Kulis.az Viston Hyu Odenin “Mən”i olmayan adam” yazısını təqdim edir.
Frans Kafkaya ithaf olunur.
Bu həyatın ləzzətləri həyatın öz həzzləri deyil, bizim daha uca bir həyata yüksəlmək qorxumuzun həzzidir. Bu həyatın əzabları həyatın öz iztirabları deyil, bu, qorxudan özümüzə etdiyimiz əziyyətdir.
Frans Kafka
Kafka tənqidçinin çox az şey deyə biləcəyi bir ədəbi janrın – pritçanın böyük, olsun ki, görkəmli nümayəndəsidir. Romanın oxucusu və ya tamaşanın tamaşaçısı (hərçənd, roman da, tamaşa da pritçavari struktura malik ola bilər) qəhrəmanları, hərəkətləri, vəziyyətləri ona əvvəlcədən məlum olan, reallığa çox da uyğun gəlməyən uydurulmuş əhvalatlarla rastlaşır. Məsələn, “Maqbet”də mən öz şəxsi iradəsiylə baş vermiş faciədə iştirak edən tarixi personajlar görürəm. Mən özümü Maqbetlə müqayisə edə və çaşıb qala bilərəm. Görən onun yerində olsam, özümü necə hiss edərdim, necə davranardım. Amma mən olsa-olsa öz zamanına və məkanına qandallanmış passiv bir tamaşaçıyam. Həqiqi pritçanı oxumağı mən bu cür bacarmaram. Hərçənd ki, qəhrəman xüsusi isim daşıya bilər (Tutalım, “Heç kim”, yaxud “K.” ) və müəyyən olunmuş tarixi-coğrafi şəraitdə hərəkət edərkən, bu təfsilatlar pritçanın mənası üçün əhəmiyyətsizdir. Qəhrəmanı anlamaq üçün obyektivlikdən imtina etməliyəm və özümü onunla eyniləşdirməliyəm. Əslində, pritçanın mənası hər bir oxucu üçün fərqli olacaq. Bunun üçün də tənqidçi heç vaxt onu başqalarına “izah edə” bilmir. Tənqidçilər bədii həqiqət barəsində yazarkən, öz dərin bilikləri, tarix, dil və insan təbiəti haqqındakı məlumatları sayəsində diqqəti romanda, yaxud pyesdə başqalarının heç vaxt diqqət etməyəcəkləri yerlərə yönəldə bilərlər. Lakin əgər tənqidçi pritçanı izah etməyə çalışsa, onda ancaq avtoportret yazmış olacaq. Tənqidçi pritçanın ona nə etdiyindən yazmağa başlayacaq, ancaq bilməyəcək ki, pritça bunu başqalarına da edə bilər.
Real həyatda biz bəzən insanlarla qarşılaşırıq və düşünürük ki: “Bu adam elə bil Şekspirin, yaxud Dikkensin səhifələrindən çıxıb gəlib”, ancaq heç vaxt, heç kim Kafkanın qəhrəmanlarıyla həyatda qarşılaşmayıb. Digər tərəfdən, insan elə fərdi təcrübəyə malik ola bilər ki, onu “kafkaesk” adlandırar, lakin “şekspirvari”, yaxud “dikkensvari” fərdi təcrübə olmur. Müharibə illərində bir dəfə mən Pentaqonda uzun və yorucu bir gün keçirdim. Tapşırığımı yerinə yetirib içimdəki yeganə arzuyla uzun dəhlizin sonuna doğru addımlayırdım: Tez evə qayıtmaq. Turniketə çatanda yaxınlıqda dayanmış ciddi görkəmli keçikçi soruşdu: “Hara gedirsiz?“ Mən izah etdim ki, çölə çıxmaq istəyirəm. O cavab verdi: “Siz elə indi də çöldəsiz“. Bir anlıq mən özümü Jozef K.-nın yerində hiss etdim.
Əgər söhbət adi romançı və ya dramaturq haqqında gedirsə, onda onun şəxsi həyatı və xarakteri barədə məlumatlar yaradıcılığını anlamaq üçün bizə heç nə verməyəcək. Pritça müəllifinə gəlincə, (məsələn, Kafka) burda bioqrafik məlumatlar bizim üçün əvəzsiz köməkçi olur. Ən azı onlar bizi yalnış yozumlardan qoruyurlar. (“Düzgün” yozumlar həmişə az olur).
Kafkanın bioqrafiyasının yeni nəşrində Maks Brod çex yazıçısı Bojena Nemtsovanın (1820-1862) “Nənə” romanından bəhs edir. Hadisələr Rizengebirqdə, kənddə, bir qəsrin ətrafında baş verir. Kənd adamları çexcə, qəsr sakinləri almanca danışırlar. Hersoginya – qalanın sahibəsi, xeyirxah və sevimlidir, amma o tez-tez səyahətlərə gedir. Bu vaxtlarda dikbaş nökərlərin, özündənrazı, şərəfsiz məmurların alçaq davranışları ucbatından onunla yerli əhali arasında uçurum yaranmağa başlayır. Hersoginya anlaya bilmir ki, onun idarəçiliyində olan yerlərdə nə baş verir. Nəhayət romanın qəhrəmanı saysız-hesabsız maneələrin öhdəsindən gələrək hersoginya ilə görüşür və ona bütün həqiqətləri deyir, beləcə, roman həppi-endlə (xoşbəxt sonluqla) bitir.
Burdan aydın görünür ki, Nemtsovanın romanındakı qəsrin əyanları şəri təcəssüm etdirirlər, buna görə də qəsrin sakinlərini İlahi Düşüncənin vasitəsiçisi adlandırmış tənqidçilər açıq-aydın səhv edirlər. Eyni zamanda, doğru oxunuşlar da var. Məsələn, Erik Hellerinki kimi:
“Kafkanın “Qəsr”i yaxşı möhkəmləndirilmiş qarnizona oxşayır. Burda həyəcanlanan ürəklərə qarşı mübarizə aparan qnostisizm demonları yaşayır. Anlamıram ki, tənqidçilər bu qəsri necə “göylər və ilahi xoşbəxtlik qanunu”un monastırı kimi görür və hansısa ilahi ideya haqqında danışırlar. Qəsrin əyanları xeyirə qarşı tamamilə kardılar, artıq nəsə deməmək üçün deyim ki, onlar müsbət mənada əxlaqsızdırlar. Onların nə fərmanlarında, nə də hərəkətlərində sevginin, mərhəmətin, rəhmin və böyüklüyün izi yoxdur. Onlar buzdan laqeydliyin və qərəzin zirehinə qandallanıblar. Onlar qorxu və nifrətdən başqa heç nəyə ehtiram göstərmirlər.”
Maks Brod Kafkanın yaradıcılığından çox, həyatına aid olan şaiyələri də ilk dəfə gün üzünə çıxartdı. Mən o şaiyələri nəzərdə tuturam ki, guya Kafkanın övladı olub və o, 1921-ci ildə yeddi yaşı olanda vəfat edib. Bunu yoxlamaq mümkün deyil, çünki onun anası 1944-cü ildə almanlar tərəfindən həbs edilib və bir daha ondan xəbər gəlməyib.
Nə gözəl ki, həyatının son 6 ilində yazılmış və mənim qənaətimcə Kafkanın ən yaxşı əsərləri olan “Məhkəmə” və “ Qəsr” romanları “böyük Çin səddini” aşa bildi. Bu kitablarda təsvir edilən dünya onun ilk kitablarındakı kimi şən deyil, lakin burda müəllifin səsi, elə bil, bir az daha yumuşaq səslənir. Bu əsərlərdə artıq “İslah koloniyası” hekayəsində olduğu kimi ölümcül qəm və ümidsizlik yoxdur, onlar sadəcə dözülməzdirlər. Həyat əvvəlki kimi çətin və sıxıcı olaraq qalır, qəhrəmanlar isə indi ona – həyata böyük yumorla yanaşırlar.
Tipik Kafka hekayəsi haqqında onu demək olar ki, burda qəhrəman axtarışlarının düsturu tərs üzünə çevrilib. Kitabda qəhrəman hardasa, nəsə axtarır. Onun axtarışının hədəfi – şahzadə, həyat cövhəri və s. olsun – qabaqcadan məlumdur. Bu hədəfə nail olmaq asan deyil və qəhrəman adətən özünü həmin hədəfə gedən yolda, onu gözləyən təhlükələr qarşısında təsəvvür etmir. Amma başqa personajlar var ki, onlara bu və ya digər şeylər məlumdur və onlar qəhrəmanı xəbərdar edirlər, qoruyurlar. Bundan başqa, bu hədəf hamı üçün arzuolunandır. O hədəfə hamı can atır, lakin ona yalnız o kəs nail ola bilər ki, bu həmin kəsin alın yazısı olsun. Sehirli nağıllarda üç qardaş nəyinsə axtarışı üçün yola düşür və iki qardaş məğlub olur, kiçik qardaş isə mülayimliyin və səmimi mehribanlığın sayəsində qalib gəlir. Amma kiçik qardaş böyük qardaş kimi həmişə əmindir ki, qalib gələcək.
Kafkanın hekayələrində hədəflər qəhrəmanın özünə də əlçatmaz görünür: onun yarışası heç kimi yoxdur. Qəhrəmanın yolda qarşılaşdığı, ona əngəl törədən, yaxud yardım edən insanlar əksər halda ona qarşı laqeyddirlər. Onlar ən kiçik təsəvvürə belə malik deyillər ki, qəhrəman üzünü hansı yola tutub gedir. Məşhur aforizmdə deyildiyi kimi “hədəf var, amma yollar yoxdur; bizim yol adlandırdığımız yalnızca adi qərarsızlıqdı”. Uğura zərrə qədər arxayın olmayan Kafka qəhrəmanları, lap başdan əmindirlər ki, onlar məğlubiyyətə, ağılasığmaz, nəticəsiz səylərə məhkum ediliblər. Bunun sübutu bir hədəfə nail olmaq cəhdidir – lakin qəhrəman bunu seçilmiş olduğu üçün etmir, ona görə edir ki, bunda xüsusi bir lənət gizlənib.
Ən təməl günah – səbirsizlikdir. Səbirsizliyimizə görə cənnətdən qovulmuşuq, səbirsizliyimiz mane olur ki, ora qayıdaq. (Kafka )
Nəzəri olaraq xoşbəxtliyə çatmaq imkanı mövcuddur: bu onunla nəticələnir ki, sən özündəki məhvedilməz başlanğıca inanırsan və onu dərk etməyə çalışırsan. Axtarışın ilkin variantlarında qəhrəman bilir ki, nə etməlidir və onu yalnız bir şey narahat edir: onun üçün nəzərdə tutulanı yerinə yetirə biləcəkmi? Odissey bilir ki, Sirenanın oxumağına qulaq asmamalıdır, cəngavər bilir ki, Müqəddəs Qraal bakir qalmalıdır, xəfiyyə bilir ki, yalanı gerçəkdən ayırmalıdır. Amma K. başqa cür vəziyyətdə olur: o bilmir ki, nə etmək lazımdır. Onu heç kim tovlamır, buna görə də o xeyirlə şərin arasında seçim etmək məcburiyyətində deyil. Amma eyni zamanda demək olmaz ki, o qayğısızdır. O əmindir ki, onun hərəkətləri qeyri-adi dərəcədə əhəmiyyətlidir, amma təsəvvürünə gətirə bilmir ki, onlar hansı hərəkətlər olmalıdır. Əgər o yalnış seçim edəcəksə, buna görə təkcə zərər çəkməyəcək, həm də məsuliyyət daşıyacaq. Əgər aldığı təlimatlar və məsləhətlər ona mənasız görünürsə, bunları şər niyyətin, yaxud günahın şəhadəti hesab edə bilməz, bunlar çox güman ki, onun şəxsi günahlarının sübutudur.
Ənənəvi Axtarışda olan qəhrəmanda stimul var – ya Odissey kimi açıq, ya da sehirli nağıl qəhrəmanında olduğu kimi gizli. Birinci halda səyahətin uğurla tamamlanması onun şöhrətini artırır, ikincidə isə bizə göstərir ki, görkəmsiz personaj əsl qəhrəman və qalibdir. Ənənəvi mənada qəhrəman olmaq sənə verilən qabiliyyətlərin və əməllərin sayəsində “Mən” demək haqqını qazanmaqdır. Amma K-nın lap başdan öz “mən”i var və onun yeganə günahı ondan ibarətdir ki, K. öz hərəkətlərindən, fərdi qabiliyyətlərindən asılı olmayaraq mövcuddur.
Əgər “Məhkəmə”də K. günahsız olsaydı, o K. olmazdı, “Alisa möcüzələr ölkəsində”ki meşə favnı kimi adsız bir personaja çevrilərdi. “Qəsr”də K. söz olmağa çalışan hərfdir, başqa sözlə yerölçən – bütün fanilər kimi öz “mən”ini əldə etmək arzusundadır. Amma ona məhz bunun icazəsi verilmir.
Ənənəvi Axtarışın dünyası təhlükəli, amma açıq ola bilər – qəhrəman istənilən istiqamətə yola düşməkdə sərbəstdir. Amma Kafkanın dünyası hermetik, bağlı dünyadır. Bu dünya mənəvi və hissi xüsusiyyətlərdən məhrum edilib. Bu, tamamilə maddi və fiziki dünyadır. Bu dünyada predmetlər, üzlər qeyri-müəyyən görünə bilər, amma oxucu boğucu çevrəni hiss edir. Heç bir təxəyyül dünyasında bu cür ağırlıq hiss edə bilməzsən. Bir addım qəhrəmandan bütün gücünü alır. O özünü dustaq kimi hiss edir və qaçmağa çalışır, lakin ola bilsin ki, o elə məhbus olmaq üçün yaradılıb və azadlıq onu sıxmaqda istedadlıdır.
Məsələn, “Yuva” pritçasının hekayəçi-qəhrəmanı yırtıcı porsuğa bənzəyən, müəyyən olunmamış növə aid bir heyvandır. O dişisi olmadan, öz oxşarıyla qarşılaşmaqdan qaçaraq tənha yaşayır. Bundan başqa, o həmişə ayrı heyvanların təqibindən və hücumundan qorxur. O elə hey təkrar edir: “Düşmənlərimi saya salmamaq”. Biz o düşmənlərin necə olduğunu bilmirik və bir dəfə də olsun onlardan biriylə rastlaşmırıq. Onun həyatının bütün mənası yuvasıdır. O yuvanı təzə-təzə qazmağa başlayanda, bu onun üçün məşğuliyyət, ehtimal ki, əyləncə idi. Lakin yuva böyük və yaxşı olmağa başladıqca, onu dərin bir sual düşündürməyə başlayır: “Görəsən mükəmməl əlçatmaz bir yuva düzəltmək olarmı? “Bu əzab – sonsuzdur, çünki o heç vaxt əmin ola bilməz ki, onun yadından çıxan hər hansı bir ehtiyat tədbiri qalıb, ya yox? Bütün həyatını həsr etdiyi yuva onun üçün çox dəyərli bir şeyə çevrilir və o bu yuvanı eynilə özü kimi qorumalıdır.
“Sevimli planlardan biri də bərkidilmiş meydançanı ətrafdakı torpaqdan ayırmaq idi. Yəni onun divarlarını təxminən mənim boyum qədər enli etmək və bərkidilmiş meydançanın ətrafında divarların ölçüsünə uyğun boş məkan yaratmaq, həm də, əfsus ki, yerdən ayrılmayan kiçik özülü saxlamaq. Bu boş məkanı, mənə görə, yaşamaq üçün mövcud olacaq ən yaxşı yer kimi təsvir edirdim;buna əsasım var idi. Bu keçiddə asılmaq, qalxmaq, aşağı sürüşmək, yuvarlanmaq, sonra ayaqlarının altında möhkəm torpağı hiss etmək, bütün bu oyunları bərkidilmiş meydançanın üstündə oynamaq, ancaq eyni zamanda onun üstündə olmamaq; ondan qaçmaq imkanı əldə etmək... bu meydançaya dırnaqlarımla yapışmaq...”[1]
O çaşıb qalır: bəlkə yuvanı qorumaq üçün gizli girişin yanındakı kolların arasında gizlənmək və olanları müşahidə etmək yaxşıdır? O düşünür: “görən müttəfiqlərdən yardım istəyimmi ki, yuvanı gizli-gizli pusaq?“ Amma sonra bu fikirdən imtina edir.
“Bəs o qarşılıqlı xidmət tələb etməyəcək? Ən azından mənim yuvama baxmaq istəməyəcək? Təkcə bu – öz razılığımla evimə başqasını buraxmaq – mənim üçün çox ağır olardı. Mən onu özüm üçün tikmişəm, qonaqlar üçün yox. Düşünürəm ki, mən bu etibarlı şəxsi evimə buraxmazdım. Heç buraxa da bilməzdim. Axı onda o, ya tək girməli idi (bunu isə təsəvvür edə bilmirəm), ya da biz ikimiz bir yerdə girməli idik. Onda da mən onun burada olmağından doğan yeganə üstünlüyündən, daha dəqiq desəm, mənim gedişimdən sonra məşğul olacağı müşahidələrdən məhrum olardım. Həm də necə etibar edəsən axı? Nisbi götürəndə, yalnız kimisə izləyəndə və ya da ən azından izləmək imkanın olanda etibar etmək asandır; uzaqdan da etibar etmək olar; ancaq yerin altından, deməli başqa dünyadan, həmin dünyada olmayan birinə tamamilə etibar etmək, mənə elə gəlir ki, mümkün deyil. “
Bir dəfə o zəif fit səsinə oyanır və anlaya bilmir ki, bu səsin sahibi kimdir, bu səs hardan gəlir. Ola bilsin ki, bu sadəcə küləyin səsidir, amma ola bilər ki, həm də hansısa düşmənin səsi olsun. Bundan sonra o isterik həyəcan məngənəsində sıxılır. Bu qəribə heyvan, əgər o heyvandırsa, öz mövcudluğu haqqında bilirmi? Əgər bilirsə, onda əsasən nəyi bilir? Hekayə buna cavab vermədən yarım qalır. Edvin Myuir fərz edir ki, hekayə görünməyən düşməninin ortalığa çıxması və buna görə qəhrəmanın ona təslim olması ilə bitməlidir. Mən şübhələnirəm. Hekayənin mahiyyəti görünür ondan ibarətdir ki, oxucu heç vaxt bilmir hekayəçinin subyektiv qorxusunun hansısa obyektiv əsası varmı?
Biz Kafkanın yaradıcılığına nə qədər heyran oluruqsa, bir o qədər onun ölümqabağı vəsiyyəti barədə düşünməliyik: bütün əsərlərimi məhv etmək. Əvvəlcə bu xahişdəki inanılmaz intellektual lovğalığı ayırd etmək olar. Sanki o özünə deyir: mənə sədaqətli olmaq üçün yazdığım hər şey son dərəcə mükəmməl olmalıdır. Amma nə qədər gözəl olsa da, dünyada heç nə tamamilə kamil deyil. Buna görə də mənim yazdığım hər şeyi mənə layiq olmadıqları üçün yandırmaq lazımdır. Ancaq hamı, doktor Brod və Kafkanın digər dostları onun haqqında adi insan kimi danışır və bununla da Kafkanın “lovğalığını”, mənim bu yozumumu təkzib edirlər.
Açıq-aşkar görünür ki, Kafka özünü sözün ənənəvi mənasında sənətçi hesab etmirdi, yəni o özünün fərdi mövcudluğunu tamamilə ikinci plana atan, yaradıcılığını qəti buna qatmayan, özünü müəyyən fəaliyyətə həsr etmiş varlıq kimi dərk edirdi. Onun barəsində başqa heç kimin haqqında olmadığı qədər tam hüquqla demək olardı ki, o “həqiqətə təşnə idi.”[2] Çox güman ki, yaradıcılığı Allaha çatmağın forması hesab edirdi. O bir dəfə demişdi: “Yazıçılıq – bu duanın bir növüdür” və kimdə ki, yaradıcılıq ruhdan, ürəkdən gəlir, o arzu etməz ki, ona qulaq assınlar.
Amma motivi nə olur-olsun, Kafkanın öz mətnlərinin dərc olunmağını istəməməsi, öz əsərlərini oxucunun adi oxusundan qorumaq arzusudur. Kafka, mənim fikrimcə, diqqətsiz oxuculara məhkum edilib. Kafka oxunuş zamanı kimdə qərəz və nifrət yaradırsa, bu oxucunun xeyrinə ola bilər, lakin kim ona heyran olursa, ona Kafkanın kitabları zərərli və təhlükəlidir.
Mən fikirləşirəm ki, Kafkanı özünüzü yaxşı hiss edəndə, hər cür təlaşdan qaçdığınız və buna görə bütün ruhi iztirabları atmağa hazır olduğunuz normal ruhi vəziyyətdə oxumaq lazımdır. Kim ki, məzlumdur onun Kafkadan uzaq saxlamaq lazımdır. Çünki o kəsdə ki, Kafkanın qəhrəmanlarının əbədi məşğul olduğu özünüanaliz və özünütəkmilləşdirmənin ehtiraslı susuzluğu yoxdur, onlar çox tez narsisizmə yuvarlana bilərlər. Bu da gətirib ona çıxarar ki, onlar öz günahları və zəifliklərindən zövq almağa başlayarlar.
Heç kəs (o kəsi ki, əzabın və şərin problemləri ciddi narahat edir) maddi dünyada şərin təntənəli qələbə çaldığına inanan qədim qnostik-manixey təsəvvürünə laqeydliklə yanaşa bilməz. Kafkanın ideyalarından bəziləri bu iddiayla təhlükəli dərəcədə yaxındır.
“Ancaq ruhi dünya mövcuddur – bizim maddi dünya adlandırdığımız, şərin mənəvi dünyadakı eybəcər əksindən başqa bir şey deyil.
Maddi dünya xəyali deyil, ancaq ümumi qəbul edilmiş təsəvvürə görə, bizdə maddi dünya barədə belə bir fikir formalaşır: o, mənəvi dünyada şərin başlanğıcını əks etdirir.“
Kafkanın bütün həyatı və yaradıcılığı onun sübutudur ki, o daxilən qnostik deyildi, çünki həmişə həqiqi qnostiki müəyyən xüsusiyyətlər ayırır. O özünü ruhani elitaya hazırlayır, yer kürəsindəki bütün bağlarına və insan vəzifələrinə nifrət edirdi. O tez-tez özünə seksual həyatda anarxizm əxlaqsızlığını rəva görür, çünki o düşünür ki, bədən özü özünün yiyəsidir və ona əxlaq mövqeyindən yanaşmaq olmaz.
Bioqraf Maks Brodun şahidliyinə görə, nə Kafka, nə də onun qəhrəmanlarından hansısa biri intellektual snobizmdən əziyyət çəkmirlər, həmçinin, onlar hesab etmirlər ki, yüksək reallıq hardasa bizim dünyamızdan kənardadır. Onların bu dünya ilə o dünya arasında müəyyən etdikləri fərq heç də iki müxtəlif dünyanın olduğuna dəlalət etmir; bu sadəcə sübut edir ki, bizim reallıq haqqında ənənəvi təsəvvürlərimiz səhvdir.
Kafka əlyazmalarınının yandırılmasını vəsiyyət edərkən, gələcəkdə onun istedadı qarşısında vəcdə gələcək pərəstişkarlarını yaxşıca təsəvvür edə bilirdi.
[1] Kafkanın “Yuva” hekayəsindən sitat.
[2] “Dağ moizəsi”ndən İsa Məsihin sözləri. /sim-sim.az/
