Kulis.az tanınmış ginekoloq Rəşad Sultanla müsahibəni təqdim edir.
- Rəşad bəy, uşaq dünyaya gətirmək qadının əsas vəzifəsi kimi qoyulur, bütün xoşbəxtliyini buna bağlayırlar. Siz işinizə görə daim qadınlarla ünsiyyətdəsiniz. Həqiqətən bu halda qadınlar xoşbəxtdirlər?
- Mən insan həyatında baş verən hadisələri, onun bütün cəhətlərini bioloji tərəfi ilə əlaqələndirməyi xoşlayıram.
Qadın, ən azından məməli heyvanlarda çoxalma və uşaq daşıma, yəni hamilə qalma, dölü daşıma, dünyaya gətirib süd vermək vəzifəsini öz üzərinə götürən dişi fərddir. Erkək fərddə çoxalma orqanları mayalandırma istiqamətində formalaşıbsa, dişi fərddə mayalanma, bətndaxili inkişaf, südlə bəslənmə istiqamətində formalaşıb. Bunları nəyə görə deyirəm? İndi biz sosial tərəflərdən danışacağıq, amma mən xatırlatmaq istəyirəm ki, insanın bütün davranışı – psixoloji, sosial – tamamilə onun bioloji, yəni heyvani tərəflərinin təsiri altındadır. Bizim davranışlarımız bizim hormonlarımızla idarə olunur. Əgər bütün həyatımız 3-4 əsas instinkt üzərində - özünümüdafiə, qidalanma, maddələr mübadiləsi və çoxalma - qurulubsa, bunları idarə edən də cinsi hormonlardır. Və bu hormonlar bu davranışları erkək və dişi fərddə fərqli edir.
Biz kişilər yalnız bir hormonun təsiri altındayıq, bu testesterondur. Ona görə də bütün fəaliyyətimiz, ən azı cinsi fəaliyyətimiz biristiqamətlidir, yeknəsəqdir. Bunun müsbət və mənfi tərəfləri var. Bu haqda çox danışılır. Qadınlarda isə iki hormon var: estrogen və progesteron. Hərəsinin öz vəzifəsi var və bu iki hormonun ifrazı belə tsiklikdir. Ona görə qadınların davranışı və psixoloji halı tsiklik olaraq dəyişir: ayın əvvəlində hormonsuz dövrü olur, o zaman qadın depressiv halda olur, sonra estrogen hormonu ifraz olmağa başlayır, qadınlarda bir canlanma yaranır, həyatı sevirlər, bu zaman menustrasiya başlayır, sonra yumurtlama baş verir, ondan sonra proqesteron hormonu ifraz olunur, bu hamiləlik hormonudur. Qadının bütün duyğusallığı, həssaslaşması o hormonun təsiri altındadır. İndi deyə bilərik ki, bioloji olaraq, yəni heyvanda duyğusallığa nə gərək var? Gərək var. Çünki qadının təbiətdəki rolu yalnız mayalanmaq deyil. Kişinin rolu mayalandırmaqdır, qadının rolu isə həm də onu saxlamaq, dünyaya gətirmək, böyütməkdir. Söhbəti bura gətirmək istəyirdim ki, kişinin fikri-zikri dölləndirməkdirsə, qadına diqqətini başqa işlərdən yayındırıb, duyğusallaşdırıb dölü saxlayıb böyütməyə yönəldən progesteron hormonu kömək edir. Sözü ora gətirirəm ki, bəli, qadın uşaq sahibi olanda xoşbəxt olur. Düzdür, biz sosial tərəfləri də düşünürük, deyirik ki, bütün həyat sadəcə ana olmaqdan ibarət deyil, qadının sosial həyatı da olmalıdır. Amma insanı sosial varlıq kimi görmək uzun zaman bizim səhvimiz olub. İnsan yalnız sosial tərəfi ilə mutlu ola bilməz. İnsanın bioloji tərəfini üstün tutmaq, onun heyvanın bir növü olduğunu qəbul etmək və buna sayğı duymaq lazımdır. Qadının cinsi sistemində bütün dişi fərdlərdəki kimi uşağa baxmaq funksiyası da olduğuna görə, duyğusallıq var və qadın uşaq sahibi ola bilmədiyi zaman doğrudan da mutsuz ola bilir.
- Bu yaxınlarda bir məqalə çevirdim, “antinatalist” cərəyan haqda idi. Onlar insan növünün artmasına qarşıdırlar və düşünürlər ki, bununla planeti istehlakçıdan – faktiki olaraq dağıdıcıdan xilas edəcəklər. Bu, mümkündürmü? İnsan öz gələcəyi naminə çoxalmaq kimi sizin dediyiniz “mutluluqdan” əl çəkə bilərmi?
- İnsan yalnız sosial varlıq olsa idi, bu fikirlərlə dördəlli razılaşardıq. Deyərdik, çoxalmağa nə ehtiyac var? Amma bu, biz istəməklə deyil. İnsan heyvanın bir növüdür. Gəlin, bunu digər instinktlə müqayisə edək: çoxalma ilə qidalanma. Mən bilirəm ki, çox yemək ziyanlıdır, amma yemədiyim zaman mutsuz oluram. Bu ikisinin arasında balansı tutdurmaq məcburiyyətindəyik. Biz bilirik ki, reproduktiv dövründə, deyək ki, 20 yaşdan 40 yaşa qədər, qadının davamlı şəkildə hamilə qalıb uşaq dünyaya gətirməsi onu sosial həyatdan ayırır - qadını makinəyə çevirir, heyvana yaxınlaşdırır. Bu balansı cəmiyyət, fərd özü tutdurmalıdır. İnsanı sosial varlıq kimi ön plana çəkmək istəyirsənsə, onun bioloji qayğılarını – cinsəllik, qidalanma - aradan qaldırmalısan. Qadınların uşağı daşıyarkən, böyüdərkən maddi, fizioloji qayğılarını, üzərinə yüklənən süni yükləri aradan qaldırmalıyıq. Onsuz da biz insana lazımsız işlər yükləyirik: bu olmaz, o olmaz...
- Doktor, bizim toplumda aşırı bir cinsi ayrı-seçkilik var, bu dana bilmədiyimiz sosial problemdir. Və bununla ilk olaraq siz rastlaşırsınız. Müşahidələriniz necədir?
- Mən sovet dövründə dünyaya göz açmışam, orta təhsili o zaman almışam. Məncə, bizim cəmiyyətimiz o zamandan bu zamana xeyli kontrastlaşıb. Əvvəllər cəmiyyət daha standart idisə, indi daha rəngarəng, çoxqütblü cəmiyyət olub. Eyni kontrastlaşma bu məsələdə də var. Bir qrup var ki, oxumuş təhsilli, dünyagörüşlüdür, onlar cinsiyyət ayrımına qarşıdır, cinsi ayrı-seçkilik onlara absurd görünür - zatən bu, bizdən asılı deyil və buna müdaxilə etmək mümkün deyilsə, niyə cinsi ayrı seçkilik olmalıdır ki?
Başqa bir konservativ qrup var ki, hansı ki, təhsilin səviyyəsi düşdükcə - ki, mən bu səviyyənin düşdüyünü zənn edirəm – dar düşüncəlilik artır. Belə bir statistika yoxdur, amma mənə elə gəlir ki, bu, 90-95 faiz təşkil edir. Məsələ mühafizəkarlıqda deyil, bu, dar düşüncəlilikdir. İnsanlar həyatda bir hobbi, məşğuliyyət tapa bilmirlər; hər şeydən – kitablardan, filmlərdən, təbiətdən, yüzlərlə maraqlı sahədən uzaqdırlar, bu qədər maraqlı şeydən lap deməyək kitab, film, elm olsun, olsun bitki yetişdirmək hobbisi- uzaqdırlar deyə özlərini məişət məsələlərində ovudurlar: 2 yaşdan qıza cehiz toplayırlar, arzu edirlər ki oğlan böyüyüb söyüş söysün, maşın sürsün və s. Bu kimi xırda bir şeylərlə fəxr edəcək vəziyyətə düşürlər.
Qaldı müşahidələrimə, mən özəl xəstəxanada işləyirəm və mənə sosial rifahı nisbətən yaxşı olan insanlar müraciət edir, amma siz demişkən, görürəm ki, bu məsələdə geriyə getmişik ki, irəli getməmişik. Ola bilər, indi bərkdən “oğlan istəyirəm” deməyə çəkinərlər, amma o qədər dilimiz öyrəşib ki, körpənin qız olduğunu deyəndə təsəlli dərəcəsinə gəlirik. Çünki öyrənmişik ki, başımızın üstündə dayanan valideynlər ağızlarını büzsünlər, hətta “qızdır” deyəndə belə bir reaksiya eşidirik: “Eybi yox, əsas odur, sağlam olsun”. Bu, nə deməkdir axı? Bu nə təsəllidir? Deməli, oğlan olsa, sevinəcəkdiniz, qızdırsa, eybi yoxdur, təki sağlıqlı olsun? İndi guya müasirdirlər, guya qız olmasına üzülmürlər. Amma bilincaltında buna üzülürlər. Məncə, bunun səbəbi odur ki, biz hələ də həyatımızı öz istəyimizlə deyil, valideynlərimizin, ətrafdakıların, qonum-qonşunun bizə biçdiyi standartlarla qururuq.
- Amma bir də bunların içində olan qadının vəziyyəti var. Nə müşahidə edirsiniz? Öz bədəninə, öz gələcək övladı haqda qərar verməkdə qadın nə qədər azaddır?
- Nəinki pasiyentlər arasında, ümumiyyətlə, dost-tanış, tanış-biliş arasında nəinki ailə məişət planlamasında, günlük seçimdə belə, öz ürəyinin istəyi ilə, başqasının təsirində qalmadan qərar verən çox az insanlar görürük. Özümüz də daxil olmaqla – özümüzü bu cəmiyyətdən ayırmırıq - bu həyati vacib məsələlərdə qərar verərkən xüsusilə təsir altında qalırıq. Ona görə də tək-tük pasiyentlər görürəm ki, sərbəst qərar verirlər. İstər hamilə qalmaq, istər hamiləliyin davam etdirilməsi, istərsə də sonlandırılması və ya qorunmaq məsələsi haqda.
- Bir məsələ də maraqlıdır: kişilər qadınları nə qədər tanıyır? Qadınların problemləri, qayğıları onlara nə qədər maraqlıdır, cinsi həyatda – qorunmadan tutmuş, uşaq dünyaya gətirməyə qədər özünü nə qədər sorumlu hiss edirlər?
- Bizdə insanların nəinki başqasını, özü-özünü dinləməməsi kimi ciddi problemi var. Bu ondan irəli gəlir ki, 30 il birlikdə yaşayırlar, amma görürsən, bir birlərini tanımırlar. Axı bu insanlar özü özünü tanımır, çünki özü-özü ilə dialoqa girmir. Belə insanların çoxu tək qala bilmir. Heç vaxt tək qalıb sərbəst qərar vermədiyi üçün belə alışqanlığı yoxdur. Bu isə nəinki ailə münasibətlərinə, hətta ictimai, siyasi ab-havaya belə təsir edir.
Əlbəttə, özü özünü tanımayan, özü özünü sevməyən bir fərd həyat yoldaşını belə dinləyə bilməyəcək. Problemlərin kökündə bunlar dayanır.
Amma bir məqamı da qeyd etməliyəm. Bu qədər mənfi danışdıq, müsbət məqam da var. Mən 10 ildir ki, ginekoloq işləyirəm və 10 illik dinamik müşahidə aparmaq imkanım olub. Son illərdə məsələn, bizim xəstəxanamızın kontingentində kişilərin qadınlarının probleminə çox həssaslaşdığını görürəm. Əslində, bizim xəstə yaxınlarının ətrafda olmasına ehtiyacımız yoxdur. Öz işimizi görürük. Amma o xəstənin özünün bu ilgiyə ehtiyacı olur. Sonsuzluq xəstəliklərindən danışanda müəllimlərimiz deyirdi ki, bizdə bütün problemi həkimlə xəstənin üstünə atırlar, kişilər maraqlanmırlar. Lakin mən müşahidə edirəm ki indi, işlədiyim dövrdə, kişilər də yaxından ilgilənirlər. Tibbi ədəbiyyatda belədir ki, əgər bir cütlük sonsuzluqla bağlı müraciət edirsə, həkimin qəbuluna hər ikisi daxil olmalıdır. Yaxşı hal odur ki, nəinki sonsuzluq məsələsində, qadınların ən xırda problemlərində belə yoldaşları gəlir və maraqlanır.
- Doktor, bəs azyaşlı nikahlarla necə, rastlaşdığınız olubmu?
- Bu özəl klinikada belə hala rastlaşmamışam. Amma dövlət xəstəxanasında işlədiyim zamanda 17 yaş aralığında olanlar erkən nikahdan hamilə qalma səbəbilə müraciət edirdilər. İki il işlədim orda və 3 belə müraciət oldu. Biz prosedura uyğun olaraq polisə müraciət edirdik. Bu qanuni nikah olmasa belə, arada razılıq olduğuna görə, toy olduğuna görə, qanuna görə, müvafiq icra strukturlarının icazəsini ala bilirdilər.
Bizim işlədiyimiz kontingentə görə, burada belə nikahlar daha azdır, yəqin ki bölgələrdə daha çoxdur.
Məsələ yalnız erkən nikah deyil, məsələ həm də məcburi nikahdır. Yəni nəinki 15-17 yaşında, hətta 30-40 yaşında məcburi evləndirilirik. Həmkarım Vasif İsmayıl deyir ki, mən 32 yaşında məcburi şəkildə ikinci dəfə evləndirilmişəm, həm də o zaman da iqtisadi olaraq müstəqil idim. İndi təsəvvür edin, iqtisadi müstəqilliyi, sosial-ictimai mövqeyi olan adamı ailədə qəbul etmirlər, onu məcbur evləndirilər. Elə bilirəm ki, nəsil dəyişikliyi olmasa bizim canımız bu bəladan qurtarmayacaq.
- Azyaşlı nikahların ginekoloji baxımdan fəsadları nədir?
- Qadın orqanizmi əslində bioloji olaraq 11-12 yaşından cinsi akta hazır olur. Amma biz insana yalnız bioloji varlıq kimi baxmırıq, ona görə də 18 yaşına kimi nikaha icazə verilmir.
- Erkən yaşda hamiləliyin əsas təhlükəsi nədir?
- Xəstə daxil olanda bizim ilk sualımız yaş olur. Hamı bilir ki, insan orqanizmində yaşa görə dəyişikliklər gedir. İstər hamilə qalma qabiliyyətinə, istərsə də hamiləliyi davam etdirmə, bu zaman ortaya çıxa biləcək patologiyalara qadının yaşı təsir edir. Biz indi daha çox gec yaşda hamiləlikdə bu riskləri görürük. Son 10 ildə qadın sosial həyata aktiv qatılıb və evlənmə yaşı 20 yaşdan 30 yaşa qədər artıb.
Erkən nikahda hamilə qalanların bir nömrəli patologiyası erkən doğuşdur. 20 yaşın altında vaxtından qabaq doğuş riski 6 dəfə artır. Və doğulmuş uşaqlar ya ölü doğulur, ya da xəstəliklə yaşayır. Biz buna “morbitite” deyirik. Bu da 60 faiz təşkil edir. Onsuz da vaxtından əvvəl doğuş yeni doğulmuşların ölüm səbəbi arasında birincidir. Ona görə də, baxmayaraq ki, 18 yaşdan sonra nikaha dünyanın bütün yerlərində icazə verilir, bir ginekoloq kimi deyə bilərəm ki 20 yaşdan aşağı hamiləliyi tövsiyə etmirik.
- Qadınlar arasında çox söylənən bir klişe fikir var: keçmişdə qadınlar daha çox uşaq dünyaya gətirirdilər, amma daha sağlam idilər, problemləri də az idi, indi 2 uşaqla bu qədər həkimə gedirlər, problem çıxarırlar...
- Biz həmişə bir şeyi unuduruq: informasiya mənbəyi. Biz elm adamları olaraq, onun-bunun dediyinə əsasən, hətta quru məntiqlə belə fikir söyləmirik. Bizim informasiya mənbəyimiz tibbi məqalələr, elmi tədqiqatlar və statistikadır. Tibbin informasiya mənbəyi bu tip məsələlərdə statistikadır. “Anamın nənəsi 12 yaşında ərə gedib, tarlada doğub, 11 uşağı olub” demək informasiya deyil. Biz statistik analiz metodları ilə işləyirik. Statistika da quru müqayisə deyil, bir elmdir. Biz bunu oxumuşuq. Bir faktda istinad etməyəndə, bu bizim üçün səhvdir. Və belə olanda bu faktın qarşısında heç nə demək olmaz. Başqa söhbət məhəllə söhbətidir. Ki, indi insanlar asanlıqla məhəllədən çıxıb televiziyada danışa bilirlər.
- Məsələ ondadır ki, gənc nəsilə yönələn bu cür klişeləşmiş fikirlər psixoloji təsir göstərir: "bizim nəsil qadınlarda problem yox idi, sizdə var" kimi...
- Əvvəllər də doğumda ana və uşaq ölümləri var idi, amma media indiki kimi deyildi. Hətta bizim bəyənmədiyimiz səhiyyə sistemimizdə belə ana ölümləri ildən ilə azalır. Amma neqativ halları da deməliyik: indi zərərli vərdişlər çoxdur, az hərəkət var və bunlar orqanizmə ziyandır və s. Bunlar əvvəl belə deyildi. Amma bu o demək deyil ki, nənəmiz kimi 6-10 uşaq doğmaq lazımdır. Tibdə sübut olunub ki, hər hamiləlik qadın sağlamlığından bir şey alır. Ən azından həmin periodda. Biz üçüncü doğuşdan sonrakılara avtomatik riskli hamiləlik kimi baxırıq.
- Doktor, sosial-kulturoloji məsələlərə yer versək də, saytımız mədəniyyət sahəsinə xitab edir. Sizdən ədəbiyyata münasibətinizi, mütaliə etdiyiniz ədəbiyyatı soruşmaq istəyirəm.
- Yeniyetmə dövründə daha çox mütaliə edirdim. Ən sevdiyim yazıçı Erix Mariya Remarkdır. “Zəfər tağı”. Bəlkə də ordakı cərraha görə. Yerli yazıçılardan daha çox Mirzə Cəlili sevirəm. Bilmirəm niyə ,indi onu tənqid edənlər çoxalıb. Mən az qala adi danışıqda da onun tərzində danışıram.
Bir period oldu ki, qəzet-jurnal çox oxudum. İndi filmlərə meyl edirəm. Bizim filmləri, sovet filmlərini və tamaşalarını çox sevirəm.
- Kino demişkən, bunu psixoloq müsahibimdən də soruşmuşdum, bizim kinoda ya ədəbiyyatda ideal milli ailə modeli ilə rastlaşmısınızmı?
- Əvvəla, “ideal milli ailə modeli” sözü özü yanlışdır. Ailə qurmaq zorunda deyilik, milli olmaq zorunda da deyilik. Biz niyə irqçiliyi günah sayıb milliyyətçiliyi alqışlayırıq? İnsanlar eynidir. Ailə modeli filan lazım deyil. Kim necə istəyir elə də yaşamalıdır. Özümüzə bioloji varlıq kimi baxaq. Bu dünyaya gəlmişik və nə zaman ki, qarışqadan, ayıdan, quşdan bir fərqimiz olmadığını anladıq, onda rahatlaşacağıq və bir-birimizdən əl çəkəcəyik. İnsana müqəddəs bir rol biçiblər, ona ali varlıq olduğunu söyləyiblər. Niyə? Mən aliyəmsə, məndən aşağı saydığım quş niyə uçur, amma mən uça bilmirəm? Albatros suyun üzündə qaçır - mən niyə qaça bilmirəm? Çünki ali deyə bir şey yoxdur. Təkamül nəzəriyyəsini olduğu kimi qəbul edək demirəm, amma onun çatdırmaq istədiyi odur ki, hər bir canlı bu dəqiqə öz inkişaf ağacının zirvəsindədir. Yəni insan bütün heyvanlardan zirvədə deyil, insan öz növünə görə zirvədədir, quş öz istiqamətinə görə, amöb kimi birhüceyrəli canlı da öz istiqamətinin zirvəsindədir. Ona görə də bu gün meymundan insan əmələ gəlmir. Çünki meymun da öz istiqamətində zirvədədir. İnsan meymunun üstündə bir canlı deyil. Hər canlı öz mühitinə görə adaptasiya keçib. Quşun adaptasiya mexanizmi uçmaqdır, insanın adaptasiya mexanizmi onun şüurudur. Elə balıq var ki, dənizin dibinə, torpağın altına elə adaptasiya olub ki, heç bizim ağlımıza da gəlmir. Sənədli filmdə tanıya bilirik onu. Ona görə də çox baxmaq lazımdır. Ən vacibi də baxdığımızla həyat arasında əlaqə yaratmaq lazımdır...
