Kulis.az Akademik Milli Dram Teatrının direktoru, teatrşünas alim İsrafil İsrafilovla müsahibəni təqdim edir.
- Bu yaxınlarda Teatr Tənqidçilərinin Beynəlxalq Assosiasiyasının Çində keçirilən XXVII Konqresində iştirak etdiniz. Pekindəki Konqresin mövzusu əsas xətti nə idi?
- Konqresin iki əsas mövzu-problem var idi. Biri internet zamanında, yəni yeni erada teatr tənqidinin indiki media fəaliyyətində yeri məsələsi idi: Yəni teatr tənqidi bu erada özünə hansı yeri müəyyən edə bilir. Artıq dünyada qəzetin rolu sıfıra yaxınlaşır. Teatr sənətinin öyrənilməsi, tədqiqi və təbliği də başqa sahənin peşəkarlarının əlinə keçib. Bunun fəsadları ola bilər.
Baxın, tutalım, bizdə də Cəfər Cəfərova qədər teatrdan hamı yazırdı. Ədəbiyyatşünaslar da, yazıçılar da, şairlər də - Bəkir Nəbiyev, Mirzə İbrahimov da, Səməd Vurğun da - resenziya yazırdı. Dövlət qəzetlərində işləyən jurnalistlər də yazırdılar. Onlar nəyi təhlil edir, necə təhlil edirlər, heç fərqində deyildilər. Əsas məsələ o idi ki, bu, bir hadisə kimi oxunsun, bilinsin. Sifarişlər də olurdu- Abbas Zamanova, Bəkir Nəbiyevə və s.
Cəfər Cəfərovsa teatrşünaslığı elm olaraq sistemləşdirdi, teatrşünasların görəcəyi işləri müəyyənləşdirdi. Və teatrşünaslığın bir bölməsi olan teatr tənqidi üçün də mütəxəssislər hazırlamağa başladı.
Əvvəlcə, “Teatrşünaslıq” ixtisasında iki-bir üç bir mütəxəssislər hazırlanmağa başlandı. Amma sonra bu konveyer üsuluna çevrildi, kütləviləşdi və bu ixtisas üzrə 25-30 tələbə təhsil almağa başladı. Hesab edin ki, südə su qata-qata onu südlükdən çıxardılar. İndi praktik teatr fəaliyyətilə məşğul olan teatrşünaslarımızın sayı barmaq hesabıdır. Onların da içərisində bu sahəni mükəmməl bilməyə cəhd edənlərin sayı lap azdır. Beləliklə, teatrşünaslıq elminin hüdudları genişlənməkdənsə məhdudlaşdı. Yəni, teatrdan yazanlar az sözlə bütöv bir tamaşanın məğzini açmaq təmənnası ilə bu sahənin ilkin təbiətini zorlayırlar. Səhifə yarımlıq bir məqalə ilə bütün məsələləri əhatə etmək, xitam vermək istəyirlər. İndi biri desə ki, Almaniyada, İtaliyada belə yazmırlar, onunla razıyam. Amma hər şey bir biri ilə çox bağlıdır. Almaniyanın sənayesi bizimki kimi deyil, alman tamaşaçısının psixologiyası, düşüncəsi, qavrayışı başqadır.
Tələsib birbaşa ora keçə bilmərik. Buradakı sənətin səviyyəsi, inkişaf tempi sistemli getmir. Ona görə bizdəki teatrşünaslıq tarix və nəzəriyyə ilə məşğul olanda dünyanı düşünməlidir, amma teatr tənqidi ilə məşğul olanda daha çox o biri tərəfləri nəzərə almalıdır. 30-40 il əvvəl Abbas Zamanovun aktyor və rejissor sənətini bilmiş olması önəmli deyildi, amma indi teatrşünasların, tələbələrin aktyor rejissor sənətini bilməsi vacibdir. Yoxsa, o teatr hadisəsinə münasibət bildirirlər, amma bu hadisənin özünə, onu ortaya gətirən yaradıcı adamın özünə faydası olmur. Bu gün artıq fayda vermək zamanıdır.
Konqresin əsas xətti olan məsələlərdən biri dramaturgiya ilə bağlı idi. Məlum olub ki söz teatrı artıq işə yaramır. Tamaşa üçün az qala beş səhifəlik sinopsislər də keçərlidir. Yəni, ənənəvi dramaturgiya nümunəsi dünyada artıq rəğbətlə qarşılanmır. Dramaturgiya-pyes - teatr materialı kimi necə olmalıdır? Bu məsələdə də bölgələrə görə də mövqelər müxtəlifdir: məsələn, Nigeriyada teatr bizim XIX əsr teatrı səviyyəsindədir. Onlarda bu vaxta qədər teatr olmayıb. .
Ona görə də mövqelər müxtəlif idi, amma əsas olan ümumi prosesin nəticələridir.
Konqresdə dünyanın az qala bütün məşhur teatrşünasları iştirak edirdi. Bir də festival iştirakçıları da vardı. Gəlmişdilər ki, öyrənsinlər, teatr üzünü hansı istiqamətə tutur və onlar nə kimi festivallar təşkil etsinlər, hansı mövzuda, hansı üslubda filan…
- Teatr kollektivləri də iştirak edirdimi?
- Yox, biz yalnız Çinin tamaşalarına baxdıq. Çexovun “Albalı bağı” əsərini tamaşaya qoymuşdular. Bilirsiniz ki, Çexov Şekspir səviyyəsində müəllif hesab olunur, birmənalı belədir. Çinlilərin hazırladığı tamaşa isə alınmamışdı-Çexov açılmamış qalmışdı məncə. Amma Çin teatrı heyranedicidir, teatr işinə yanaşma çox ciddidir, tələbkarlıq yüksəkdir. Onlarda hətta dram akademiyası var. Bütün bu sahələr orada öyrədilir.
- İsrafil müəllim, bildiyim qədərilə bu yaxınlarda Bakıda keçiriləcək beynəlxalq konfransın mövzusunu siz təklif etmisiniz: “Multikulturalizm və universal dəyərlər sistemində teatrın yeri”. Mövzunun aktuallığı nədə görürsünüz?
- Xoşbəxtlikdən, ya bədbəxtlikdən, elə bir coğrafi məkanda yerləşirik ki, biz həm Qafqazlıyıq, həm də cənubluyuq, eyni zamanda Avropalıyıq, amma həm də Asiyalıyıq. Ölkə olaraq çox qəribə mədəni mühitimiz var. Sivilizasiyaların çox qəribə bir qarışığı olan yerdə Azərbaycan özünün bəlkə də minillikdən gələn mədəniyyətini qoruyub saxlaya bilib və hətta bunu transformasiya etmək imkanı qazanıb.
İndi dünyada başqa reallıqlar yaranır, dünya başqa düşüncələrlə ilgilənir. Və bu düşüncələrin içində Azərbaycan dünyada bir-birinə qarışmış qəribə mədəni keyfiyyətləri ilə maraqlıdır. İqtisadi gücü ilə Azərbaycan diqqət cəlb edir, amma Azərbaycanın mədəni reallığını dünya tanımır, amma yavaş-yavaş tanımağa başlayır…
Bizdə iki sahə geri qalır. Bunlardan biri kino sahəsidir, o biri teatr sahəsidir. Universal dəyərlər sistemi və Azərbaycan teatr sənətinin burada yeri nədir? Bu çox vacibdir. Dünyaya göstərək və dünyaya baxaq.
Dünya teatrı nə istəyir, hansı ovqatdadır və üzünü hara tutub?
- “Multikulturalizm və universal dəyərlər” mövzusu bizim teatr üçün bir az böyük olmadı ki?
- İş orasındadır ki, biz teatr sahəsinin miqyaslı məsələləri ilə məşğul olmuruq. Biz Azərbaycan teatrının tarixində ilişib qalan məsələlərlə, detallarla məşğuluq. Bir var yaxını görmək, bir də var uzağı görmək, daha böyük məsələlərə can atmaq, daha böyük məsələlərlə uğraşmaq. Bir şeyi də deyim, Pekində konqresdə başqa ölkələrdən gələn nümayəndələrin yanında mütləq cavan nəsil teatrşünaslar gəlirdilər. Dünyada gənc teatrşünaslar üçün ən azı 10 müxtəlif simpoziumlar, konfranslar keçirilir. Amma bizim gənc nəsil teatrşünaslar orada iştirak edə bilmir. Buna bir səbəb maliyyə imkanlarının aşağı olmasıdırsa, o biri səbəb dil məsələsidir. Bizim teatrşünaslar ingilis və fransız dillərində mükəmməl danışa bilmirlər. Uzağı keçmiş MDB ölkələrində keçirilən tədbirlərdə iştirak edə bilirik…
- İsrafil müəllim, Akademik teatrda hansısa müştərək işlər varmı və nə gözlənilir?
- Hələlik danışıq apardığımız rejissor Teodoros Terzopolusdur. Terzopolus dünyada qeyri-adi tamaşalar müəllifi kimi yetərincə tanınan rejissordur. O, Bakıya gəldi, görüşdük, düşündük qərara gəldik ki, o burada Sofoklun “Antiqona”sını tamaşaya qoysun. O əsər bizim repertuar planımıza daxil oldu və dövlət sifarişi kimi təqsdiqləndi. Əsər artıq tərcümə olunur. Konfransdan sonra yəqin, işlərə başlanılacaq.
- İsrafil müəllim, repertuarı nəyə əsasən seçirsiniz? Prioritetlər nələrdir?
- Repertuar seçimində artıq qəbul olunmuş klassik bir örnək var ki, bunu 50 ildir ki Piter Bruk dünya teatrlarına təklif edib. Hər kəs də istifadə edir, çünki bu modeldə hər şey nəzərə alınıb: iqtisadi cəhətdən tutmuş tamaşaçının mentallığına qədər. Modelə görə repertuarın bir qismini həmin ölkənin klassikası təşkil etməlidir, bir qismi dünyada dünyada diqqətçəkən tendensiyaya müvafiq pyeslər olmalıdır, təxminən 100-dən 40-ı əyləncəvi tamaşalar olmalıdır. 10-15 faizi isə sınaq tamaşaları olmalıdır. Amma bu modeldə söhbət orda oturuşmuş bir teatr müəssisəsindən gedir.
- Akademik Mili Dram teatrının ünvanına səslənən tənqidlərdən biri də budur ki ki, Akademik Mili dram teatrının hansısa bir siması, ana xətti yoxdur. Bir çoxları da bunu baş rejissorun olmamasına bağlayırlar. Hər rejissor gəlib öz konsepsiyasını gətirir , amma teatrın bir siması yoxdur…
- Onu deyən adamın Azərbaycan teatr tarixindən xəbəri yoxdur. Tarixin ən məhsuldar və bizə yaxın dövründə teatrın rəhbəri Adil İsgəndərov olub. Gəl baxaq görək o vaxt repertuarda hansı tamaşalar var idi? Və ya hansı prinsip, hansı sima var idi? Mehdi Məmmədov və ya Tofiq Kazımov baş rejissor olanda hansı prinsip var idi? Tofiq Kazımov başı rejissor idi: Ələsgər Şərifov, Əşrəf Quliyev, Mehdi Məmmədov, Agakişi Kazımov və Məmmədkamal Kazımov tamaşa qoyurdu. Elə deyil? O zaman guya hansı prinsip, hansı estetik meyar, hansı sima var idi?
Bilirsiniz, hansı teatrda o deyilən meyarlar olub? Tavstanoqovun teatrında. O, orada ev sahibi idi. Nə SSRİ Mədəniyyət naziri, nə də birinci katib ona heç nə deyə bilməzdi. Tovstonoqov elə bir statusda idi ki, ora heç bir rejissoru yaxın buraxmırdı. Dodin kimi rejissor orada tamaşa qoydu, amma o rejissoru orada işləməyə qoymadı; dedi ki, o yaxşı rejissordu, haqlısınız, amma gedib özünə teatr açsın...
Bütün zəhminə baxmayaraq bizdə nə Ədil İsgəndərov, nə də Tofiq Kazımov belə teatr yarada bilmədi. Tofiq Kazımov teatrın sahibi olsaydı, orada Əşrəf Quliyevə yer yox idi, Ələsgər Şərifov tamaşa qoya bilməzdi. Siz o tamaşaları görməmisiniz, amma mən görmüşəm. Ələsgər Şərifov “Məhəbbət əfsanəsi”ni hazırlayıb, 60 yaşlı Hökümə Qurbanova Məhmənə Banunu oynayır. Təsəvvür edirsiniz? Hökümə xanım nəhəng bir aktrisa idi, amma 51 yaşında Misir məleykəsini oynamaq olmaz. Məhmənə Banunu obrazının ehtirası o yaşa məxsus deyil.
Bizim teatrşünaslar o dövrü hamar təqdim ediblər. Azərbaycan teatrı heç SSRİ dövründə də lider olmayıb, həmişə yedəkdə olub. Bu gün də, fərd olaraq yaxşı aktyorlar var, amma bunları bir yerə gətirib ansambl yaratmaq üçün yaradıcılıq problemləri var. İndi Azərbaycan teatrı belə bir tarixi şans qazanıb ki, bunu etmək olar. Təsəvvür edin ki, bizi “Qızıl maska” teatrına çağırıblar.
- Bəs nə ilə gedəcəksiniz?
- “İlahi oyun” tamaşası ilə. Özləri seçiblər.
- İsrafil müəllim, repertuarı mütləq nazirliklə razılaşdırmalısınız?
- Mütləq. Seçilən əsərlərə teatrın bədii şurasında baxılır, siyahı hazırlanır, siyahıya nazirlik baxır. Yəni, bu hesabat şəklində deyil, hansısa basqı da yoxdur.
- Əsərləri şuraya yalnız siz təqdim edirsiniz?
- Mən bədii şuranın sədriyəm. Repertuarda hansı tipli, hansı məzmunlu əsərlərin olmasına nəzarət edirəm. Nəzərə almalıyam ki, bizim truppanın imkanlarına uyğun olsun.
- Madam ki, repertuarın seçimində həlledici də olmasa təklif verici əsas persona sizsiniz, bizim ədəbiyyatda gedən prosesləri nə qədər izləyirsiniz? Nələri oxuyursunuz?
- Maraq dairəmdə olan yazıçılar var: Kamal Abdullanı, Afaq Məsudu çox oxuyuram. İşə gəlincə, Azərbaycanda pyes yazan bütün gəncləri oxuyuram. Amma roman oxuyub səhnələşdirmək təklif etməyi düşünmürəm.
- Niyə?
- Tələbə olanda da oxumuşam, bilirəm ki, səhnələşdirmədə əsər çox itirir. Tutalım, Tovstonoqov “İdiot”u özü səhnələşdirdi. Rejissor özü buna təşəbbüs edirsə, bu başqa. Bu yaxınlarda bizdə də bir rejissor İlyas Əfəndiyevin “Geriyə baxma, qoca” əsərini səhnələşdirib, gətirib ki, ona baxaq…
- Amma Günel Anarqızının hazırlamaq istədiyiniz “Təhminə” əsəri də pyes deyil.
- Axı biz o əsəri hələ götürməmişik. Üç gənc yazarın pyesləri TXİ-nin çap etdirdiyi dramaturgiya toplusunda çap olunub. Bu kitab stolumun üstündədir. Rejissorlar da pyeslər gətirir. Kamera tipli pyeslərə daha da üstünlük veririk. Birdən harasa aparmağa imkan versin. Monotamaşalar yoxdur. Deyirlər ki, kasıbın evində hər şey birdən qurtarar. Bizdə dramaturq qıtlığı da var, rejissor qıtlığı da…
