Kulis.az şair Aqşin Evrənlə müsahibəni təqdim edir.
– Aqşin, ədəbi mühitimizdə “dəstələr” var. Və onlar bir-birinə daim qərəzli mövqedə olurlar. Səni bu “kruqlar”ın heç birində görməmişəm. Birinci, istəyərdim ki, bu dəstəbazlıq haqqında fikirlərini deyərdin. İkincisi, sən hansı “kruqdasan?”
– Mən ədəbiyyata, mətbuata gəldiyim vaxtlarda oturub-durduğum adamlar, qələm dostlarım Salam Sarvan, Aqşin Yenisey, Pərviz Cəbrayıl idi. Yəni, bizdən əvvəlki nəslin nümayəndələri və hazırda öz sahəsində peşəkar olanlar. Biz işdən sonra, özəl günlərdə məclislərdə yığışıb söhbətləşirdik. Bəzən bir-birimizi tənqid edirdik, beş dəqiqədən sonra maraqlı bir mövzuda müzakirə aparırdıq. Bəzən elə olurdu ki, ədəbiyyatdan danışmırdıq, həyatdan, ətrafımızda baş verənlərdən məzəli, gülməli söhbətlərdən edirdik. Və burada bir “kruqdan” daha çox ailə mühiti yaranmışdı. Yəni, ədəbi çevrə yox, ailə modeli kimi idik. Hazırda yaranmış ədəbi dəstələr isə, bilmirəm, içində deyiləm, sadəcə, müşahidə etdiyim odur ki, gənc dostlarımızın içində iddiadan doğan paxıllıq var. Bəlkə də, səhv edirəm. Səhv edirəmsə, üzrlü bilsinlər. Amma bunu tək mən demirəm, digər dostlar da deyir ki, belə dəstələrin bir-birinə qarşı qəribə bir aqressiyası var. Bunun nədən qaynaqlandığını özüm üçün hələ də müəyyənləşdirə bilmirəm. Bu gənclər, bu istedadlı dostlarımızın heç biri bir-birindən sosial rifahına, ədəbi düşüncəsinə görə o qədər də fərqlənmir. Uzaq başı, biri redaktordu, biri baş redaktor, biri müxbir və sair. Jurnalist kimi fəaliyyət göstərən dostlar da bilir ki, bu vəzifələr o qədər də önəmli deyil. Hamımız fəhləyik də. Jurnalistika indi fəhləlik kimi bir şey olub. Mən belə düşünürəm ki, gənclərin arasında iddiadan yaranan bu cür aqressiya arzuolunan deyil. Sovet dövrü olsaydı, deyərdim, hə, kimsə hansısa dövlət imtiyazından yararlanmaq üçün üçün belə edir. İndi 37-ci ilin repressiya dönəminə xas şəkildə bir-birinin ayağının altına qazanlara heç dəmir medal da taxmırlar (gülür). Müəyyən bir qisim var ki, bir-birini daim didməyə hazırdı. Mən təbiətcə sakit xarakterə malik olduğum üçün rahatam. Hər iki mənada. Gecələr başımı yastığa qoyanda bilirəm ki, heç kimə qarşı qərəzli mövqedə, haqsız tərəfdə olmamışam. Və bu xarakter məni iddialı, aqressiv dəstələrdən uzaq salır. Bu cür şeylər ədəbiyyatımızı yaxşı yerlərə aparmır.
– Azərbaycanda poeziya, ümumiyyətlə, sənət niyə arxa plandadır? Səbəbini necə izah edərsən?
– Mətn olaraq Azərbaycan poeziyasının tənəzzüldə olduğunu düşünmürəm. Bizlər dünya ədəbiyyatında yaranan nümunələrdən heç də zəif nümunələr yaratmırıq. Dünya ədəbiyyatı bizim üçün niyə etalon olsun ki? Şeir Şərqin nümunəsidir. Biz də şərqliyik. Avropa şeirindən təsirlənməyə ehtiyac yoxdur. Bizim poeziyamız mətn səviyyəsinə görə dünya ədəbiyyatı ilə ayaqlaşa bilir. Ancaq bu sahəyə qayğı yoxdur. Kitab festivalları keçirilir, müəyyən qurumlar o festivalların yaxşı keçməməsi üçün əllərindən gələni edirlər. Məsələn, Şuşa mədəniyyət paytaxtı seçilib. Deyəsən, Qismətin təklifi idi ki, Şuşada Nizaminin adına festival keçirilsin və dünyanın məşhur yazıçıları, mədəniyyət adamları dəvət edilsin. Bizə bu cür tədbirlər daha çox lazımdır, nəinki idman yarışları. Ona görə də, ədəbiyyatın, sənətin tənəzzülü mətn səviyyəsində yox, idarəetmə səviyyəsindədir.
– Uzun illər idi kitabdan ƏDV-nin götürülməsi ilə bağlı təkliflər var idi. Bu ilin yanvarında çap məhsullarının üzərindən ƏDV götürüldü. Bunu hətta kitab adamları bayram kimi qarşıladılar. ƏDV-nin götürülməsinin naşirə, müəllifə və oxucuya xeyri nədir?
– Bəli, ƏDV-nin götürülməsini bayram kimi qeyd etdik, amma paralel olaraq kağızın qiyməti bahalaşdı. Əvvəlki vəziyyət daha yaxşı idi, nəinki indiki. Bir kitabın çapı təxminən üç manata başa gəlirsə və sən kitabı on manata satırsansa, indi kitabın çapının qiyməti olacaq beş manat və yenə on manata satacaqsan. Onun da otuz-qırx faizini mağazalar götürəcək. Yəni, gəlirin xərcindən az olacaq. Başqa bir sistem tapmalıyıq. Bir komissiya yaradıla bilər. Dövlət dəstəyi ilə o komissiyadan keçən kitablar nəşr olunsun. Müəllif bir kitabı yazmaq üçün bir il, il yarım əziyyət çəkir, nəticədə də bu cür fiasko ilə qarşılaşır. Acınacaqlı vəziyyətdir. İndustriya dəyişməlidir. Bir azdan heç kim kitab çap elətdirmək istəməyəcək. Ona doğru gedirik hazırda.
– Əgər komissiya və senzura olsa, məsələn, poeziya kitablarına hansı ştrixlərlə qiymət verilməlidir?
– Onu artıq ədəbiyyatşünaslar müəyyən edəcək. Komissiyada iki tənqidçi, iki şair, iki tərcüməçi ola bilər. Ekspertlər şurası yaradıla bilər. Müzakirə oluna bilər. Mən ümumi ədəbiyyata senzura lazımdı demirəm. Komissiyalar daha yaxşı, qərəzsiz qiymət versin. Heç olmasa kitabın xərcinin müəyyən faizi, piarı həmin seçilmiş kitablar üçün nəzərə alınsın. Komissiyadan keçməyən kitablar çap olunmasın demirəm, yanlış anlaşılmasın. Sadəcə, dövlətin tanıdığı imtiyazlardan seçilmiş mətnlər istifadə etsin.
– Sosial şəbəkələrdə yaxşı şeir yazan da, pis yazan da özünə kütlə yığa bilir. Hərdən ciddi ədəbi nümunələr diqqət görmədiyi halda bayağı, keyfiyyətsiz şeirlərə kifayət qədər reaksiyalar gəlir. Belə olan halda ədəbiyyat necə zövqü müəyyənləşdirə bilər?!
– Ümumiyyətlə, hazırda müəlliflə oxucunun şeirə yanaşması arasında kəskin fərqlər var. Mən modern sərbəst şeirləri sevərək oxuyan oxucuları nəzərdə tutmuram, onların çoxu müasir şeirdən xəbərdardırlar. Amma ölkə üzrə şeir oxuyan toplumun bir qisminin şeirə yanaşması ilə müəllifin yanaşması arasında fərqlər var.
– Nədir o fərq?
– Oxucu gözəl, aforistik, təəccüblənəcəyi misralar axtarır. Onun hisslərinə toxunan şeirlər istəyir. Oxucu suyun üzündə yaxşı şeir axtarır. Çağdaş poeziya isə oxucunu məcbur edir ki, skafandr geyinib daha dərinə ensin. İndi poeziya daha dərin və tutarlıdır. Oxucu isə bunu duymaqda çətinlik çəkir. Yaxşı, ciddi oxucular da var. Beş-on il əvvəl yüz nəfər sərbəst şeirə alt-alta yazılmış hekayə deyirdisə, indi qırx nəfər belə düşünür. Mən düşünürəm ki, bu müddət ərzində bu rəqəm kəskin azalmalı idi. Çünki mediada davamlı şəkildə sərbəst şeirlər dərc olunur. Universitetlərdə müzakirələr keçirilir. Tənqidçilərimiz sərbəst şeirlər haqqında yazılar yazır. Amma oxucu ilə sərbəst şeir arasındakı bariyer yıxılmır.
– Xəzər Süleymanlı ilə yazdığın kitab artıq dördüncü dəfə nəşr olundu. Gözlədiyin nəticəni ala bildin?
– “Ayrılıqların təkrarı”nı əvvəlcə ssenari kimi yazdıq. Amma rejissorlar bu ssenarini çox bayağı formada çəkmək istəyirdilər. Razı olmadıq. Roman kimi təqdim etdik. Bu romanı çap edəndə düşünürdük ki, Azərbaycan oxucusu ilə kitabı arasındakı bağları bərpa edək. Müəyyən qədər buna nail də olduq. Oxuyanlar sonra yazırdı ki, bizə başqa kitablar da məsləhət görün. Biz də çağdaş ədəbiyyatımızdan nümunələri deyirdik. O ki qaldı nəticəyə... İndiki vəziyyətə baxanda nəticə yaxşıdı. Amma bizim gözləntimiz daha yüksək idi. Bunun da səbəbi kitabı mağazalara verməməyimiz oldu. Bizim kitablar sadəcə kuryer vasitəsilə satıldı. Bir də imza günlərində, kitab festivallarında. Hər həftə bizə yazırlar ki, filan kitab dükanına girdim, kitabınızı tapmadım. Bircə dənə də olsun kitab dükanına kitab verməmişik. Bu, kitab dükanlarını protest etmək idi. Çünki mağazalar qırx faiz istəyirlər. Kitabın xərcini özün çək, qırx faizini də ver mağazaya. Bayaq dediyim məsələdir. Gəlir xərcdən az olur.
– Kitabın populist olmasını özünüz istədiniz...
– Bəli. Biz çağdaş roman prinsiplərinə, dərin alt qata malik roman yazmaq istəmirdik. Çünki o tip romanlar ədəbiyyatımızda var, yazılır. Lakin oxucu diqqətini görmür. Biz istədik ki, oxucunun diqqətini çəkən nəsə yazaq. Daha səthi roman yazmaq istəyirdik. Amma alt qatının olduğu bir mətn yaza bildik. Romanımızın mifik, elmi qatı var. Çox adam elə bilirdi ki, başdan-ayağa bulvar romanı oxuyacaq.
– Aqşin, meyxana və şeir...
– Söhbət deyişmədən gedirsə, mən də deyişə bilirəm. Əsgərlikdə bir yoldaşla on dəqiqəyə yaxın deyişmişdik. Əksər şairlərdə bu var. Meyxana deməmişəm heç yerdə, amma deyə bilirəm. Bir dəfə belə bir fikirlə qarşılaşdım. Şairlərin yarım saata yazdığı şeiri meyxanaçılar otuz saniyəyə deyir. Vaxtı kriteriya seçmişdilər. Reperlər, əsasən, məsnəvi formasında yazırlar. Reper o məsnəvini otuz saniyəyə yazır, Nizami Gəncəvi bir səhifə məsnəvini isə bir aya yazırdı. İndi belə çıxır ki, reperlər Nizamidən daha ciddidir? Zaman dilimi heç vaxt standart ola bilməz. Yaxşı meyxana deyənlər var, ciddi söz deyənlər də var. Amma şeiri meyxana ilə müqayisə etmək olmaz. Onu da deyim ki, meyxanaçıların ən böyük problemi odur ki, şeirə sığınırlar. Özləri də meyxananı hələ ciddi hesab etmir. Meyxananın özünü o yüksək səviyyəyə çatdırmalıdırlar. Meyxanaya şeir demək yanlışdır. Bu gün bu mübahisənin getməyi onu təsdiqləyir ki, meyxana həqiqətən sənət deyil. Heç görmüsən ki, rəssamlığın, şeirin sənət olub-olmaması barədə mübahisə getsin? Fikrimi belə sonlandırım ki, biz formanı yox, məzmunu tənqid etməliyik. Meyxanadakı məzmunun kriminal, narkomaniyaya meylli olmasını pisləməliyik. Bir də ki, deyək ki, meyxana sənət deyil, bunu da meyxanaçılar qəbul etdilər. Hə, nə olsun? Ona qulaq asanlar, yenə qulaq asacaqlar.
– Meyxanadan danışdıq, əruz yadıma düşdü. Əruzda yazdığın şeir rastıma çıxmayıb.
– Mən hərşeyşünaslığın tərəfdarı deyiləm. Elə adam var, görür ki, kimsə əruzda yazıb, o da yazır, kimsə aktyorluq edir, o da keçir aktyorluğa, kimsə şeir səsləndirir, o da səsləndirir. Mən şair kimi içimdə özümü özümə təsdiqləmişəm. Bilirəm, nəyi zəif yazmışam, nəyi yaxşı. Bu günə qədər roman da yazmışam, hekayə də, ssenari də amma obraz olaraq hərşeyşünas deyiləm. Yəqin, məsələ kamil bir palançı olmaq məsələsidir. Nədənsə əruzda yazmağa heç vaxt ehtiyac duymamışam, hətta hecada belə nadir hallarda yazıram. Mənim üçün əruzu oxumaq maraqlıdır, çünki bəzən həyatımızın ritmi ilə səsləşir.
– Günümüzün poeziyasında əruz nə qədər aktualdır? Ehtiyac varmı buna?
– Yenə gəlirik forma-məzmun məsələsinə. Forma o qədər də önəmli deyil. Ədəbiyyat tarix üçün, bəşəriyyət üçün yaranır. İnsanlığın isə az bir qismi formaya diqqət edir. Vacib olan məzmundu. Necə deyilməsi yox, nəyin deyilməsi mənə daha çox maraqlıdır.
– Əlindəki təsbeh məndə bir sual yaratdı: Aqşinin şeirinin qırmızı xətləri varmı?
– Mən şeirdə heç vaxt pornoqrafik, jarqon ifadələr işlədə bilmirəm. Qeyri-etik detallar məni iyrəndirir şeirdə. İçimdən gəlmir, yəqin gəlməz də. Şeir lüğətimdə işlədə biləcəyim başqa sözlər var. Mövzuya gələndə isə, dünyanın o başından da yazıram, bu başından da. Əgər kiminsə qırmızı xətti yoxdursa, buna da normal baxıram. Kimsə dini mövzulu bir şeirdə dindarların təfəkküründən uzaq nələrsə yazıbsa, onu başa düşmək lazımdır. Və hər hansı dindarın o şairi linç etməsi o dinə başucalığı gətirməz. Əvvəla onu deyim ki, kiminsə dininə qarşı əks fikirdə çıxış ediblərsə, o adam dinə, Allaha vəkillik edə bilməz. Eyni zamanda da peyğəmbərlərə, imamlara. Düşünürsənsə ki, Allah var və kitabları, elçiləri göndərib, deməli, bu məsələ də Allahla o bəndənin arasında olan bir şeydir. Allahın və axirətin öhdəsinə buraxmaq lazımdır.
Bu təsbeh isə Kərbəladan gəlib. Kərbəlanın mənim üçün dini mahiyyətindən çox, tarixi mahiyyəti var. Mən bu təsbehə tarixin bir parçası kimi baxıram, dini atribut kimi yox.
– Yeni kitab nə vaxt çıxacaq?
– Kitab çıxarmağı, əslində, payıza planlayırdım, amma yəqin, yenə təxirə salacam. Çünki forma və məzmun olaraq dolu bir kitab ortaya qoymaq istəyirəm. Oradaki şeirlərin 90 faizi yeni olacaq. Yeni şeirlərimi isə mətbuatda çap elətdirmirəm. Çap olunmuş şeirlərin bütünlüklə kitab kimi yenidən çap olunması bir az da oxucuya hörmətsizlikdir. Əgər internet üzərindən oxuya biləcəksə o şeirləri, niyə gedib pul verib təkrar kitab almalıdır? Həm də deyirik, yeni kitab çıxardırıq. Yeni olmur axı. Oxucu kitaba yeni dünya kimi baxır. Yeni qapı kimi. İstəmirəm, o qapını açanda köhnə şeylər görsün.
