Şair, yıxılarsan, düş buludlardan
düş bu yalanlardan
qurtar bu sevgilim məktublarını
gopdan yamadığın o gözəlləri…
qurtar bu Vətəni
yalançı kədəri
geydirmə qəmi qurtar
En gəl yanımıza
tut bir insanın qolundan
öz içindən çölə çıx ay şair, ay şair
həqiqətə dair, insana dair…
Düş buluddan
çıx qəbirdən
aç kəfən dolağını baxım üzünə
deyilənə görə
yalançı şairlər cavan qalırlar
Müasir poeziyanın mənzərəsini Murad Köhnəqalanın “Şair” şeiri dəqiq, lakonik ifadə edir.
Mən də oxucu kimi mövzuyla bağlı xırda-para qeydlərə ehtiyac duydum.
****
Azərbaycan ədəbiyyatında qadın başlanğıcı güclüdür.
Məsələ təkcə ədəbiyyatımızda həmişə poeziyanın nəsrin üstələməsindən, sırf hissi qavrayışlar, emosiyalar üzərində qurulmuş şeir nümunələrinin çoxluğunda və ya intellektual əmək, analiz tələb edən nəsr əsərlərinin azlığında deyil.
Problem hər şeydən əvvəl həm gənc, həm də professional şairlərin “ölüm”, “tənhalıq”, “yadlaşma”, “sevgi” kimi əbədi mövzulardakı şeirlərinin, artıq ədəbiyyatın da doyduğu - dəyişməyən ənənəvi ifadə tərzində, eyni yozumunda, münasibətindədir.
Onsuz da reallıqda insanların ağrısı, tənhalığı, xoş olmayan emosiyaları özlərinə bəs edir və hələ üstəlik, bu yaşantılar bir-birindən fərqlənmir. Onda yeni, orijinal nəsə təklif etməyən eynicinsli, süst, “dərdli” şeirlərin ədəbiyyatla nə əlaqəsi?
Oxucuya ölüm, fəlakət, passiv enerji ilə hücum edən poeziya Hollivudun dünyanın sonu haqda çəkdiyi zay filmlərini xatırladır. Sanki apokalipsis hardasa yaxındadır və o, tezliklə peyda olacaq.
Şəxsi iztirablar, yaşantılar “kiç” düşüncələrdən arınmır və nətiçədə həmin şeirlər keyfiyyətli sənət nümunəsinə çevrilmir. Yəni şeirlərin ədəbi konteksti yoxdur, bu halda şairlər öz kədərlərini, travmalarını danışan xəstə, oxucu isə onları təmkinlə dinləyən, dərdlərini udan psixoanalitikdilər.
Məndə bəzən təsəvvür yaranır ki, şeir kişi müəlliflər üçün qadından intiqam almaq üçün vasitədir. Şeirlərdə sevdikləri qadın fahişə elan olunur, bədəninin ayrı- ayrı üzvləri aşağılayıcı intonasiyada “təftiş” edilir və s. Və bir çox müəlliflər şeir yazmaqdan ötrü sanki özlərini zorla bədbəxtliyə, tənhalığa, sevgi əzabına sürükləyirlər.
****
Poeziyaya individual tərzini gətirən və hər birinin öz oxucu auditoriyası olan Ramiz Rövşənin, Salam Sarvanin, Aqşinin son dövrdə yazdığı şeirlərinin həyatla əlaqəsi yoxdur.
Bu şeirlər həyatdan qopmuş, pessimist, ümidsiz, təslimçidir. Bu, oxucunu diri-diri qəbrə, ətalətə gömən, asossoiallığın, sevgisizliyin, iradəsizliyin, gücsüzlüyün, zülmətin poeziyasıdır. Bu, vampir poeziyadır. Çevik düşüncəyə qarşı olan bu şeirlər həyatı yox, ölümü təklif edir. Ən pisi odur ki, küçədə, metroda rastlaşdığmız əsəbi, problemli insanlar “ölü” poeziyaya həssasdır, ona müqaviməti zəifdir. Cəmiyyətdə problemlərin çoxluğu da insanların qeyri-praktikliyində, vəziyyətdən çıxış yolu tapmaq əvəzinə beyinlərini passivləşdirən duyğusallığa, pessimizmə təslim olmasındadır.
****
Müasir poeziyada adını çəkdiyim müəlliflərin saysız-hesabsız kiçik surətləri də var. Həmin şair-surətlərin yazdıqları daha pisdir, bu, şeirin arabesk, “ah-uf-of” formasıdır. İ.Berqmanın belə şeirlər haqda diaqnozu daha dəqiqdir: “kiçik ruhi onanizm”.
****
İstisnalar isə həmişə var. Təbii ki, öz istisnalarımı nəzərdə tuturam.
Kişi şairlərin əksərinin yaradıcılığında passiv-aqressivlik, sentimentallıq bol olsa da, bəzi qadın müəlliflərin poeziya nümunələrində kişi başlanğıcı önə çıxır.
Nərmin Kamal ədəbiyyatımızda sayı az intellektual şairlərindəndir. Nərmin sözün yaxşı mənasında “terrorçu”dur, şeirlərində birbaşadır, sərtdir, kompromissə getmir və onun poeziyasında ədəbiyyatımızda çatışmayan urbanist kontekst var. İnsanlara, situasiyalara Nərminin gözləri, müşahidələri ilə baxmaq mənə maraqlıdır, nəsə yeni hissdir.
****
Sevinc El-Sevərin poeziyası sosial-məişət protesti ruhundadır. İnsanın sosial statusunun uğurlu neorealist təsvirini verən, dəyərlərə fərqli baxan şeirlər əslində bəlli çərçivəni keçərək qlobal anlam daşıyır. Sevincin “Bilmədiyim çox şey”, “Dram teatrının qarşısında düşünən adam” dramaturgiyası olan, süjetli şeirlərdir.
****
Leyla Nənənin obrazlı ifadələri maraqlıdır, fərqlidir. Rejissor Ə.Cabbarovun fikrincə, Leylanın şeirlərindəki vizual güc animasiya filmləri üçün materialdır. Onun poetik kino vizuallığı məşhur rus multiplikatoru, rejissor Yuri Norşteynin animsiya filmlərinin dilinə yaxındır.
****
Rəbiqə Nazimqızını sevgi şeirləri kişi müəlliflərin bu mövzuda yazdıqlarından dəyərlidir, xoşdur, pozitivdir. Çünki şeirlərində kədərin vulqar ifadəsi yoxdur, duyğuları ilə oxucuya basqı eləmir, psixoloji manipulyasiyaya iddialı deyil.
****
“Azıx mağarasında heç vaxt olmamışam, heç olmaq da istəmirəm
çünki mağaranın adı adamı azdırır.
...Keçmişlə fəxr eləmək lazım deyil,
hansısa qadının alt çənə sümüyü ilə fəxr edə bilmərəm,
mən dünya adamıyam. Amma yenə də səni sevirəm və bilirəm ki,
qocalığım Sumqayıtın küçələrini sülənərək keçəcək. Bu mənim arzumdur.
İnan mənə, bu mənim arzumdur”.
Mətləb Muxtarovun “Azərbaycan”ı mənim üçün son günlərin ən sarsıdıcı şeiri oldu. “Azərbaycan” ilk baxışda soyuq etirazdır, təmkinlidir, pafossuz sevgini ifadə edir. Emosional güc isə daha dərindədir.
****
Poeziyanın digər intellektual simalarından biri Qismətdir. O, bir az da praqmatikdir, sərbəst şeirlərinin bəzisində nəsr, bəzisində kinemataqorafik təfəkkür var. Bu, təkcə emosional enerjisi yox, həm də beyni hərəkətləndirən, kreativliyə yol açan poeziyadır.
“Şablon bir ayrılıq” şeiri isə beynimdə müəyyən mənada Kristoffer Boenin “Rekonstruksiya” filmi ilə assosiyasiya olundu.
****
“Yeni dövr Azərbaycan poeziyasının klassiki kimdir” sualını versələr, düşünmədən Murad Köhnəqalanın adını çəkərdim. Onun şeirləri isə mənə Qodarın kinoestetikasını xatırladır: şeir diliylə həddən artıq sərbəst davrandığına, forma qarışığına, ictimai-siyasi-sosial motivlərə, sarkazmına, manifest ruhuna görə. Muradın poeziyasına güclü ruhi bağlılıq, doğmalıq duyuram.
Azərbaycan poeziyasında “rövşənizm”, “salamizm” ənənələrinin yox, Murad Köhnəqala ruhunun (təqlidinin yox!) daşıyıcılarının çox olmasını arzulayıram.
Aidin yeraltı səltənətinə bənzəyən, kədərdə, içkidə boğulan poeziyamızın dünyaya ayıq baxmasına, həyatla yaxınlaşmasına, “öz içindən çölə çıxmasına” ehtiyac var.
