İran yazıçısı Mustafa Məsturun APA-ya müsahibəsi.
- Mustafa bəy, bildiyim qədəri ilə “Mən sərçə deyiləm” əsərinizə Kanadada film çəkiləcək. Elə Bakıya da səfərlə bağlı viza məsələlərini həll etmək üçün gəlibsiniz. Bu, sizin əsərinizə çəkilmiş ilk film olacaq, yoxsa əvvəllər də əsərləriniz ekranlaşdırılıb?
- Bundan əvvəl müəllifi olduğum “Cüzamlı əllər və donuz sümüyü” romanını ekranlaşdırmaq istəyiblər. Lakin senzuraya görə mənə deyildi ki, əsərdən bəzi hissələri çıxarmaq lazımdır. Lakin buna nə mən, nə də rejissor razılaşdı. Buna görə istəyimiz gerçəkləşmədi.
- Bəs bu filmin çəkilməsi ideyası necə yarandı?
- “Mən sərçə deyiləm” əsərimdə bir personaj var. O, dostuna deyir ki, dünən “Cənnətdə tanqo” adlı bir filmə baxdım.
- Belə film var?
- Kanadada yaşayan bir iranlı rejissor da mənim bu əsərimi oxuyandan sonra həmin filmi internetdə axtarıb, amma tapmayıb. O, bu barədə mənə yazdı. Mən də cavab verdim ki, bəli, bunu özüm uydurmuşam. Həmin rejissor da təklif verdi ki, gəl o zaman “Cənnətdə tanqo” adlı film çəkək. Beləcə həmin filmin ideyası yarandı. Hazırda sizin də qeyd etdiyiniz kimi, bu filmi çəkməyi planlaşdırırıq. Çox güman ki, qısa film olacaq. Ssenarini iranlı rejissorla birlikdə hazırlamışıq, çəkilişlər Kvebek əyalətində baş tutacaq.
- İndicə senzuradan bəhs etdiniz. Mənə maraqlıdır, İranda yazıçılar nə cür senzura ilə qarşılaşırlar?
- İranda üç mövzu barəsində yazmaq qadağandır: dini tənqid, seks barəsində və bir də hakimiyyətin bəzi nümayəndələri haqqında.
- Senzura ilə tez-tez qarşılaşırsınız? Ya senzura sizdən yan keçir?
- Xoşbəxtlikdən mənim yazılarımda bu üç mövzu ilə bağlı heç nə yoxdur. İki-üç həftə əvvəl bir müsahibədə məndən soruşdular ki, hansısa romanınız senzuraya məruz qalıb? Dedim, bəli, qalıb. Bilirsiniz, məsələnin yaxşı tərəfi odur ki, bizim senzorlar sadəlövh adamlardırlar. Onlar böyük şeyləri görmür, kiçik məsələlərə diqqət edirlər. Mən isə kiçik detalların əsərdən çıxarılmasına etiraz etmirəm. Tutalım, əsərdə oğlan qızın əlindən tutur və ya içki içir, senzura bunu çıxarır, amma hekayənin ana məğzinə toxunmur. Beləliklə yazıçının vermək istədiyi mesaj yerində qalır. Bax buna görə deyirəm ki, bizim senzorlar sadəlövh adamlardırlar.
- Belə fikir var ki, ekstremal şərait mübarizə instinktini gücləndirir, dolayısı ilə senzura bəzi hallarda yaradıcılığın inkişafına kömək edir. Çox vaxt buna nümunə kimi İran kinosunu misal gətirirlər.
- Senzura barəsində bir neçə məsələyə toxunmaq istərdim. Əvvəla İran kinosunun dünyada məşhur olmasının səbəbi senzura deyil. İran filmlərində insani məsələlərdən bəhs edilir. Bizim filmlərin məşhurluğunun səbəbi budur. Senzura isə həmişə pisdir. Heç vaxt deməyin ki, cəmiyyət təzyiq altında olsa, yaxşı nə isə baş verəcək. Mən həmişə düşünmüşəm ki, nə insanlara senzura qoymaq mümkündür, nə də bunun bir faydası var. Ona görə mümkün deyil ki, əgər siz hansısa bir hekayədə bir problemi qabardırsınızsa, senzura onun içindən bir detalı çıxarmaqla onun mənasına təsir edə bilməyəcək. Bu baxımdan senzura mümkün deyil. Çünki senzorların məqsədi cəmiyyəti sağlam saxlamaqdır. Onlar fikirləşirlər ki, əsərdən nəyisə çıxarmaqla cəmiyyətə ziyan dəyməyəcək. Ancaq mən düşünürəm ki, ədəbiyyat ümumiyyətlə cəmiyyətə təsir göstərmək gücündə deyil. Ona görə də narahat olmağa dəyməz.
- Siz düşünürsünüz ki, ədəbiyyatın cəmiyyəti dəyişmək gücü yoxdur?
- Çox azdır.
- Mustafa bəy, hazırda beynəlxalq aləmdə İrana qarşı təzyiqlər özünün pik həddinə çatıb, embarqolar, sanksiyalar daha da kəskinləşib. Bu durum yazıçıların həyatına, ədəbi mühitə necə təsir edir?
- İcazə verin, bir misal çəkim. İtaliyada qadın ədəbiyyatı ilə bağlı biri çıxışım olmuşdu. Mən həmin çıxışda demişdim ki, bizim cəmiyyətdə qadın ədəbiyyatı çox yaxşı inkişaf edib. İran qadınlarının yazdığı romanlar kişilərin yazdığı romanlardan çox güclüdür. Bunun səbəbi odur ki, qadınlar təzyiq altındadırlar. Onlar nə istədiklərini bilsələr də, qanunlar, mentalitet, adət-ənənələr əl-ayaqlarını bağlayıb. Sanki bir nəfər onları özünə tərəf çəkir, ancaq onların ayaqları bataqlığa batıb, dartınırlar, çıxa bilmirlər. Bu da parçalanmaya səbəb olur. Bu şərait əsər yazmaq üçün ən münbit mühitdir.
- Yəni ortada münaqişənin, gərginliyin olması yaxşı əsərlərin yaranmasına rəvac verir?
- Bəli. Amma mən yaxşı ədəbiyyatın yaranması üçün formalaşmış bu münbit mühitdənsə, qadınların hüquqlarının olmasını üstün tuturam. Eybi yoxdur, qoy bizim ədəbiyyatımız olmasın, amma qadınlarımızın hüquqları olsun, təzyiq altında yaşamasınlar. Sizin sualınıza gəldikdə isə, soruşursunuz ki, bu təzyiq, embarqo şəraitində ədəbiyyatımız necədir? Mən deyərdim ki, kaş ədəbiyyatımız olmayaydı, amma İrana qarşı bu sanksiyalar, embarqolar da olmayaydı. İnsan əslində dünyaya yaxşı yaşamaq üçün gəlib. Yaxşı yaşayış olmayanda incəsənətin, mədəniyyətin də faydası qalmır. Amma onu da deyim ki, sıxıntı, çətinlik olan yerdə ədəbiyyat da yaranır. Necə ki, Hafizin ən yaxşı şeirləri qəm-kədərə aiddir.
- Yəni ədəbiyyat ağrıdan doğulur?
- Bəli, əsl ədəbiyyat sıxıntıdan, ağrıdan yaranır.
- Sizin əsərlərinizin həcmcə çox kiçik olması müasir texnoloji dünyada vaxt azlığını nəzərə almağınızdan irəli gəlir, yoxsa əvvəldən üslubunuz belə olub?
- Yox, heç sosial şəbəkələr, internet olmadığı vaxtlarda da mənim yazdığım romanlar kiçik həcmli idi. Mənə görə, roman hündür yerdən üzüaşağı düşən daşa bənzəyir. Onun hündürlüyü nə qədər çox olsa, aşağı daha tez çatar. Mənim romanlarımda isə yoxuş çox da yüksək deyil. Çünki mən 500 səhifəlik romanlar yazacaq qədər istedadlı deyiləm. Mən 100-120 səhifə yazandan sonra artıq halsızlaşıram. Son romanımın 200 səhifə olması isə məni çox yordu. Çünki düşünürəm ki, öz yazı üslubumla 200 səhifədə çox söz demişəm. Buna görə də çalışıram ki, heç vaxt təkrara yol verməyim, personajlarım yeni olsun, təzə sözlər seçim. Bu da işi çətinləşdirir. Bunlardan başqa, mən minimalist, yığcam ədəbiyyatı sevirəm. Ədəbiyyat belədir, ola bilsin siz 3 səhifəlik hekayə yazarsınız, içində nə qədər artıq abzas dolaşar, ola da bilər ki, 400 səhifəlik roman yazarsınız, içində artıq bir cümlə də olmaz. Yəni söhbət həcmdən yox, necə yazmaqdan gedir. Markes deyir ki, əsl ədəbiyyat odur ki, romanın hər sətri səni təəccübləndirsin.
- Bizim ədəbiyyatda ədəbiyyatdangəlmə və həyatdangəlmə adlı iki şərti bölgü var. Orxan Pamuk bunu saf və düşüncəli kimi adlandırır. İran ədəbiyyatında da belə bir bölgü varmı və siz özünüzü daha çox hara aid edirsiniz?
- Bəli bizdə də belə şərti bölgü var. Amma bizdə bir də orta yol deyilən bir yol var ki, bu yola məxsus yazarlar həm birincilərin, həm də ikincilərin xüsusiyyətlərini özlərində cəmləşdirirlər. Onu da qeyd edim ki, bizim cəmiyyətdə həmin bu iki tərəfi özündə birləşdirənlər daha çox oxunur və sevilir. “Zirzəmi quşu” əsərinin müəllifi Fəriba Vəfinin, “Mən işıqları söndürürəm” əsərinin müəllifi Zoya Pirzadın adını çəkə bilərəm. Bu romanlar həm forma, həm də dil baxımından çox gözəldirlər. Mən də adını çəkdiyim yazıçılar kimi orta yolu tutmağa çalışıram.
- İran mədəniyyəti dedikdə ilk növbədə İran kinosu və ya İran musiqisi xatırlanır. Təəssüf ki, İran ədəbiyyatı bu baxımdan kölgədə qalır. Siz necə düşünürsünüz, İran ədəbiyyatı özünün yüksəliş dövrünü nə zaman yaşayacaq? Halbuki dünyada qədim və qüdrətli İran poeziyası faktoru da var.
- Bunun iki səbəbi var. Əvvəla ədəbiyyatın dili söz, kinonun dili təsvir, musiqinin dili səsdir. Təsvir və səs də bütün dillərdə anlaşılır, söz isə tərcümə olunmalıdır. Ona görə də ədəbiyyatın keçməli olduğu yol daha çətindir. Amma bəlkə də daha mühüm səbəb budur ki, bizim böyük yazıçılarımız yoxdur. Çünki bir vaxtlar İranda formalist, zahirpərəst ədəbiyyat geniş yayılmışdı. Bu sizin bölgünüzdəki “ədəbiyyatdangəlmə”yə çox uyğundur. Bunlar da heç İranda oxunmurdu, o ki, qaldı dünyada tanına. Amma sevindirici haldır ki, bizim son vaxtlar dünyada mükafat alan yazıçılarımız var. Mən bayaq Fəriba Vəfi ilə Zoya Pirzadın adını nahaq yerə çəkmədim. Bizim orta yolu tutan yazıçılarımız çoxalsa, İran ədəbiyyatı da güclənəcək.
- Azərbaycan ədəbiyyatından kimləri tanıyırsınız?
- Qurban Səidin “Əli və Nino” romanını, Anar Rzayevin əsərlərini, Səlim Babullaoğlunun şeirlərini oxumuşam. Mənim düşüncəmə görə, Azərbaycanda ədəbiyyat düzgün dərk olunub. Azərbaycan şeiri dünya şeiri ilə ayaqlaşır. Amma zənnimcə İran şeiri dünya şeirindən 40-50 il geridədir. Bilmirəm biz niyə geri qalmışıq. Roman, hekayə janrında da eyni mənzərə yaşanır. Təəssüf ki, bizdə hələ də elə bilirlər ki, nə qədər qəliz yazsalar o qədər yaxşıdır. Halbuki sadə əsər yazmaq, qəliz əsər yazmaqdan daha çətindir. Bu iş çətin olduğuna görə şair-yazıçılar qəsdən qəliz yazmağa çalışır, böyük olmasalar da, bununla böyük görünməyə cəhd edirlər. Amma Qərb, xüsusilə Şimali Amerika ədəbiyyatında belə şey görməzsiniz.
- Mustafa bəy, nəzərə alsaq ki, İranda Salman Rüşdiyə qarşı ölüm hökmü çıxarılıb, sizin bir yazıçı kimi ona münasibətiniz necədir? Birdən-birə bu suala ona görə keçdim ki, Rüşdi müasir dövrün ən böyük yazıçılarından sayılır.
- Məncə ədəbiyyat və incəsənət həmişə bu cür kənar işlərdən ziyan görüb. İranda da belə yazıçılar var ki, içkidən, seksdən yazmağın qadağan olunduğunu bildikləri halda qəsdən bunu edir, sonra da car çəkirlər ki, baxın mən dünya səviyyəli əsər yazırdım, onu çap etməyə imkan vermədilər. Salman Rüşdinin kitabına da bizim tərəfin reaksiyası onun əsərini əhəmiyyətli elədi. Yoxsa onun əsəri belə səs-küyə səbəb olmayacaqdı, ölüm fətvası isə onun əks-sədasını artırdı. Təəssüf ki, onun ətrafında yaranmış bu qalmaqal Salman Rüşdiyə ədəbi nöqteyi-nəzərdən qiymət verməyə çətinlik yaradır. Halbuki onun “Gecəyarı uşaqları” İranda çap olunmuş və böyük maraqla qarşılanmışdı. Hətta İranda ilin ən yaxşı əsəri elan edilmişdi. Sizə deyim ki, mən heç vaxt Rüşdi kimi etməyin tərəfdarı deyiləm. Əgər yaşadığın cəmiyyətdə hər hansı məsələnin deyilməsi cəmiyyətə ziyan vurursa, mən bunun yazılmasını qeyri-əxlaqi hesab edirəm. Mənim üçün ona görə əxlaq həmişə ədəbiyyatdan qabaq gəlib. Məsələn, bizim cəmiyyətdə homoseksualizm pis qarşılanır. Buna görə də düşünürəm ki, belə şəraitdə homoseksualizmdən roman yazmaq düzgün olmazdı. Bir halda ki, mənim ölkəmdə qadınların bu qədər problemləri var, o zaman qadınların problemlərini qoyub homoseksualizmdən yazmaq nə dərəcədə doğrudur? Mən demirəm ki, yazıçı azlıqların problemlərinə toxunmasın, toxunsun, sadəcə olaraq cəmiyyətin daha mühüm probleminin hansı olduğunu nəzərə almalıdır. Bir də ki, yazıçı yazı prosesində əsərin çapı barədə düşünməməlidir. Yazanda yalnız əsərə köklənmək lazımdır, özünə senzura tətbiq etməməlisən, yalnız əsər hazır olandan sonra fikirləşə bilərsən ki, nəyi çıxarım, ya nəyi çıxarmayım.
- Bəs sizin senzura və ya başqa səbəbdən heç çap etmədiyiniz əsəriniz var?
- Mahmud Əhmədinejadın (İranın sabiq prezidenti – red) prezidentliyi dövründə bir kitabımın çapı qadağan edildi. Mən də məktub yazıb etirazımı bildirdim: nə qədər ki, Əhmədinejad hakimiyyətdədir, kitab çap etməyəcəyəm. Bundan sonra onlar geri çəkilib kitabımın çapına icazə verdilər. Ruhaninin dövründə də romanımın bir fəslinə irad bildirmişdilər ki, həmin hissəni çıxarmaq lazımdır. Mən də etirazımı çatdırdım ki, o zaman kitabımı xaricdə çap edəcəyəm. Bu etirazdan sonra mənimlə razılaşdılar və problem aradan qalxdı. Məncə mübarizə aparmaq lazımdır. Düzdür, bəzən qalib gəlmək olmur. Mən amerikalı Reymond Karverin kitabını fars dilinə tərcümə etmişdim. Kitab iki-üç kərə çap olunandan sonra növbəti dəfə dedilər ki, kitabda 60-dan çox yeri çıxartmaq gərəkdir. Mən razılaşmadım və o kitab daha çap olunmadı. Yəni mən məğlub oldum...
Bizi Telegram-da izləyin
t.me/kulis_az
Bizi Instagram-da izləyin
Bizi Facebook-da izləyin
Bizi Twitter-da izləyin
