Kulis.az Xalq yazıçısı Kamal Abdullanın "Səmimiyyət barədə" essesini təqdim edir.
Əsərin səmimiliyini mən əminəm ki, oxucunun səmimiliyi formalaşdırır.
Səmimilik nədir? Çox sadə, amma çox da qəliz sualdır. Ən əvvəl bu sözlə bağlı düşüncələrimizi bir məxrəcə gətirək. Bu, məncə, nə cür düşünürsənsə, nəyi duyursansa, hansı dəyərləndirmə prinsipləri sənin dünyagörüşünü formalaşdırırsa, o şəkildə də yazmağındır, danışmağındır, nəhayət, yaşamağındır. Sənin içinlə içindən alıb köçürdüyün yazı arasında ziddiyyət olmamalıdır.
Ədəbiyyatda səmimiyyət dedikdə, yəqin ki, elə bunu nəzərdə tutmaq lazımdır. Amma di gəl ki, bu “səmimiyyət” adlandırdığımızı şeirə tətbiq etməklə nəsrə tətbiq etmək başqa-başqa mənzərələr yaradır. Səmimiyyətlə qələmə alınan ədəbi personaj, məqam... axı bunlar eyni zamanda “sevgi ilə, məhəbbətlə qələmə alınmışdır”, deməkdir, eyni zamanda yüksək professsionallıq tələb edir. Bəs belə isə...
Bu zaman mənfi obraz öz-özlüyündə səmimi yaradıla bilərmi?! Axı onu da professionallıqla və sevə-sevə yaradırlar.
Konkret götürsək, nəsrdə səmimi olmaq mümkündürmü?
Qaloşlu adamı təsvir edərkən səmimiyyət özünü nə cür biruzə verir?!
Bəli, Süleyman Rəhimovun “Mehman”ı bütövlükdə müəllifinin öz dövrünə (sovet dövrünə) səmimiyyətini açıb ortaya qoymalı idi – bu, aydındır. Amma əsərin içində necə, ayrı-ayrı hallarda səmimi və ya qeyri-səmimi olmaq mümkündürmü?
Qaloşlu adamın “səmimiyyəti” ilə müəllifin səmimiyyəti hansı müstəvidə kəsişir?!
Monstrların canlı, professional (sevgi ilə) təsviri − bu, səmimiliyin nəticəsidir, yoxsa qeyri-səmimiliyin?!
Monstru qeyri-səmimi təsvir etmək əsərin bütövlüyünə xələl verir, ya yox?!
Süleyman Rəhimov Qaloşlu adamı sevir, yoxsa yox?!
Sevmirsə, bu mükəmməl təsvir bəs nədir?!
Əgər bu belədirsə, onda ən qeyri-səmimi yazıçı Servantes deyilmi?!
Don Kixotu o sevirdimi, yaxud ona kinayə ilə baxırdı?!
Hər bir dövr bu suala öz fərdi cavabını vermədimi?!
Servantes düşündüyünü, inandığınımı yazdı, yoxsa bir cür düşünüb başqa cür yazdı?!
Bəs Sanço Pansa necə?!
Bəs Servantesin dahiyanə bir sənətkarlıqla qələmə aldığı, sevdiyi Don Kixotu dolayan, yenə təkrar edirəm, sənətkarlıqla (deməli, sevə-sevə) qələmə alınan yalançı saray əyanları necə?!
Servantes həm öz kinayəsində, həm də sevgisində eyni şəkildə səmimidirsə, o zaman o, Don Kixota “xəyanət” etmirmi?!
16-cı əsrdən üzü bu yana bu dəhşətli dərəcədə mükəmməl və təsirli təsvirdə nə dəyişib?!
Bu gün biz o dövrün romanını yazmağa çalışsaq, bundan nə çıxar?!
Borxes belə bir cəhdi etdi. Onun parlaq hekayələrindən biri elə bu cür də adlanır: “Pyer Menar- Don Kixotun müəllifi”. Hekayənin müasir qəhrəmanı “Don Kixot” romanını yenidən yazmağa qərar verir və işə başlayır. İlk öncə 4 əsr (16-cı əsrdən 20-ci əsrə qədər) insanlıq tarixində nə baş veribsə, onu unutmağa və ondan təcrid olmağa çalışır. Maraqlıdır, deyilmi?! “Bu avantüra nə ilə bitəcəkdir?” sualı bizə rahatlıq vermir. Bu kiçik hekayənin qaldırdığı ağır yükü Borxes harasa qoymalıdır, ya yox?! Qoymalıdır. Bu qəribə məsələ nə cür bitə bilər?! Hekayəni axı bitirmək də lazımdır. Ağlasığmazdır. Artıq Borxesə xas mistisizm öz vualını qaldırmaqdadır. Vual tam qalxanda isə biz son dərəcə qəribə bir mənzərə ilə üzbəüz qalırıq.
Həmən adam hekayənin sonunda yüzdə yüz olduğu kimi Servantesin “Don Kixot” əsərini yenidən, yeni yox, yenidən yazmış olur. Borxes isə yenə də başqa cür düşünür. Borxes israr edir ki, bu mətnlər eyni yox, ayrı-ayrı mətnlərdir. Borxes öz sevdiyi üsulu ilə hekayənin içinə (adətən, yuxunun içinə girdiyi kimi) girərək (yuxunun içinə ideal şəkildə girən bənzərsiz Paviç olsa da) hər iki “Don Kixot”dan bir böyük abzas misal gətirib oxucuya sual edir: baxın, görürsünüzmü, necə fərqli mətnlərdir?!
Mən boynuma alıram, dəfən-dəfən bu iki parçanı (sözbəsöz) oxumuşam, dəfən-dəfən tutuşdurmuşam, amma yenə də bir kiçicik də olsa, fərq tapa bilməmişəm. Düşünmüşəm ki, yəqin, Borxes fərqi sözlərdə deyil, durğu işarələrində gizlədib. Və bu şəkildə parçaların intonasiya və ahəngini bir-birindən ayırıb. Yenə yox. Vergüllər, nöqtələr, güzgüdə əks edən kimi, hər biri öz eyni yerində! O yalançı saray əyanları, o riyakar mühit dörd əsr sonra da özünün eyni “görkəmində!” Eyni “səmimiyyətində”!!
Müəllif bizə deyir, baxın, görürsünüzmü, bu parçalar arasında fərq, özü də böyük fərq var. Əslində isə fərq qətiyyən yoxdur, ya da biz onu, bəlkə, görmürük?! Borxes dəhşətli yazıçıdır.
Səmimiydimi Şekspir Yaqo kimi monstrı sevə-sevə qələmə alanda?!
Ya bəlkə, bu onun əsl ədəbi günahı idi?!
Sənətkarlıq və səmimiyyət bir əsərin içində qol-qola, baş-başa dura bilirlərmi?!
Ən böyük dələduz obrazlarını yaradan, özü də sevə-sevə (obrazın yüksək səviyyəsidir ki, biz belə deyə bilirik) yaradan sənətkarın səmimiyyət hissini əsərin hansı nöqtəsində axtarmaq lazımdır?!
Yəqin ki, bu suallara “təmtəraqlı” cavablar vermək olar, amma səmimiyyətlə cavab vermək istəsək, səmimilik nəsr üçün uydurma bir meyardır, hal deyil, ədəbiyyatda bu adda ancaq məqam var, nəticə var, meyar kimi isə zəif meyardır.
C.Cabbarlının Hacı Əhmədi, eləcə də İmamyarı, S.Rəhimovun Qaloşlu adamı sevilə-sevilə (yəni, səmimiyyətlə) yaradılmasaydı, bu gün biz deyə bilərdikmi, onlar əsl qeyrətli adamlar kimi hələ sovetlərin qurulduğu o vaxt yaranmaqda olan imperiya ilə mübarizə aparırdılar?! Bu iki obrazın qan qardaşı Fərman Kərimzadənin Kərbəlayısıdır.
F.Kərimzadə Kərbəlayını elə açıq şəkildə və eyhamsız yaradıb ki, istənilən zamanada onu sovetlərin düşməni kimi qəbul etməkdən başqa çarə yoxdur. C.Cabbarlı və S.Rəhimov isə ondan fərqli olaraq daha “hiyləgərcəsinə” hərəkət ediblər. Onların qəhrəmanları sovet dövründə düşmən, müstəqillik dövründə isə az qala, millət qəhrəmanı kimi görünürlər. Burada bir məsələni də unutmaq düzgün olmazdı. Cabbarlının, eləcə də Süleyman Rəhimovun yazdıqları vaxtla Fərman Kərimzadənin yazdığı vaxt eyni deyil. Fərmanın vaxtında artıq ciyər dolusu nəfəs almağa imkan verən küləklər, daha dəqiqi bu olardı – meh əsməyə başlamışdı. Bu faktoru unutmaq olmaz. Amma bizlər unutqan adamlarıq. Biz tez unuduruq ki, çox yox, cəmi iyirmi-otuz il bundan əqdəm bu adamlar mənfi qəhrəmanlar idilər və onların ədəbi “qanları” halal idi. Biz indi səmimiyik, ya o zaman səmimi idik?! Uzun yozmaların qısası, mən nəsrdə bu səmimiyyət məqamı ilə bağlı belə bir “yekun” söz demək istəyirəm. Əsərin səmimiliyini oxucunun səmimiliyi formalaşdırır.
Bəs görək, şeirdə məsələ nə cürdür?! Məncə, fərq olsa da, nəticə yenə də eynidir. Şeirin məkanı spesifik olduğundan, bəli, şeir səni inandırmayanda sən fikrində qəti olursan: səmimi deyil! Niyə? Nə üçün? Nə üçün sənin şairin olmayan kimsəni (və sənin şeirin olmayan nəsəni) qeyri-səmimilikdə günahlandıra bilirik (o isə, əslində, gözəl ola bilər) – bunu mən anlaya bilmirəm. Amma tutalım, Vaqif Bayatılının bütün şeirləri inanırsan ki, içindəki daxili səbatından, inamından gəlir, inanırsan ki, o öz içində azaddır, sərbəstdir, buna görə də doğmadı. Bizdə sinonimlik mərəzi var, elə ki, bu “dogma” sözü gəldi, onun yanına “səmimi” sözünü də o saat qoymalıyıq (ən azı qəşəng səslənir, bir az da sirlidir) və işlər qurtarıb gedir.
Amma siz “səmimi” Şekspir təsəvvür edə bilirsinizmi?!
“Səmimi” Nizami, Füzuli?!
“Səmimi” Puşkin necə?!
“Səmimi” Hüseyn Cavid?!
“Səmimi” Səməd Vurğun?! Bu artıq daha yaxındır.
Səmimi Ramiz Rövşən?! Artıq dırnağa da ehtiyac yoxdur. Biz indicə gəlib-gəlib təyinlə təyinolunanın tam ideal qovuşacağında durduq. Söz şairin içində əriyib, bəlkə də əksinə.
Geriyə doğru getdikcə “səmimi” təyini daha süni səslənir, deyilmi?!
Bu şəkildə nə qədər desən, uzatmaq olar. Şair var ki, adının yanına bu sözü qoyanda yaraşır, şair var, yox, bu sözə heç bir ehtiyacı yoxdur. Sovet dövrünün xaricində bu meyar “işləmir”. Amma sovet dövrü üçün də bu meyar yalançı meyardır. Bilirsinizmi, mən nə düşünürəm?! Bu meyar Moskvada Sovet dövründə şair-yazıçı “düzəldən” Qorki adına Litinstitutun uydurmasıdır. Yəni sovet ədəbi-əxlaqi məfkurəsinin təzahürüdür. O İnstitutun ədəbiyyatla bağlı belə uydurmaları çoxdur. Səmimi, qeyri-səmimi, ürəkdən gəlir, yoxsa beyindən? Yaradıcılıq əzabının şirinliyi... Və s. və i.a.
