3 dekabr polyak əsilli İngiltərə yazıçısı, dəniz romanları ustası Cozef Konradın doğum günüdür.
Kulis.az bu münasibətlə yazıçının həyatı və yaradıcılığı haqqında materialı təqdim edir.
Cozef Konrad 1886-cı ildə Britaniya vətəndaşlığını almış və ədəbi yaradıcılığa başlamışdır. Fransa və İngiltərədə dənizçi olmuşdur.O, 1895-ci ildə "Almayerin axmaqlığı" adlı ilk romanını nəşr etdirmişdir. İnsana baxışında Dostoyevskiyə yaxın olan Konrad həyat haqqında amoral anlayışında nihilist idi. O, müəllifi olduğu macəra romanlarında dəniz və ekzotik mühitlərin təsvirini birləşdirmışdir. Bu əsərlərin çoxunda avtobioqrafik mahiyyət olurdu. Ənənəvi macəra romanlarının xətti povest formalarından fərqli olaraq, onun əsərlərində böyük dərəcədə müşahidə və psixoloji təhlil hissi ortaya qoyulurdu.Cozef Konradın taleyi və yaradıcılığı insanın ikili mahiyyətini, mənsubiyyət problemini və mənəvi təkliyini dərindən anlamaq üçün nadir nümunələrdəndir.
Onun haqqında yazılan ilk tədqiqatlardan birinin “İngiltərə sahillərindən olan polyak dahisi” adlandırılması təsadüfi deyildi: Konrad həm öz mənşəyinə sadiq polyak idi, həm də ingilis ədəbiyyatının böyük ustası.
Bu ikili kimlik onun xarakterini və yaradıcılığını parçalayır, əsərlərinə görünməz, lakin möhkəm bir daxili gərginlik qatırdı.
Polyak vətənpərvəri olan, Rusiya imperiyasına qarşı sui-qəsddə ittiham edilərək 1861-ci ildə həbs olunmuş bir şəxsin oğlu olan Konrad uşaqlığının böyük hissəsini — dörd yaşından doqquz yaşına qədər valideynləri ilə birlikdə sürgündə keçirdi: əvvəl Voloqadada, sonra isə Çerniqovda. Elə həmin sürgündə anası vəfat etdi, atası isə Polşaya qayıtmağa icazə aldıqdan çox keçmədən dünyasını dəyişdi. Konrada qayğı göstərməyi onun dayısı, varlı torpaq sahibi Tadeuş Bobrovski öz üzərinə götürdü; o, Konrada həm ata əvəzi oldu, həm də ona təkcə yeniyetməlik illərində deyil, hətta yetkinlik yaşına çatdığı ilk illərdə belə maddi dəstək göstərdi.
Uşaqlığı sürgünlərdə keçmiş, atasını və anasını kiçik yaşında itirmiş bir gəncin formalaşması təsadüfi deyildi: atasının inqilabi, qətiyyətsiz romantizmi və dayısının mühafizəkar, sakit kompromisçiliyi Konradın ruhu daxilində ziddiyyətli iki dayağa çevrilmişdi. Bu iki səs ömrü boyu onun içində yaşayaraq əsərlərindəki sadiqlik, xəyanət, cəsarət və mənəvi seçim problematikasının dərin kökünü təşkil etdi.
Onun dənizə gedişi də bu ziddiyyətlərin bir ifadəsi idi. Buna nə romantik macəra istəyi, nə də rus ordusuna çağırışdan qaçmaq arzusu səbəb olmamışdı. O, dəniz həyatında həm azadlıq, həm də özünü sınamaq imkanı görürdü. Lakin gənclik illərində Paris və Marseldə keçirdiyi ömür – borclar, riskli macəralar, depressiya və intihar cəhdi – onun daxili dünyasının nə qədər həssas və kövrək olduğunu göstərirdi. Bütün çətinlikləri ilə yanaşı, dəniz Konrada özünün bir daha dəyişməyəcəyini hiss etdirən əsas reallığı verdi: dəniz insanın xarakterini sınaqdan keçirən yeganə, amansız və ədalətli məkandır. Sonralar yazdığı kimi, o özünü “ruh, ağıl və bədən etibarilə tamamilə dənizə məxsus insan” kimi görməyə başlamışdı.
Konradın həyatının ən böyük paradokslarından biri ingilis dilini yetkin yaşlarında öyrənərək bu dildə dünya ədəbiyyatının ən möhtəşəm poetik nəsrini yaratmasıdır. O, ingilis dilinin sanki özünü seçdiyini deyirdi və bu seçilmədə bir həqiqət var idi.
Konradın sintaksisi qeyri-adi, leksikası zəngin, emosional tonları qat-qat dərin idi. O, dili yalnız mənimsəməmişdi - onu dəyişdirirdi, genişləndirirdi, öz psixoloji və fəlsəfi baxışlarının ifadəsinə uyğunlaşdırırdı. Çoxları onun erkən əsərlərindəki qeyri-adi cümlələri redaktə etməyə çalışırdı, amma zaman keçdikcə Konrad müstəsna bir üslub yaradaraq ingilis nəsrində yeni bir poetik ton formalaşdırdı.
Onun ilk əsərləri oxucuların bir qismini aldadaraq onu sadəcə “macəra yazıçısı” kimi qələmə versə də, diqqətlə oxuyan hər kəs anlayırdı ki, Konradın hekayələri adi macəra deyil, insan ruhunun qaranlığını araşdıran psixoloji dərinlikdir. Onun qəhrəmanları xarici dünyada deyil, daxilən təkdirlər; onlar öz vicdanları ilə üz-üzə qalan insanlardır.
Konradın əsərlərindəki əsas fiqurlar ya real dünyadan tamamilə qopmuş idealistlər, ya da fəaliyyətə qabil, lakin dar düşüncəli, “kor ruhlu” insanlar olur. O, gülüş doğuran sadəlövhlüyü və gündəlik adamların mühafizəkar sərtliyini mənəvi korluq kimi qiymətləndirirdi. Eyni zamanda, ideallara həddən artıq bağlanan qəhrəmanların – Lord Cimin, Kurtzun, Nostromonun öz daxilində daşıdığı təhlükəni və fanatizmi də aydın şəkildə göstərirdi. İnsan üçün nə “sırf düzgünlük”, nə də “tam qəddarlıq” həqiqi yol deyildi; Konradın yazdıqlarında insan həmişə bu iki uçurumun arasındakı körpüdə dayanır.
1890-cı ildə Konqoda gördükləri onu sarsıtdı və “Qaranlığın qəlbi” bu sarsıntının bədii şahidinə çevrildi. Afrikalıların kolonial sistemin əlində aclıq və xəstəlikdən əriyib getməsi, avropalı məmurların qəddarlığı və bütün bunların arasında Kurtzun dəhşətli yüksəlişi – Konradın qaranlıq haqqında dediklərinin əsil mənası idi. Bu qaranlıq Afrika ilə bağlı deyildi; o, insan ürəyinin dərinliklərinin metaforası idi. Kurtzun evinin ətrafını bəzəyən kəsik başlar və onun “bütün Avropa məni yaratdı” sözləri Konradın ən ağır həqiqətini ortaya çıxarırdı: sivilizasiya insanın içindəki vəhşiliyi yox etmir, sadəcə gizlədir. Bu, təkcə imperiyalara deyil, insanın öz vicdanına yönəlmiş bir ittiham idi.
Konradın siyasi və ən mürəkkəb əsərlərindən biri olan “Nostromo”da o, uydurma bir Cənubi Amerika ölkəsi vasitəsilə imperiya, sərvət, inqilab və fərdi ehtirasların toqquşmasını təsvir edir. Lakin geniş siyasi səhnələrin altında yenə tənha insanlar, fanatizm və xəyal qırıqlığı dayanır. Əsərdəki gümüş mədəni hər kəs üçün başqa bir simvoldur: birinə güc, birinə azadlıq, birinə məhv, birinə sərvət, digərlərinə isə ölüm deməkdir. Konradın baxışında siyasi güc oyunlarının mahiyyəti də insan ruhunun tənha istəklərindən doğur.
“Gizli agent” və “Qərbin gözü ilə” Konradın terrorizm, zorakılıq və siyasi fanatizmə dair ən kəskin müşahidələridir. Anarxistlər və inqilabçılar onda həm istehza, həm qorxu doğurur. Onlar özlərini yüksək ideallara xidmət edən qəhrəman hesab etsələr də, Konrad onların daxilində gizlənən eqoizmi, hakimiyyət istəyini və mənəvi korluğu soyuq ironiya ilə göstərir. “Qərbin gözü ilə” əsərində isə Razumovun çarizm və inqilab arasındakı faciəvi seçimi yazıçını öz keçmişi ilə üz-üzə gətirirdi. Konrad uzun illər sonra belə polyak gənci Razumova ingilis cəmiyyətindən daha yaxın hiss edirdi; o, öz daxili parçalanmasını onda görürdü.
Konrad pessimist deyildi; sadəcə sadəlövh optimizmi qəbul etmirdi. Onun üçün dünya qarışıq, ziddiyyətli və əksər hallarda ədalətsiz idi, lakin insan yenə də seçim qarşısında idi. Konradın qəhrəmanları yaxşı ilə pis arasında deyil, ya kor idealizm, ya da mənəvi laqeydlik arasında seçim edirlər. Bu seçim heç vaxt asan deyil və məhz buna görə insanın dəyəri bu çətinliyin içində ölçülür.
Konradın bədii gücü ondadır ki, o, söz vasitəsilə insan ruhunun ən dərin, ən qorxulu, ən tənhalaşdırıcı qatlarına toxuna bilirdi. O, dənizlərin və tropik meşələrin içində gəzən macəra axtaran dənizçi deyildi; o, öz içindəki qaranlıqla mübarizə aparan və bu qaranlığı insanlığın ümumi təcrübəsinə çevirən bir filosof yazıçı idi.
Onun əsərləri göstərir ki, insan öz fitrətində həm işıq, həm də qaranlıq daşıyır və həyatın həqiqi mahiyyəti bu iki gücün arasındakı gərginlikdə gizlidir.
Bu gərginliyi anlamaq üçün Konrad kimi bir yazıçının bizə lazım olduğunu hər dəfə yenidən dərk edirik.
Bizi Telegram-da izləyin
t.me/kulis_az
Bizi Instagram-da izləyin
Bizi TikTok-da izləyin
Bizi Facebook-da izləyin
Bizi X-da izləyin
