Onunla üç il əvvəl elə "Butafilm"də söhbətləşmişdik. İstər o zaman, istərsə də indi baş tutan maraqlı, öyrədici söhbət əsnasında üzü müdrikliyə doğru yol alan bu səmimi kino mütəxəssisi ilə söhbətləşdiyim üçün müəyyən bir iftixar hissi də keçirdim. Onun yolu birbaşa teatrın dördüncü divarından keçməsə də, düşüncələri, analitik fikirləri layihəmiz üçün çox gərəkli və uyğundur. Bu gün "Dördüncü divar" qarşısındakı həmsöhbətim prodüsser, rejissor, kinematoqraf Əli İsa Cabbarovdur.
- Əli İsa müəllim, sizinlə ötən söhbətimizdən üç il ötür. İstər o zaman, istərsə də indi rejissorluq yaradıcılğınıza nəzər salanda müəyyən durğunluq, hətta boşluq hiss olnur. Bu nə ilə bağlıdır?
- Son altı ildə müəllif rejissor olaraq iki sənədli film çəkmişəm. Bu filmlərin də mahiyyəti daha çox maarifçi xarakterlidi. Və bir az da kommersiya sifarişli filmlərdir. Bir film bizim məşhur neftçi-geoloq Eyyub Tağıyevdən bəhs edir. Beş ölkədə çəkilişlər aparıldı. İkinci eyni formatlı film isə Vaqif Mustafazadə haqqında idi. Onu da bir-iki il bundan əvvəl təhvil vermişik. Vaqif Mustafazadə haqqında bir neçə sənədli filmlər çəkilib. Bizim filmin özəlliyi, oradakı xidmətimiz bundan ibarət oldu ki, yeni faktlar aşkarladıq, amerikalı, polşalı, gürcü, rus cazmenləri Vaqif haqqında fikirlər səsləndirdilər, Vaqifə dünyanın gözü ilə baxmaq idi məqsədimiz. Bunlar mənim "Butafilm"lə əməkdaşlıqda birgə komandanın işidir.
Təbii ki, mən onlarla səbəb gətirə bilərəm ki, niyə tammetrajlı bədii film debütüm gecikir? Amma indi elə bir ovqatdayam ki, “Bəbək” filmindəki Babək personajının dediyi sayağı “film verilmir, film alınır”. Mənə olan maneələr, qadağalar, arzuedilməz hallarla yanaşı, bir fakt kimi ən böyük səbəb mənim özümdədir. Yəqin ki, çəkiliş barəsində mən hələ o vəziyyətdə deyiləm ki, çəkməməyim mümkün olmasın.
Bir az yaş ötdükcə hardasa burjua ovqatı da yaranıb. Partizan filmlər yəni az büdcəylə, az qrupla filmlər çəkmək tərzi artıq mənim üçün bəlkə də mümkünsüzdür.
Mənim tez-tez əməkdaşlıq etdiyim səs rejissoru Rəşad Mustafayev adlı dostum var. Ali savadlı, mütaliəli insandır. Onun mənə dediyi yaxşı bir fikri var. O, deyir ki, - Əli İsa, sən gərək filmdə öləsən ki, film dirilsin. Yəni filmin içərisində bir rejissor kimi əriməlisən ki, film canlansın.
Bir peşə, sənət adamı formamı itirməmək üçün kitab oxumaq, film izləmək, film layihələrilə bağlı kağız üzərində işləməklə yanaşı həm də həmin filmdə mənəvi "ölümə" hazırlaşıram və ötən illəri itmiş illər hesab etmirəm. Öz baxışlarıma uyğun yol getmişəm, daxili səsimə xəyanət etməmişəm. Buna görə də özümü harmonik hiss edirəm.
- Bəlkə daima kinonun içərisində olduğunuzdan, "Butafilm" ilə baş tutan işbirliyinizdən yaranan harmoniya sizin təəssüratlarınızı, daxili dünyanızı diri saxlayır...
- Əlbəttə. Elə "Nar bağı" filmində assosiativ prodüser olaraq çox yaxından iştirak etmişəm və aktiv fəaliyyətim olub. Bundan başqa "Butafilm" gənclərin doğma məkanıdır. Debüt filmlərini, qısametrajlı filmləri burda çəkiblər. Digər tərəfdən mən bir kinematoqrafçı kimi ümumi kino problemlərinə, kino təhsili, kino mətbuatı, kommersiya və qeyri kommersiya filmləri, Azərbaycan kinosunun Qərbdə təqdim olunması, idarəçilik və s. məsələlərdə heç vaxt biganə olmamışam. Mətbuatda, auditoriyalarda kinomuzun maraqlarını müdafiə etmişəm, Bakı film İnstitutu layihəsi çərçivəsində üç kursun rəhbəri və "Fokus" analitik kino jurnalının naşiri olmuşam. Yəni həmişə aktiv fəaliyyətim olub.
- Müsahibələrinizin birində qeyd edirsiniz ki, Azərbaycan kinosunda estetik dəyərləri birləşdirən dalğa olmayıb. Sizcə, bu nə ilə bağlı olub?
- Azərbaycanlı kişisinə tərki-dünyalıq xas deyil. Onun sanki yazılmamış bir proqramı var. O, məşhur misalda deyildiyi kimi, "ağac əkməli, ev və ailə sahibi olmalıdır". Bizdə SSRİ-nin caynağından təzə qurtarandan sonra kamil kino bazarı olmadığından yaradıcı insana çoxlu maneələr var. Ortaya yüksək sənət dəyəri olan iş qoymaq üçün maddi uğur gözləntilərini unutmaq lazım gəlir. Amma azərbaycanlı kişisi elə deyil. Otuz yaşına çatanda evlənməli, oğul, uşaq sahibi olmalı və onların maddi tələbatını təmin etməlidir. Ona görə də rejissorlar və kinematoqrafçılar get-gedə sırf ideoloji və yaradıcı məsələlərin həllindən çox yarı yaradıcı, yarı təşkilati layihələrə qoşulurlar. Yəni kəmiyyət uğrunda daha çox mübarizə aparırlar ki, ailəni dolandıra bilsinlər. Buna görə də insanlar dəyərlər ətrafında yox, maddi, maliyyə toplamaq ətrafında birləşirlər. Bizdə misal üçün fransız yeni dalğası kimi nümunələr yoxdur.
- "Butafilm"də vəziyyət bir az fərqlidir...
- Burda artıq on ildən çoxdur ki, üç rejissor bir yerdədirlər. Amma on il əvvəl, "Butafilm"dən qabaq biz üç yox, yeddi rejissor idik. Get-gedə intensiv görüşlər azaldı, üç nəfər qaldıq. Yəni "Butafilm" üç rejissorun daim işlədiyi yeganə şirkətlərdəndir.
Rejissor Tofiq İsmayılov mənim kurs rəhbərim olub. O, həmişə deyirdi ki, siz bizim nəsil kimi olmayın, çalışın bir yerdə olasınız.
- Onda bu dırnaqarası ənənə keçmişdən gəlir də?
- Təbii ki, sovet dövrünün məmurları yaradıcı adamların birliyinin olmamasında maraqlıydı. Ümumiyyətlə, məmurlar yaradıcı adamların estetik prinsiplər, mənəvi dəyərlər ətrafında birləşməməsində həmişə maraqlı olmayıblar.
- Bu gün kinoda olan gənclərə nəzər salanda həmin birləşə bilməmək tendensiyasını hiss edirsiniz?
- Təəssüf ki, gənclər arasında rejissor həmrəyliyi görmürəm. Bu bilirsiniz bir az da bizim mental düşüncəmizdən irəli gəlir. Bizdə təxminən bu cür düşünürlər: Əgər mən öz məsələmi tək həll edə bilərəmsə, niyə beş nəfərlə birlikdə olmalı, işimi çətinə salmalıyam? Bəlkə də bu individualist düşüncənin də nəsə yaxşı tərəfləri var. Sadəcə, hesab edirəm ki, rejissor həmrəyliyi, yaradıcı insanların həmrəyliyi mütləq olmalıdır. Çünki bir rejissora, bir prodüserə təşkilati yaradıcı haqsızlıq olanda, həmrəy olaraq onu qorumaq lazımdır. Özünü qorumaq üçün yaxşı mənada peşə şovinizmi olmalıdı. Bizdə kino ictimaiyyətinin həmrəyliyi hələ ki, yaxşı inkişaf etməyib.
- "Nar bağı" filminin ssenaristlərindən biri holandiyalı idi. Və digər ssenarist Asif Rüstəmovun dediyi kimi, həmin əcnəbi ssenarist sırf azərbaycanlı baxışlarını cilalayırdı. Bu baxımdan Azərbaycan romanlarını ekrana adaptasiyası zamanı yerli tamaşaçı ilə yanaşı, xarici tamaşaçını nəzərə almaq üçün mütləq şəkildə kənar göz lazımdır?
- Kinodramaturgiya ənənəmiz zəifdir. Peşəsi kinodramaturq olan, çörəyi belə deyək də sırf kino dramaturgiyasından çıxan iki nəfər Rüstəm İbrahimbəyov və Ramiz Fətəliyev olub. Təbii ki, yazıçı, şair olub bununla yanaşı ssenarist kimi işləyənlər çox olub. Dramaturgiya isə sırf riyaziyyat və tənlikdir. Ola bilər ki, yazıçı və ya şair ssenarist ssenarini şair kimi böyük obrazlarla düşünüb yaza bilər, amma onun riyazi tənliyini qurmaqda axsaya bilər. İstisnalar da var təbii. Xüsusilə son üç-dörd ildə yaxşı nümunələr yaranıb. Elə Minsk festivalında "Nar bağı" filmi ən yaxşı ssenari mükafatını qazandı. Deməli bu onu göstərir ki, azərbaycanlı müəlliflə xarici müəllifin iş birliyi bizə uğur gətirə bilir.
Mən həmişə demişəm ki, Azərbaycana xarici aktyor və ya rejissor gətirməyə ehtiyac yoxdur. Azərbaycana xarici prodüser və xarici ssenarist gətirmək lazımdır ki, filmin maliyyə və ssenarinin struktur tərəflərini həll etsin. Amma ssenaristin də yanında mütləq azərbaycanlı həmmüəllif olmalıdır.
Qaldı xarici tamaşaçını nəzərə almaq məsələsinə. Bilirsinizmi, insan dünyanın harasında olur-olsun eyni formada sevir, nifrət edir, qısqanır və kədərlənir. Valideyn, övlad, doğma adam itkisini dünyanın bütün insanları eyni cür yaşayır. Belə deyək də hamımız Adəm övladıyıq. Sadəcə olaraq geyimlərimiz, dillərimiz, ənənələrimiz başqadır. Ona görə də sənətdə, filmdə böyük hərflərlə insan hekayəsi olanda heç kim biganə qala bilmir. Necə ki, mən özüm "Nar bağı"nın Belarusiyada, Çexiyada nümayişini gördüm, İlqar Nəcəf isə Amerikada, Avstraliyada, Hollandiyada bunun şahidi oldu. Əslində "Nar bağı"nın sosial, lokal mövzuları vardı ki, Amerika, Hollandiya kimi ölkələrdə tamaşaçı bu mövzulara biganə yanaşa bilərdi. Amma bu filmdə bir insan dramı olduğuna görə dinindən, dilindən, milliyyətindən asılı olmayaraq, onlar biganə qala bilmirdilər.
- Sizinlə ötən müsahibəmizdə belə bir fikir işlətmişdiniz ki, "Azərbaycan kinosu Qarabağ müharibəsinə borcunu qaytara bilməyib." Qarabağ müharibəsindən isə iyirmi beş il ötür. Sizcə, biz niyə tarixdən iyirmi beş il dala qalmalıyıq?
- Mənə elə gəlir ki, bizim ötən söhbətimizdən sonrakı bu üç il ərzində "Dolu", "Nabat", "Yarımçıq xatirələr" filmi çəkilib. Bu baxımdan elə fikirləşirəm ki, Azərbaycan filmi Qarabağ müharibəsinə o qədər də borclu qalmayıb. Hər üç film kifayət qədər yaxşı filmdir və Qarabağ mövzusunu xalqımıza çatdıra bilib. Sənədli kinomuz bu mövzuda ortaya daha ciddi işlər qoya biləcəyi halda o qədər də uğurlu olmayıb. Daha çox informativ funksiyasını yerinə yetirib. Amma Nizami Abbasın Tərtər batalyonu haqqında "Batalyon", "Əliyar Əliyev" filmləri, gənc rejissor Emin Əfəndiyevin Milli Qəhrəman Yelmar Ədilov haqqında filmi çox səmimi və gözəl filmlər idi. Yəni bu cəhətdən Azərbaycan kinosu bu işi imkan daxilində yerinə yetirir. Və bizim bu filmlərdə ermənilərdən əsas üstünlüyümüz ondadır ki, bayağı, səthi düşmən obrazları, erməni fobiyası yoxdur. Əgər biz istəyiriksə Qarabağ müharibəsi haqqında filmlərimiz Biləcəridən o tərəfə keçsin, biz azərbaycanlı davası yox, insan davası etməliyik. Biz insanlığın tərəfində olanda həm təbliğat işimiz uğurlu olur, həm də ölkədən kənara çıxa bilirik. Bu baxımdan "Hər şey yaxşılığa doğru", "Nabat", "Fəryad", "Sarı gəlin" filmlərimizdə erməniyə nifrət aşılanmır, insanlığa abidə qoyulur. İnsanlığa heykəl qoyulan film də bizim tərəfimizdə olur. Çünki biz insanlığa xəyanət etməmişik.
- Kino inkişafında kino tənqidimizin vəziyyəti nə yerdədir?
- Bu barədə mən bir az ürəklə danışa bilərəm. Çünki mən özüm "Fokus" jurnalının naşirlərindən biriyəm. Həmin jurnalı tələbələr, aspirantlar öz elmi işlərində istifadə edirlər, mənbə kimi göstərirlər. Bizim məqsədimiz də elə kino tənqidini inkişaf etdirmək idi. Çünki biz kino çəkirdik və sonra görürdük ki, filmlərimizi analiz etmirlər. Belə olan halda onlara meydan verdik ki, tənqidçilər, jurnalist kimi fəaliyyət göstərən insanlar fəaliyyət göstərsinlər. Aygün Aslanlı, Aliyə Dadaşova kinoşünas təhsili alsalar da, "Kino+" qəzeti bağlandığı üçün onlar kino mövzusunda çox fokuslana bilmirdilər. Yəni bu sahədə müəyyən işlər görülüb. Bundan başqa bir neçə il əvvəl "Azadlıq radiosu"nun sifarişi ilə təxminən ona yaxın kino ilə bağlı məqalələr yazmışdım ki, həmin mətnlər də mənim üçün çox doğmadır.
Amma bu gün çox utandırıcı haldır ki, bizim kino qəzetimiz, jurnalımız yoxdur. Bu da kino sisteminin formalaşmasının qarşısını alır. "Fokus" jurnalının maddi cəhətdən bərpası üçün çox məktublar yazmışam. Amma heç bir nəticə əldə olunmayıb. Bilirsiniz prosesin gedib hədəfə çatması üçün onun dərk olunması vacibdir. Bu dərkolunmanın da kinoşünaslar və kino tənqidçiləri həyata keçirməlidirlər. Yəni sizin, Sevda Sultanovanın, Aygün Aslanlının, Aliyə Dadaşovanın daha sonra ustad Aydın Talıbzadənin yazıları daxil olmaqla heç ondan artıq imza sadalaya bilmərik ki, bu adamlar da çox fədakar bir işlə məşğuldurlar. Bir də bu yaxınlarda bizim kino salnaməçimiz Aydın Kazımov Azərbaycan ensiklopediyasının birinci cildini nəşr etdirib. Çox böyük işdir.
- Rejissor nə qədər oxumalı, nə qədər izləməlidir?
- Mənim üçün ən vacib olan odur ki, sənət adamı həssaslığını itirməməli, biganə olmamalıdır. Təbii ki, oxumaq da, izləmək də lazımdır. Amma sənət adamı eşitmə, duyma qabiliyyətini itirməməli, yanından keçən insanın ağrılarını hiss etməli, cəmiyyətin nəbzini tutmağı bacarmalıdır. Vacib olan budur. Mənim indi prodüserlik fəaliyyətim rejissorluqdan irəli çıxsa da, əsasən özümə bunu təlqin edirəm ki, həssaslığı itirmə! Rejissor soyuqqanlılıqla kitablar oxuyub, filmlərə baxıb analiz edirsə, amma məcazi mənada qulağı kardırsa, insan ağrısını hiss etmirsə, biganələşibsə, bu, yaxşı nəticə verə bilməz. Çünki həmin adam sabah öz filmini çəkəndə həmin səsi, qoxunu, həssaslığı verməlidir. Əsas olan budur.
Tez-tez piyada yol gedirəm və insanların düşüncələrini suçəkən kimi yaddaşıma köçürməyə çalışıram. Onların söhbətinə qulaq asıram. Yəni rejissor kimi həmişə işləyirəm, informasiya toplayıram. Və sizə deyim ki, kinoya da məhz həmin yaddaş informasiyaları gəlir. Kino da onları tamaşaçıya çatdırır. Kinonun funksiyası da sadə dillə desəm, müəyyən hissləri sözlə, musiqi ilə, rəssamlıqla çatdırılmayanı məhz kino ilə ifadəsi mümkün olanı əks etdirməkdir. Kinonun qüdrəti bundadır. Sadəcə olaraq kino hələ bunun tam ifadəsini tapmayıb. Bu sadaladıqlarıma ən böyük nümunə olaraq Tarkovskinin "Ayna" filmini misal çəkmək olar ki, yenə də "Ayna" filmi kinonun imkanlarının bəlkə də beş, on faizini açmağa nail olub. Mən hərdən yarızarafat, yarıciddi deyirəm ki, Məhəmməd Füzuli indi yaşasaydı, kinematoqrafçı olardı. Çünki onun demək istədiklərini müasir zamanda kino daha dəqiq ifadə edərdi.
- Bu eşitmə, duyma məsələsini kinodan ədəbiyyata doğru çevirsək, ədəbiyyatdakı bugünkü insanın hislərinə, yaşantısına yazıçılarımız nə dərəcədə işıq tuta bilirlər?
- Təbii ki, peşəkar ədəbiyyatşünaslar qədər müasir ədəbi prosesləri izləyə bilmirəm. Bir az da kinoya obrazlar, əhvalatlar "oğurlamaq" üçün müştəri gözü ilə yanaşıram ədəbi mətnlərə (gülür). Çox ad çəkmək olar, amma ilk ağlıma gələn, mənə doğma olan Qismətin poeziyası və Seymur Baycanın nəsri gəlir. Seymur Baycanın nəsrində peşəkar ədəbiyyatşünaslar çoxlu qüsurlar, qeyri-kamilliklər tapa bilərlər. Amma yüz ildən sonra 90-ların axırı 2000-cilərin əvvəllərini, zamanın, dövrün güzgü kimi əks olunduğu əsərlər tələb olunanda Seymur Baycan nəsri birinci sırada olacaq. Vacib deyil şedevr olsun, amma cəmiyyətin güzgüsü funksiyasını Seymurun nəsri çox yerinə yetirir. Bu gün bizim ədəbiyyatda müasir insan var. Amma bir başqa problem də var. O da bundan ibarətdir ki, müasir nasirlərimiz sosial durum cəhətdən daha çox orta və ortadan aşağı vəziyyətdə yaşadıqları üçün, varlı həyat sürmədikləri üçün onların nəsrində də varlı, iş adamları, qlamur həyat tərzi keçirən və yaxud sırf şəhər mərkəzində yaşayan elit təbəqəyə məxsus adamlar və ya şəhər ziyalıları yoxdur. Halbuki onlar da zəmanəmizin qəhrəmanlarıdırlar. Onların da öz fəlsəfəsi, dramları var. Yeni nəsil yazarlarımız Şərif Ağayar, Seymur Baycan, Mirmehdi Ağaoğlu, Qan Turalı həmin təbəqə ilə tanış olmadıqları üçün onlardan yazmırlar. Amma mənə belə gəlir ki, onlar özlərinin məxsus olduğu sosial sinfi aşmalı, üzlərini onlara tərəf də çevirməlidirlər. Misal üçün, Vısotski heç vaxt müharibədə olmayıb. Amma onun İkinci Dünya müharibəsi ilə bağlı mahnılarını insanlar, xüsusilə veteranlar ağlaya-ağlaya dinləyirmişlər.
Altmışıncılardan Anar, Elçin, Çingiz Hüseynov şəhərdə yaşadıqları üçün şəhər adamının dramını verə bilirdilər. Müasir nəsil isə daha çox qaçqınlıq həyatı yaşadıqlarından öz ağrı-acılarını qabartdılar. Yaxşı da qabartdılar. Lakin çevrədən çıxmaq, barrikadanın o tərəfini də göstərmək lazımdır.
- Azərbaycan kinosunda poeziya nə dərəcədə işlənib?
- Bizdə poetik filmlərimiz barmaqla sayılacaq qədərdir. Vəli Səyyadinin "Ağ-qara payız" filmi sırf poetik filmdir. Oxucularımıza da məsləhət görərdim ki, bu filmə baxsınlar. Poetik kinonun nümunələri Elçin Musaoğlunun filmlərində həmişə olub. Daha sonra "Dədə Qorqud", "Gün keçdi" filmində də poetik kino elementləri var. Bizim kinomuzda bu ənənə azdır. Amma sizə deyim ki, Azərbaycan kinosunun üz tutmalı hədəflərdən biri də məhz poeziya, poetik kinodur. Çünki bizim istər klassik, istərsə də müasir şeir ənənəmiz çox zəngindir və həmin ənənə kinoya gəlməlidir. Təəssüf ki, hələ kinomuz həmin ekvalentini tapmayıb.
Əslində sizin qeyd etdiyiniz bu sual böyük bir konfransın mövzusudur. Kino ilə məşğul olan səlahiyyətli insanlar biganəliklərini bir kənara qoysaydılar Azərbaycan poeziya ənənəsi niyə kinoya gəlmir kimi ciddi bir məsələ ətrafında müzakirələr aparmaq olardı. Çünki Azərbaycan kinosunun mayakı elə poetik kino olmalıdır.
Söhbətləşdi: Samirə Əşrəf
“Ədəbiyyat qəzeti”
