Kulis.az Orxan Həsəninin Rasim Qaraca ilə müsahibəsini təqdim edir.
- Azərbaycanda heç vaxt istedad problemi olmayıb. Hər gələn nəslin öz ulduzları, öz istedadları var. Elə indiki nəsildə də istedadlar az deyil. Mətnlər yazılır, müzakirə olunur, kitablar çıxır. Bəs ədəbiyyatımızdakı bu qorxulu sükutun real səbəbi nədir?
- Ədəbi prosesdəki bu qorxulu sükutun səbəbləri haqqında mən düsünürəm. Nə üçün belədir və bu sükunətdən, durğunluqdan necə çıxmaq olar? Son illərdə bir neçə dəfə özümdə güc toplayıb “Alatoran” jurnalını yenidən bərpa etmək, yeni gələn qüvvələri bir araya toplamaq istəmişəm. Bilgisayarımda bir neçə “Alatoran 19” (son sayı 18 idi) qovluğu var. Lakin müxtəlif səbəblər üzündən, gəlib-gəlib yolun yarısında dayanmalı olmuşam. Daha çox yeni inkarçı imzaların olmaması üzündən. Sonuncu dəfə keçən il Rəşad Səfər və Cavid Ramazanovla yeni nələrsə etmək, hətta yeni adla jurnal buraxmağı planlaşdırırdıq. Lakin onlar müstəqil olmaq istədilər. Məndən ayrılıqda yeni sayt yaratdılar. Bu sayt da uğurlu olmadı. Başqa təşəbbüslər də olur, yenilik adıyla meydana atılan, həmin bu “qorxulu sükutu” yox etmək istəyən gənclər özlərini bəyan edir. Lakin ədəbiyyat çarxını hərəkətə gətirmək mümkün deyil. Ölü sükut davam edir. Həqiqətən, bunun səbəbləri mənə maraqlıdır. Doğrudan da, istedadlar var, təşəbbüslər də var, ancaq, məsələn, AYO zamanında olduğu kimi davamlı bir hərəkat yaranmır.
Səbəblərdən biri, bəlkə də, güclü liderin olmamasıdır. Mən bunu özümü tərifləməkdən və ya öz rolumu şişirtməkdən ötrü demirəm, ancaq hər hansı bir işdə irəli çıxan və yükü öz üzərinə alan biri olmalıdır. Bir az da özün üçün deyil, başqaları üçün nəsə etməli olduğunu düşünməlisən, ümumi işin xeyrinə... Mən “hamı üçün yaxşı olarsa, mənim üçün də yaxşı olar” prinsipinə inanıram. Necə olurdu biz boş ciblə jurnal buraxırdıq, ac qarınla toplaşırdıq, amma birlik və entuziazm var idi. İndi, nisbətən, imkanların yaxşı olduğu vaxtda müstəqil jurnal buraxmaq, təşkilatlanmaq bu qədər çətindir...
İkinci səbəb, hərəkətverici ideya olmalıdır. AYO-nun ideyası var idi: "Ədəbi proses dövlət idarəetməsindən azad olmalı, başımızın üzərində nəzarətedici bir qurum dayanmamalıdır", deyirdik. Təbii ki, çox böyük təzyiq və qarşıdurmayla üzləşdik. İndiki təşkilatlanmalarda ideyasızlıq var, azad ədəbiyyat ideyası iqnor edilir. Təqribən, “hər kəs evində oturub əsərini yazmalıdır” prinsipi ilə hərəkət edirlər. Bu düşüncə onların həm qrup olaraq, həm də fərd olaraq formalaşmasına mane olur. Başqa xalqların ədəbiyyatında olan ideya mübarizəsini bizim ədəbiyyatda görə bilmirsən.
Təslimçi, dirənişsiz bir güruh “yazmaq” adlı fəaliyyətə qoşulub. Ancaq sual olunur, nə üçün yazırsan? Bu yazmağınla sən hansı ali məqsədə qoşulursan? Ədəbiyyat jurnallarının, saytlarının sayına, çap olunan kitabların tirajına, ədəbi janrların çeşidliliyinə, mövzuların necə daraldığına baxın. Sanki hər şey daralıb, qara bir dəliyin içində yox olmağa doğru gedir. Əsərlər yazılır, lakin biz hələ əsərlərin müzakirəsi mərhələsinə gəlib çata bilməmişik. Bu məsələ AYO zamanında da var idi. Görünür bu, ümumi mədəni səviyyə ilə bağlıdır, – toplaşıb bir əsəri müzakirə etmək qazanılması lazım olan təcrübədir. Çayxana, ucuzxana müzakirələrini saymıram. Bizdə belə deyək, ədəbiyyat ekosistemi, müstəqil ədəbi jurnallar, bukkafelər, dərnəklər və s. yoxdur. Keçmişdən qalan xof, qorxu hələ qələm adamlarının canından çıxmayıb. Ədəbiyyatı idarə edənlər bu xofun ömrünü mümkün qədər uzatmaq istəyirlər, bununla manipulyasiya edirlər və buna nail olurlar.
Yazıçılarımızın yaradıcılıq yolunda bir “Cızığından çıxma!” xəbərdarlıq işarəsi var. O işarənin istifadə müddəti çoxdan bitsə də, nə sirdirsə məsləkdaşlarımız bu əmrə tabe olur. Halbuki, bədii yaradıcılıq, ümumən, “cızıqdan çıxma” sferasıdır. Sənin xəyal gücün nə qədərdir, onu nə qədər uzaqlara, ağlagəlməz yerlərə uçurda bilirsən? – yazan adam üçün başlıca məsələ bu olmalıdır, mənə görə. Biz bu idraka gəlib çatmamışıq. İstedad özünü yandıranda istedad olur. Əlbəttə, məcazi mənada deyirəm. İcazəli cəsarəti nəzərdə tutmuram, başqalarının getdiyi cığırla gedib qəhrəman olmaq mümkün deyil. O cığırı özün açmalısan və bu təcrübə yalnız sənin özünə aid olmalıdır. Sistematik olmaq, koordinatlı olmaq, hər hansı sistemin içində, yanında və ya altında olmaq istedadı qurudan şeylərdir. Buna görə də, deyirəm, yazıçının müstəqilliyinin, özbaşınalığının, ipə-sapa yatmamağının yaradıcılığına faydası var. Ütülü həyat tərzi, 8 saatlıq iş rejimi, kostyumlu-qalstuklu davranmalarla yalnız bizim ədəbiyyatımızda olan indiki mənzərəni meydana gətirmək olar.
- Hər şeyin əlçatan olduğu indiki dövrdə gənclər nə üçün kiminsə başına yığışmalıdır?
- Əslində, ədəbi prosesin lider yazıçıya ehtiyacı var. Lider dedikdə mən yalnız yaxşı yazan müəllifi yox, həm də ədəbi prosesi yönləndirən, estetik dəyərləri formalaşdıran, yaşıdlarını ruhlandıran, cəmiyyətlə ədəbiyyat arasında körpü rolunu oynayan şəxsi nəzərdə tuturam. Ədəbi prosesin indiki durğun dövründə yalnız istedadlı və təşəbbüskar, lider özəlliyi olan bir yazıçı ədəbi həyatı silkələyə bilər. Yeni ədəbi dəyərləri təqdim edən, ədəbi cəsarət göstərən, tabu mövzulara toxunan, ədəbi birlik yaradan, müzakirə mühiti yaradan, gənc yazıçıları ətrafına toplayan belə bir insanın olmasına ehtiyac var. Park Nəşriyyatında və ya “Kruq ədəbiyyatı” deyilən qrupda lider axtarışlarını hiss edirəm. Hələlik heç kim cəsarət edib önə çıxmaq istəmir. Amma yaxşı bir lider tapılarsa, proses alovlana bilər.
- Prosesin kifayət qədər alovlu olduğu bir dövr var idi... Söhbət Azad Yazarlar Ocağının aktiv fəaliyyətdə olduğu dövrdən gedir. Ancaq AYO karvanında yola çıxdığınız müəlliflərin əksəriyyəti sizi tərk etdi. Yoldaşlarınızın sizi tərk edərək, AYB sıralarına daxil olması sizdə məyusluq yaradırmı, yoxsa çoxdan özünüzü buna hazırlamışdınız?
- Yox, bu məni məyus etmir. Buna həyatın bir cilvəsi kimi baxıram. Qəşəng bir söz var dilimizdə: “Olacağa çarə yoxdur”, yəni olmalı olan olacaq, sənin iradəndə burada rol oynamır. AYO artıq bir tarixdir, keçmişdə qalıb, ona qayıtmaq və müzakirə etmək istəmirəm. Bir az kənardan baxsaq, görərik ki, ümumən vəziyyətimiz acınacaqlıdır, AYO-su AYB-si ilə birlikdə. Mən indi öyünüb nəsə etmişəm desəm, çox gülünc səslənər. Yalnız ölkə daxilində AYO təcrübəsinin nəsə bir mənası ola bilər. Biz nələrisə dəyişməyə sadəcə cəhd etdik, bu o qədər də böyük hadisə deyil. Lakin bu cəhdlərin ardı gəlməli idi, yeni gələn gənclik dalğası əslində daha üsyankar olmalı idi, ancaq biz bunun əksini gördük, ədəbiyyata vaxtından əvvəl müdrikləşmiş, bütün tərəflərlə dost olmağı seçən qələmlər gəldi. “Hər kəs evində oturub əsərini yazmalıdır” fəlsəfəsi dövrəyə girdi, amma göründüyü kimi “evdə yazılan əsərlər” də atmosferi dəyişmədi, heç kəs daxili senzuranı aşıb, fərqli nələrsə yazmaq gücündə olmadı. Azərbaycan ədəbi gəncliyinin iki seçimi var: ya mədəni dünyanın bir parçası olmalı, Azərbaycan ədəbiyyatını dünya ədəbiyyatının bir parçasına çevirməlidirlər, ya da dünyadan təcrid olunmuş, öz məhəlli söhbətlərimizin içində vurnuxmalı, araq məclislərində biri-birilərini tərifləməklə günləri yola verməlidirlər. Mənə görə, bizim ədəbiyyatın mənzərəsi ikincidir.
Və bütün bu mənzərəni yaradanlar özünə yazıçı deyən, AYB-yə girib-çıxan, təqaüd arzusuyla şirin yuxular görən, Ədəbiyyat Qəzetində çap olunmağı özü üçün böyük uğur sayan və ya bununla, yalnız bununla özünü sistemin yanında, içində, ortasında imiş kimi göstərən həmin o “istedadlı”, şöhrət düşkünü yeni nəsil yazıçılardır. Acınacaqlıdır ki, Sovetdən qalma yazıçı formatı bizim gəncləri qane edir, mənəvi cəhətdən çürümüş bir təşkilata üzv olmağı, oradan maddi nələrsə ummağı özlərinə ar bilmirlər.
- Bir çox gəncin qənaəti budur ki, daha AYB-in heç bir əhəmiyyəti yoxdur, o, cəmiyyətə və ədəbiyyata təsir etmək gücünü çoxdan itirib, ona görə onunla dava eləmək vaxt və enerji itkisidir. Bəs bu gün AYO-nun əhəmiyyəti varmı?
- AYB cəmiyyətə və ədəbiyyata təsir etmək gücünü çoxdan itirib, ancaq yazıçılara təsir etmə gücünü itirməyib. Özünün ev növbələri, təqaüdləri və başqa imtiyazları ilə yazıçı ailəsi üzərində çox güclü təsiri var. Bu imtiyazlar olduğu müddətcə gənc yazıçı irəliyə baxa bilməz, çünki “uğur” onun bir addımlığındadır, əlçatandır, sadəcə uslu olmalı, AYO-ya qoşulmamalı, “evdə oturub əsərini yazmalıdır”, o zaman təqaüd, ad-san, TV efirləri, rəsmi dəvətlər onun olacaq, yeri gələndə parlamentar olmaq şansı yaranacaq və sonda da bu yol onu Fəxri Xiyaban kimi ülvi bir istiqbala aparacaq. AYO bunları heç birini vəd etmirdi, buna görə də sıraları sürətlə boşaldı... Siz dediyiniz mənada AYO-nun heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Tarixdə ilk dəfə yazıçılar bağımsız şəkildə meydana çıxıb, kollektiv dirəniş nümayiş etdiriblər. Kiçik də olsa, bu nümunə tarix baxımından önəmlidir. Əgər bunu bir mənası varsa, o zaman AYO-nun da əhəmiyyət var və ya olub.
- Gənclər demişkən, yaxın zamanda keçmiş AYO-çular Cavid Ramazanov, Rəşad Səfər və Orxan Əyyubla sosial şəbəkədə polemikanız baş verdi. Bu müəlliflər hər zaman ədəbi çevrələrdə sizin haqqınızda ehtiramla danışıblar. Belə bir təəssürat yaranmışdı ki, təzə sayt yarananda sizdən razılıq, belə demək mümkündüsə, xeyir-dua almamışdılar...
-Ehtiramlı davranış yazıçı münasibətlərində yanlış üsuldur. Dostların nöqsanlarını vaxtında demək lazımdır. Belə olanda onlar da sənin nöqsanını deyəcək və daha sağlam bir münasibət forması yaranacaq. “The Baku Review” şəbəkə jurnalı yarananda nöqsanlı gördüyüm tərəfləri yazdım, bu da dostların xoşuna gəlmədi. Heç aidiyyatı olmayan adamlar ortaya düşdü, söhbət böyüdü. Nəticədə isə mənim dediklərim oldu, “The Baku Review” indi demək olar ki fəaliyyətini dayandırıb. Nə üçün meydana çıxmışdı, saytın pulunu kim vermişdi, kim yengəlik edirdi? – mənə qaranlıqdır. Deyəsən, elə məqsəd mənim ətrafımda olan adamları uzaqlaşdırmaq idi, buna nail oldular və missiya tamamlandı, dostlar düşmən oldu, sayt da süstləşdi... Lakin bunlar kiçik şeylərdir, ocağı söndürüb külüylə oynamaq kimidir. Mən dostlarımın da “düşmənlərimin” də halına acıyıram. Nəticə önəmlidir. Ortada heç nəyimiz yoxdur, çağdaş ədəbiyyatımız, ədəbiyyat prosesimiz, ümumən, zəifdir, bir heç kimidir. Yoxdur və sönməyə doğru gedir. Yazılan mövzulara, meydana çıxan gənc yazarlara baxın, Afrika qəbilələri belə bizdən qabağa gedib. Bunun dərdini çəkməliyik. Yoxsa Rəşad, Cavid, Orxan filan dedi, mən də onlara nəsə cavab verdimlə iş olmaz... Rəşad, Cavid, Orxan və ya bir qeyrisi ədəbiyyat adına xeyirli, işıqlı bir addım atsın, birinci mən dəstəkləyəcəm və hər cür fədakarlığı edəcəm, ancaq ümumi işə rəxnə vuranlara qarşı da dözümüm yoxdur...
- Keçmiş ayo-çularla olan polemikanıza qələm adamlarının münasibəti, təxminən, belə oldu: artıq Rasim Qaraca hamı ilə dalaşdı və dalaşmağa adamı qalmayanda keçmiş yoldaşlarını qılınclamağa başladı...
-Hansı qələm adamlarının mənə münasibəti necə olub, bunlar maraqlı deyil. “Məni boşluq deyil, bozluq qorxudur”. Ədəbiyyatımız komatoz vəziyyətdədir, mənim günahım deyil ki, bu, məndən başqa heç kimi narahat etmir. Normal düşüncəylə, cici-bacı söhbətlərlə vəziyyətdən çıxa bilmərik, kəskin və amansız tənqid olmalıdır, Azərbaycan yazarının qələmi manyakcasına olmalıdır, anormal düşünməliyik, normal düşüncə bizi xilas etməyəcək. Mən özüm haqqında da, gördüyüm iş haqqında da böyük fikirdə deyiləm. Sadəcə doğru bildiyimi etməyə çalışıram, bunu edərkən də hamıyla düşmən olursan, yaxın dostlar da kükrəyir, qarşı tərəfə xoş gəlmək üçün min cür oyunbazlıq edirlər, onların bədbəxt olduğunu düşünürəm, qürur və iddiaları bir qəpiyə dəyməz, necə cılız və efemer olduqlarının fərqində deyillər.
- Saytımızın sorğusunda müstəqillik dövrünün ən yaxşı romanları siyahısında Seymur Baycanın “Quqark”, Həmid Herisçinin “Nekroloq”, Xancan Kərimovun "Varlıq və Yoxluq arasında", və Zümrüd Ankanın "Özsüzlük" romanlarının adını çəkmisiniz. Bu sorğu ədəbi mühit arasında birmənalı qarşılanmadı. Son iki əsərin “Quqark” və “Nekroloq” kimi adlarla yanaşı çəkilməsini ədalətsizlik adlandırdılar. Bu əsərlərı hansı məziyyətlərinə görə müstəqillik dövrünün ən yaxşı romanları hesab edirsiniz?
-“Özsüzlük” feministik ruhda yazılmış təsirli bir romandır. Müəllifin, Zümrüd Ankanın cəsarəti, epataj üslubu diqqətə layiqdir. Bu əsəri özünü dəyişdirən Azərbaycan qadınının manifesti adlandırmaq olar. Bu cür cəsarətli roman ədəbiyyatımızda bir ilkdir. Fikrimcə, bu əsər öz qiymətini gec də olsa, alacaq. Xancan Kərimovun "Varlıq və Yoxluq arasında" əsəri Amerikada yaşayan azərbaycanlı gəncin başına gələnləri, həyatdakı məna axtarışlarını əks etdirən fəlsəfi bir romandır. Həm mövzu, həm də üslub baxımından fərqlidir. Mənə görə, Azərbaycan dilində yazılmış dünya səviyyəli romandır.
- Söz kitablardan düşmüşkən... Park Nəşriyyatının son iki kitabı ədəbi mühit və oxucular arasında maraqla qarşılanıb. Sizin adınız şeir kitabında 11 şair arasında yer almışdı. Amma, deyəsən, nasirlərin arasında da yer almaq niyyətiniz olub. Bir ədəbiyyat bilicisi kimi bu siyahıları nə qədər ədalətli hesab edirsiniz? Əgər seçim şansınız olsa, bu siyahıdan hansı müəllifləri çıxa və ya əlavə edərdiniz?
-Park Nəşriyyatı yaxşı bir işə imza atıb, məncə, bu, cəsarətli addımdır. Bütün hallarda kimlərsə siyahıdan kənarda qalır və inciklik qaçılmazdır. Bütün narazılıq oxlarını öz üzərinə çəkmək bir ərdəm istər. Məncə, bu cür antologiyalar ədəbi prosesin canlanmasında xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Mənim hekayə antologiyasında yer almaq niyyətim olmayıb. Ümumən, prosesdən xəbərsiz olmuşam. Şeir antologiyasında Cəlil Cavanşirin, Günel Mövludun, Nicat Məmmədovun, Elnurə Hüseynovanın, Fəricanın, Azər Əhmədovun, hekayə antologiyasında isə Fərhad Yalquzaqın, Balaxanın, Şəhla Nihanın, Samirə Əşrəfin, Sahilə Yayanın, Cavidanın adlarını görmək istərdim. Yadıma düşənlər bunlardır.
_1762151834.jpeg)
- Keçmişdə, elə indi də sizin ətrafınızda müxtəlif yazıçılar olub və var. Ancaq elə bil onlar sizdən ədəbiyyatın yox, həyatın sirlərini öyrənməyə can atırlar. Oxumağı, inkişaf etməyi, daim öz üstündə işləməyi də sizin yaradıcı təcrübənizdə öyrənə bilərdilər, amma bunun yerinə inkarı, daim hər şeyə qarşı gəlməyi, öz kölgəsini qılınclamağı seçirlər. Sizcə bunun səbəbi nədir?
-Həyatın sirləri? Təəssüf ki hələ özüm onları öyrənib başa çıxa bilməmişəm. Mən şair olub-qalmağı seçərdim. Bir şeirimdə yazmışam, səhər əlində dəftər-qələm evdən çıxırsan, şeir yazmaq üçün mövzu axtarmağa gedirsən, o gün işinin adı ancaq bu olur – şeir yazmaq. Həyatın bu formasına çatmağı arzu edirəm. Qazandığım tək müdrikliyim budur. Bunu öyrədə bilərəm... Bir dəfə “Oğuznamə”də bir deyimə rast gəldim: “İnkar mübarəkdir”. Bu deyimi başa düşməkdən ötrü, bəlkə də, mənə illər lazım olub. Nəhayət başa düşdüm. Atalar bu hermetik deyimdə Tanrını inkar etmənin mübarək, müqəddəs iş olduğunu ifadə edib. Yəni Tanrını inkar etmək, əslində, ona inananları, dolayısıyla hamını inkar etmək, ortalıqda quqqulu kimi tək qalmaq deməkdir. Bəs bu təklik nə üçün müqəddəs sayılıb? Çünki Tanrını inkar edən insan onu yenidən kəşf etmək şansı qazanır, ikinci, üçüncü dəfə kəşf edilən Tanrı əvvəlkindən daha böyük, daha məzmunlu olub, - təbii ki, Tanrısı böyük olan insan böyükdür, - ona daha incə tellərlə bağlanıb. Buna görə də, inkar mübarək sayılıb... Yazıçı mənə görə, inkarçı olmalıdır. Bütün bağları qoparırsan, özünü sıfırlayırsan, yeni bağlar qurmağa başlayırsan, bundan sonra qurduğun bağlar daha sağlam olur.
- Həmid Herisçi bu yaxınlarda AYB-in üzvü oldu. Mən prosesləri analiz elədim, özüm də bu mövzuda yazdım. Belə başa düşdüm ki, Həmidin addımı gəncləri sarsıtsa da, ona olan sevgini öldürmədi. Çünki Həmidin arxasında gözəl şeirlər, romanlar var. Sizin ədəbi düşüncənizdə prinsipiallıq olduqca vacib məsələdir. Sizcə yaradıcılıq şəxsiyyəti xilas edə bilərmi?
-Həmid əvvəllər daha maraqlı yazırdı, dərin ədəbi axtarışlar edirdi. İndi onun yaradıcılığında tənəzzül görürəm, özünü təkrarlayır. Bilmirəm, bu nə ilə bağlıdır. Bəlkə də, AYB-yə üzv olduğuna görədir. O özü hər zaman gənclərə deyərdi: “Anarla şəkil çəkdirməyin, yoxsa istedadınız uçar”... Yaradıcılıq şəxsiyyəti xilas edə bilər, əlbəttə, ancaq bu quyruqlu bir xilasetmə olacaq, hər zaman kimsə “şəxsiyyət” məsələsini dilə gətirəcək.
- Sizin eyni zamanda bir naşir kimi fəaliyyətiniz var. Yaxın illərdə Orxan Əyyubun sizin nəşriyyatınızda romanı çap olundu. Çap olundu və tezliklə itib-batdı. Müəllif bu romanın təqdimatından, reklamından və oxucuya əlçatanlığından narazı idi... Sizcə yeni çıxan romanları oxucuya təqdim və daha əlçatan etmək üçün hansı addımları atmaq olar? Burada naşirin və yazıçının hansı öhdəlikləri olmalıdır?
-Orxan Eyp köhnə AYO-çudur. Ancaq özü indi bunu inkar edir. Ədəbiyyata avanqardçı kimi gəlmişdi, maraqlı performanslar edirdi. Məsələn, şeirlərini ətçəkən maşında çəkirdi, bir hekayəsinə görə “Lakin” qəzeti bağlanmışdı, qəzetin redaktoru bir müddət qaçıb rayonda gizlənmişdi. Uzun fasilədən sonra yazdığı “Külək gülü” romanında fərqli estetik təmayül görürük. Əvvəlki çılğın Orxan Eyp dönüb oldu Orxan Əyyub, daha sistematik, ipə-sapa yatan bir yazıçı və hansısa ədəbi kanonlara sığdırılmış bir roman. Məncə, Orxan Eyp daha maraqlı idi... Orxanın narazılığını başa düşürəm, əgər “Külək gülü”nə kütləvi oxucu istəyirsə, bu məsələdə yanılır. Yeni çıxan romanları oxucuya təqdim və daha əlçatan etmək üçün, birinci əsər, həqiqətən, maraqlı olmalıdır, ikincisi PR Menecment açarlarında istifadə olunmalıdır. İndiki dövrdə buna yaxşı imkanlar var...
-Hər il bir şeir kitabı çıxarırsınız. Müasir dünya reallığını nəzərə alsaq, şeirin çağdaş insana təsir etmə qabiliyyəti nə qədərdir? İnsanlara təsir etmə, daha çox oxucuya çıxmağı Rasim Qaraca üçün prioritet hesab eləmək olarmı?
-Amma hansı şeirin təsir etmə qabiliyyəti? Bizdə dəbdə olan şairlərin pafoslu şeirləri insanlara təsir edir, ancaq o insanlar müasir insanlardırmı? Buna şübhə edirəm. Hesab edirəm onlar zamanın gerisində qalmış insanlardır. Zövqlərinin yenilənməyə ehtiyacı var. O ki qaldı, şeirlərimin daha çox oxucuya çatmasına, əlbəttə, bunu istəyirəm, lakin mənim şeirlərim seçilmiş oxucular üçündür, kütləvi qəbul görəcəyinə inanmıram.
- Seçilmiş oxucu deyəndə nəyi nəzərdə tutursunuz?
- "Seçilmiş oxucu"nu "kütləvi oxucu"nun antonimi kimi nəzərdə tuturam, yəni ümumi axına qoşulmayan, öz seçimi olan, həyata, o cümlədən, şeirə də tənqidi yanaşmağı bacaran oxucu mənim oxucumdur. Adı ortalıqda çox hallanan şairlər var, kimlərsə dəbə uyaraq, təsirə düşərək onları yaxşı şair kimi qəbul edir, sorğulamadan, öz poeziya qavrayışının süzgəcindən keçirmədən mənimsəyir, bu cür oxucular və ya şeir sevdalıları mənə görə deyil. Bu mənada epatajın, açıq-saçıq oxucu sevgisinin deyil, gizli anlaşmanın tərəfdarıyam, bu cür insanlara çatmaq istəyirəm. Və az sayda da olsa, şeirlərimi dərindən duyan belə insanlar var. Mən öz oxucularımı tək-tək kəşf edirəm və onların varlığı mənim üçün böyük güc qaynağıdır.
_1723191279_1762151852.jpeg)
- Son günlərdə sənət mühitində Hilal Baydarov adını tez-tez eşidirik. Hilal bu il artıq ikinci dəfə Venetsiya Film Festivalında iştirak edirdi. Yaxın zamanlarda verdiyi video-müsahibədə, təxminən, belə fikir səsləndirmişdi: “Reallıq məni iyrəndirir”. Bu tendensiya təkcə filmdə yox, elə müasir ədəbiyyatda da özünü göstərir. Sənətin reallıqdan qopub mücərrədləşməsi, tamamiylə başa düşülməyən və ya məhdud çevrədə başa düşülən bir şeyə çevrilməsi realist yazıçı Rasim Qaracaya necə təsir edir?
- Film kartotekam zəngin deyil. Kitab oxumağı film seyr etməkdən üstün tuturam. Lakin kinodakı tendensiyaları tutmağa çalışıram. Hilal Baydarın bir müsahibəsinə qulaq asdım, “Kandar”dakını deyirəm, çox xoşuma gəldi, bu adama hörmətim artdı. Amma onun estetikasını, ümumən, bəyənmirəm. Tarkovskidə, Nuri Bilge Ceylanda, Abbas Kiarostamidə var belə “yavaş kino” üslubu. Mənə görə, darıxdırıcıdır. Məncə, Hilal Tarkovskinin, Bergmanın, bu üslubda çəkən rejissorların təsirindən çıxmalı, nəsə öz üslubunu tapmalıdır. Yoxsa onların təsiri açıq hiss olunur. “Reallıq məni iyrəndirir” ifadəsini hansı kontekstdə işlədib, bilmirəm, Hilalın öz fəlsəfəsi var, indiki halda Hilala toxunmaq lazım deyil, məncə, qoy öz bildiyi kimi davam etsin. Çəkəcəyi yaxşı filmlər hələ qabaqdadır... Ola bilsin biz “reallıq” və ya “realsit” deyərkən fərqli şeyləri nəzərdə tuturuq. Yazıçının və ya rejissorun əlində “real” bir material ola bilər, amma onu necə emal edəcək, əsas məsələ budur. Sənətkarlıq burdadır. Sən əlində olan qumaşdan necə bir paltar tikəcəksən. Bütün hallarda istər romanın, istər filmin bir hekayəsi olmalıdır, əsər hansısa konkret bir hadisənin üzərində qurulmalıdır, ondan sonra istəsən, hansısa absurd və ya postmodern elementlərdən istifadə edə bilərsən. Əks halda əllaməçi kimi görünmək təhlükən var.
-Azərbaycan mərkəzdən kənarda, belə demək mümkündüsə mədəni periferiyada yerləşən ölkədir. Bu mənada, həqiqi ədəbi prosesin içində olmaq üçün mərkəzə yaxın olmaq lazımdır. Bunun da ən asan yolu əlaqələr qurmaqdır və əlaqələr də müxtəlif festivallar vasitəsi ilə qurulur. Gənc bir yazıçı bu festivallarda təmsil olunmaq üçün nələr etməlidir? Bu nə qədər əlçatandır?
-Mənə elə gəlir ki, biz şeyləri öz adıyla çağırmalıyıq. Hal-hazırda biz heç bir mədəni prosesin içində deyilikilk. Əvvəllər Rusiyanın mədəni periferiyası idik. İndi isə bizdə mədəni proseslər başlı-başına buraxılıb. Ədəbiyyat sahəsində və incəsənətin bir çox başqa sahələrində rus-sovet modeli qorunub saxlanılıb, lakin bu gün bu model işlək deyil, dövlət səviyyəsində yeni idarəetmə modeli düşünülüb tapılmayıb. Ümumən, Azərbaycandakı mədəniyyət proseslərində ideyasızlıq var. Biz sürətlə mədəni dünyadan uzaqlaşmaqdayıq, cəmiyyətimizdə cəhalətin nisbəti gündən-günə artır. Heç kim bunun qarşısını almaq istəmir. Xalqımız Rusiya müstəmləkəsindən yenicə ayrılıb, lakin tam qopa bilməmişik, yeni cəsarətli addımlar atılmadıqca bu müstəmləkə ətaləti davam edəcək. Təhsil sistemimiz bədii ədəbiyyat təmayüllü deyil. Bu gün artıq hekayə, roman oxuyan gəncləri barmaqla saymaq olar.
Azərbaycan dili quru-sxematik bir dilə çevrilməkdədir, gənclər öz dilimizi bilmir, bu dildə danışmaqda çətinlik çəkir, hər yerdə rus dilində danışan gənclərə rast gəlirsən... Buna görə də hər hansı bir yazıçı həqiqi ədəbi prosesin içində olmaq istəyirsə, birinci, “süpürgəçilik” etməlidir, yolundakı köhnəliyi süpürməlidir... Mən fərdi qaydada kiminsə “xilas” olmasını, gedib, dünyada uğur qazanmasını düzgün yol hesab etmirəm. Yaxşı əsərlər yaza bilərsən, amma biz burada oxucularımızı itirmişiksə, bu əsərlər kimə lazımdır? Buna görə də, ilk növbədə oxucuların geri qaytarılması üçün nələrsə edilməlidir, Azərbaycan dili sevdirilməli, onun incəlikləri öyrədilməlidr. Cəmi 10-20 il əvvələ qədər işlənən, ədəbi dildə olan sözləri indiki nəsil bilmir, sənin yazdığın əsərin dili onun üçün yaddır. Belə olan halda biz “fərdi xilas”dan danışa bilmərik... O ki qaldı ədəbiyyat festivallarında iştiraka, gənc yazıçılar bu imkanlardan mütləq yararlanmalıdır. Festivallar insana çox şey öyrədir, dünyada gedən ədəbiyyat proseslərindən xəbərin olur, yeni əlaqələr və yeni imkanlar qazandırır.
Lakin tanıdığım istedadlı gənc yazarların əksəriyyəti ingiliscə bilmir. Bu böyük əksiklikdir, demək olar ki, ingilis dili bilmədən böyük arenaya çıxmaq mümkün deyil. Dil bilirsən və yaxşı da əsərlər yazmısansa gerisi texniki məsələdir... Əlbəttə ki, dostluqlar qurulmalı, başqa ölkələrin ədəbiyyat kuratorları ilə əlaqələr yaradılmalıdır. İlk başlarda xərclərin bir hissəsini və ya hamısını özün qarşılamaqdan çəkinməməlisən. Lakin bir məsələni də deyim, dünyada uğur qazanmaqla bağlı xam xəyallar bəsləməməliyik, Azərbaycan heç kim üçün maraqlı deyil. Başqaları ilə müqayisədə, məsələn, bir gürcü, erməni yazıçı ilə müqayisədə bizdən daha çox səy tələb olunur bu işlərdə...
