman yox, tarix (metatarix!) yazır və oxucu bu gözəgörünməz yazını fəhmlə “oxuyur”. Yazıçı tərəfindən məsələyə belə münasibət qanunauyğundur. Çünki daxili gözlə görünən bir şey haqqında daxili qulağın eşitdiyi dillə danışmaq olar. Müəllif intuisiya hesabına yalnız özünə açılan, bu üzdən sübutu mümkünsüz fakta arifanə işarə edib, yerdə qalan məsələni oxucunun öhdəsinə buraxır.
O hansı faktdır?
Romanın tarixi olaylar qatı yeddidən yetmişə bütün ailə üzvləri rus zabiti Lisaneviçin əmri ilə qətlə yetirilən Ağabəyim ağanın qarğışı ilə bitir:
“Ağabəyim ağa..: - Ya Allah, - deyərək barmağını Başa tuşladı. - Bu heç!.. Bu, buyruq quluydu!.. Şuşa müsibətinin cəzasını bunların hökmdarına ver! Eşidirsən məni! Eşidirsən məni! Mən ömrümün axırına kimi gecə-gündüz Sənə yalvaracağam ki, Rusiya hökmdarı da öz övladları ilə, xanımı ilə birlikdə, bir-birinin gözü qabağında gülləbaran edilsin!”
Tünd Rembrandt boyaları ilə çəkilmiş, qüvvətli təsir gücünə malik bu səhnə qeyri-adi olduğu qədər də orijinaldır. Çünki biz nağıl-dastanlarımızdan ta ki romanlarımıza qədər finalda qarğış yox, daha çox alqış görmüşük. Tarixi qata vurulan bu möhtəşəm final akkordundan sonra yazıçı son dəfə metarixi qata keçərək Sisianovun ruhunun Allahın hüzuruna uçmasını təsvir edir. Və roman bitir.
Oxucu düşüncəsində isə suallar baş qaldırır. Yarı qarğış, yarı tələbdən ibarət bu üsyankar finalla yazıçı diqqəti hara yönəldir? Bəlkə, o, bir əsr sonra II Nikolay ailəsinin gülləbaran edilməsini bu qarğışa bağlayır və bununla da tarixin noumenal, görünməyən, batini qatını açır? Bu suala birmənalı "hə", yaxud “yox” demək mümkünsüzdür. Çünki bu artıq tarix yox, tarixi ötəsi fakt - metatarixdir. Buna sübut-dəlil yox, intuisiya ilə, fəhmlə inanmaq, bunu sadəcə ağıl yox, ürəklə dərk etmək olar.
Romanda iki gələcək zaman var. Birincisi, dediyimiz kimi, II Nikolay dövrü Rusiyasıdır və gələcək zamanın bu qatında problem artıq çözülüb: Ağabəyim ağa qarğış edib və bu qarğış öz ünvanına çatıb; üstündən bir əsr keçəndən sonra romanovların son nümayəndəsi II Nikolay öz əhli-əyalı ilə birlikdə bolşeviklər tərəfindən gülləbaran edilib.
Lakin romanda gələcək zamanın ikinci qatı da var və o, çağdaş dövrdür. Otuz il bundan öncə erməni daşnakları tərəfindən ortaya atılan, nə vaxt çözüləcəyi bilinməyən Qarabağ sindromu, romanovlar Rusiyasının varisi olan Putin-Medvedyev Rusiyasının Ermənistana hərdi yardımı, Qarabağda məhv edilən yüzlərlə Azərbaycan ailəsinin faciəli taleyi göstərir ki, Ağabəyim ağanın qarğışı hələ özünün aktuallığını itirməyib. Keçmiş dünya ağalığı iddialarından əl çəkməyn Rusiyanın Gürcüstan, Ukrayna və Suriyada törətdiyi qırğınlar isə bu müqəddəs qarğışın beynəlxalq miqyasından xəbər verir. “Baş”ın tarixi romanda müasirlik deyilən bir xüsusiyyəti də ən qabarıq burda üzə çıxır.
"Baş"ın timsalında nəhayət elə bir romanımız meydana çıxıb ki, istər özünün sülhə, xoşgörüyə, ümumbəşəri dəyərlərə çağırış ideyası, istər fəlsəfi yükü, istərsə də bədii-estetik yenilikləri ilə milli nəsrimizi Nobelə təqdim olunan əsərlər arasında sözün həqiqi mənasında təmsil etməyə qadirdir.
