Kulis.Az Şərif Ağayarla ədəbiyyatşünas və tərcüməçi Seyfəddin Hüseynlinin söhbətini təqdim edir.
- Gəlin, çox ənənəvi başlayaq: ədəbiyyatımızda nə var, nə yox?
- Təkcə işimə görə, yəni “525-ci qəzet”, “Dünya ədəbiyyatı” dərgisi, saytlarımız sayəsində yox, həm də şəxsi münasibətlər, ünsiyyət hesabına ədəbiyyatımızı yaxından izləyə bilirəm. Ədəbiyyatda aktiv olan müxtəlif nəsillərin və fərqli təmayüllərin nümayəndələri ilə söhbət etmək, fikri bölüşmək, öyrənmək, nələrisə çatdırmaq imkanlarım olur. Bu əsasda deyə bilərəm ki, son beş-altı ildə ədəbiyyatımızdakı tərəqqi, belə deyək, qalxınma axır bu bir ildə xeyli səngiməyə başlayıb, məncə. Çoxu bunun səbəbini maliyyə böhranında, maddi sıxıntılarda axtara bilər. Amma şəxsən mənim üçün bu səngimə gözlənilən idi. O enerjiylə, o sıçrayışla ədəbi proses uzun müddət davam gətirə bilməzdi. Aydındır ki, qalxınmadan sonra proses bir müddət o inersiya ilə gedir, sonra bir oturuşma, çəkilmə olur. Amma həmin beş-altı ildə, yəni o sıçrayış dövründə nələr yaşanıbsa, indi onun real nəticələrini görməyə daha çox vaxtımız, imkanımız var. Hələ bi razdan daha rahat baxmaq, soyuq ağılla, sakit şəkildə oturub nəticələr çıxarmaq fürsətimiz olacaq. Mən özlüyümdə təxmini şəkildə analiz edəndə görürəm ki, biz son beş-altı ildə aşağı-yuxarı 25-30 ildə gediləsi prosesləri yaşamışıq.
- Maraqlıdı...
- Yazı mühitindəki adamların mütaliə bazasının genişlənməsi, həmin mütaliə əsasında, o mütaliənin verdiyi imkanlar hesabına ədəbi mühitdə sözə, yazıya olan tələbatın artması fonunda çox sürətli, çox da yaxşı proseslər getdi. Ən azı ədəbiyyat təzədən, çox tutarlı şəkildə yada düşdü. Cəmiyyətin ən müxtəlif kəsimlərində ədəbiyyat özünü ciddi şəkildə xatırlatdı. Ədəbiyyat adamı, onun məşğul olduğu sahə, işinin verdiyi nəticələr təzədən adamları maraqlandırmağa başladı.
- Niyə məhz beş-altı il? Məncə, bir az əvvəldən başlandı axı...
- Elə bilirəm, bu 5-6 ildən əvvəlki on beş ilə yaxın vaxt ərzində gedən təlatümlü proseslərin ardınca gələn sabitləşmə ilə nəticə verdi. Həm siyasi, həm ictimai, həm iqtisadi müstəvidə meydana gələn stabillik havası ədəbi-mədəni sferada özünü oyanma kimi göstərdi.
- Ədəbiyyat sahəsində nəsillərarası bir qarşıdurma vardı o ərəfədə.
- Bir də axtarış mərhələsi vardı, tərəddüdlər vardı. Ümumiyyətlə, ədəbiyyat işinin lazımlılığı baxımından ciddi depressiv narahatlıqlar yaşanırdı. Nə qədər inkar eləsək də, mədəniyyətdə, xüsusən ədəbiyyatda dirçəlmə bir xeyli də sabitliyə, rifaha bağlı məsələdir.
- Ac ayı oynamaz...
- (Gülür) Bu, sənin yozumundur... Son beş-altı ildə rifah baxımından müəyyən bir arxayınlıq hiss olundu. Sənətə xərclənəsi pullar, sərf olunası imkanlar ortaya qoyulanda ədəbiyyatın atı başladı ortalıqda cövlan eləməyə. Ancaq bir çox sahələrdə olduğu kimi, burda da kəmiyyət amili üstünlüyü ələ aldı. Bu kəmiyyət idarə olunmayan bir enerjinin, hay-küylü bir mühitin təzahürü sayıla bilər. Çoxlu alaçiy, yarımçıq ədəbi məhsullar ortaya çıxdı. Təbii ki, o arada ardıcıl keçirilən müsabiqələr də bu işdə öz rolunu oynadı. Ortalıqda bir yarış mühiti yarandı və hər kəs daha çox məhsulla prosesə qatılmaq istədi. Beləliklə, lüzumsuz ədəbiyyat bolluğu yarandı, amma çox sayda yaxşı əsərlər, sanballı ədəbi nümunələr də ortaya çıxdı. Bir yandan da dünya ədəbiyyatı ilə, gecikmiş də olsa, bir inteqrasiya mühiti yarandı və bu proses, dediyim kimi, inanılmaz sürətlə getdi. Keyfiyyətə qalanda, desək ki, arzuladığımız nəticəni əldə etdik, yox, belə olmadı.
- Son hadisələr daha çox nəsrin ətrafında baş verdi. “Roman bumu”da adlandırdılar bu prosesi. Mənə elə gəlir ki, bax, nəsrin ətrafında bu canlanmanın yaranmasında Orxan Pamukun “Nobel” almasının, üstəlik bundan bir az əvvəl Bakıda olmasının böyük rolu vardı. Azərbaycan yazıçısı birdən-birə ən böyük uğuru öz qapısının azğında hiss elədi.
- Söz yox, Pamukun “Nobel” alması bu mükafatı təkcə dil baxımından, ölkə baxımından bizə yaxınlaşdırmadı, həm də onu bizə xeyli əlçatan elədi. Amma mənə elə gəlir ki, bu ədəbi qalxınma prosesində başlıca rolu internet oynadı. Xüsusən modern ədəbiyyata inteqrasiya etmək sarıdan. Təkcə mütaliə imkanı yox, həm də prosesləri izləmək üçün geniş şərait baxımından... Dediyimiz müsabiqələrin də ən qaynar dövrü elə internetdəki fəallıqla bağlıydı.
- Məsələ budur ki, internetin də Azərbaycan ədəbi mühitində kütləviləşməsi elə siz deyən o beş-altı ilin söhbətidir. Misal üçün, 2005-də belə deyildi. Girənlər vardı, amma bu qədər çox deyildi və ola da bilməzdi. Evlərdə internet yox idi və sairə.
- Elədir. Uzaqdan izlədiyimiz, az qala həsrətində olduğumuz dünya ədəbi prosesini, onun real mənzərəsini internet bizə çox yaxınlaşdırdı. Portallardakı ədəbi mübahisələr, virtual savaşlar prosesə öz təsirini göstərdi. Portallar həm də adamlara cəsarət verdi. Çap olunmaq, yayılmaq asanlaşdı. Oxucuyla çevik ünsiyyət, təmas qurmaq mümkün oldu.
- Hamının yazmaq imkanı yarandı.
- Bizdə onsuz da əvvəldən az qala hamı yazırdı, sadəcə, indi sürətlə çap olunmaq, yayılmaq imkanı qazandıq.
- Sizinlə söhbət mənə bir neçə tərəfindən maraqlıdır. Bildiyiniz kimi, bizdə çox vaxt Qərbə meyl edənlər Şərqi bəyənmir, Şərqə bağlı olanlar Qərbi qəbul etmir, bu problemi olmayanlar müasir ədəbiyyatı izləmir... Hərədə bir şey çatmır. Nadir adamlardansınız ki, bu çatışmazlığı sizdə hiss eləməmişəm. Üstəlik, ixtisasınız da münasibdir - ədəbiyyatşünassınız. Ona görə, məncə, bu sual mütləq sizə ünvanlanmalıdır: bax dediyiniz bu çoxluğun içində ən vacib, gözə girən problem nədir? O problem ki, istədiyimiz nəticəni əldə etməyə mane olur.
- Bizim ədəbi mühitdə bir spesifiklik var: nəticəyə kəsə getmək, ona əlüstü, ya da atüstü nail olmaq. Hamıda bir tələskənlik, bir dovtələblik: tez bir zamanda effekt əldə edək, yüksək nəticə alaq! Bir balaca oturub düşünəndə görürsən ki, bizdə başqa sahələrdə də təxminən belədir. Tutalım, bir sual qoyaq: biz, öyünməyi xoşladığımız mətbəx işində, yemək məsələsində dünyaya hansı brendi çıxarmışıq?
- Heç hansını... Bir dolmadır, o da mübahisəlidir.
- Dolma brendə çevrilib ki? Məncə, yox. Dolmanı biz milli qayğıya çevirir, bu mənada ülviləşdiririk. Amma ayaqüstü yeməklərdə, şirniyyat işində başqalarının bütün dünyaya yayılmış brendləri var. Yaxud, geyimdə nə verə bilmişik? Sənayedə, istehsalatda, bəs?.. Rəssamlıq və musiqi bir balaca fərqli görünür: ola bilsin, dil faktoru arada olmadığı üçün, yaxud başqa bəlli səbəblər də sadalamaq olar. Biz elə bil bütün sahələrlə bağlı yığılıb qalmış tələbimizi, yəqin ki, özümüzü sözə çox bağlı, bu sahədə daha bacarıqlı hesab etdiyimizdən, məhz ədəbiyyata yönəldir, acığımızı, aqressiyamızı ədəbi mühitdən çıxırıq. Nəticə də bu olur ki, gah Qərbə üz tutub, heyran olub tamam ora meyllənirik, ya da ordan küsüb, kökümüzə, ənənəmizə sığınır, yəni Şərqə qapanırıq. Bunları ona görə deyirəm ki, fikrimcə, biz indi istər Şərqdən, istər Qərbdən oxuduqlarımıza, öyrəndiklərimizə bir az təmkinli yanaşmalıyıq. Hər meylin, axının ardınca düşüb getdikcə nələrdənsə qırılıb-qopuruq. Poeziyamızın tarixinə, şeirimizin keçdiyi yola ötəri nəzər salaq. Biz bir dəfə poeziyamızın intonasiyasında, ahəngində harda qırıldıq - qədim türk yazılı abidələrindən, qədim türk şeirindən qopanda... O qədim türk şeiri ki, sonralar onun ruhu, məzmunu, bəzi ifadə elementləri bizə modernist poeziya, sərbəst şeir halında gəldi. Məsələn, bizim də sayılan Nazim Hikmətdə qədim türk şeirinin intonasiyasını tutmaq çox rahatdır. Biz öz şeirimizdən bir dəfə qopduq və tədricən mənimsədik ərəbdən gələn əruzu, klassik Şərq poetikasını. Uzun müddət belə davam elədi, fars dili vasitəsilə də əslində ərəb təmayüllü ədəbiyyat yaradırdıq, sonra türkdilli poeziyamız da təxminən bu cür oldu
- Füzuli hər ikisini qovuşdurmuşdu...
- Füzulidə kamil sinkretizm kimi üzə çıxdı, amma Vaqiflə bir də əvvələ qayıtdıq, amma türk şeirinin daha çox şifahi qoluna, yəni heca üzərində.
- Əslində, bu da əruza bulaşmış heca idi.
- Açığı, mən bu dəyişmələri sərf mənfi tendensiya kimi qeyd etmirəm, sadəcə prosesi göstərməyə çalışıram. Keçək nəsrə. Orta əsrlərdə qafiyəli, səcili nəsrimiz vardı. Bir xeyli də zəif, ya orta səviyyədə əsərlər yazılmışdı. Hərçənd, o arada çox vaxt nəsrlə ifadə olunmalı mətləbləri də biz nəzmlə verirdik, mənzum romanlar yaranırdı. Söz düşmüşkən, yaxşı ki, lap axır vaxtlar dəb olub bu anlayış. Ancaq elə siz özünüz də şahidsiniz ki, o əsərlərə ilk dəfə roman deyənlərdən biri bəndəniz idi. Bu belə... Həmin qafiyəli, səcli nəsr ki var, bu da bizim qədim abidələrimizin ifadə üsuluna çox yaxındır. Məsələn, Göytürk abidələrindəki, “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı ifadə tərzinə. Amma belə bir qafiyəli, reçitativlə səslənən nəsr tipi ahənginə, görə bizə daha doğma idi. Səcli nəsr isə məsələni bir az qəlizləşdirdi, yabançılaşma getdi, hardasa, irəlidən çox, geriyə baxdıq, elə bil. Sonra bizdə müstəqil ədəbi növ kimi gerçək mənada nəsr ənənəsi yaranmağa başladı, amma bunacan dünyada gör nə boyda yol keçilmişdi?! Yenə deyirəm, bu analogiyanı yarımçıqlıq kompleksinə düşmək üçün gətirmirəm. Sadəcə, demək istəyirəm ki, təkidlə üstünə düşüb yüksək nəticələr, yüksək modernist, postmodernist, hətta ultramodern biçimli nümunələr umduğumuz nəsrimiz, şeirimiz bunları bizə təqdim etməkdə həm də bu kimi səbəblər üzündən çox çətinlik çəkir. Dovtələbliklə dirəşir, təzə əkilmiş ağacdan dərhal da çiçək gözləyirik, meyvə istəyirik. Vaxt vermədən, nələrinsə yerinə oturmasını gözləmədən... Amma bu məsəldə nikbinlik verən nədir? Beş-altı ildə ədəbi prosesdə sürətlə qət edə bildiyimiz ciddi məsafə, keçilmiş yol. Əsas nəticələr isə, məncə, bundan sonra olacaq.
- Mən ədəbi gənclikdə Qərb aludəçiliyi müşahidə edirəm. Bu nə dərəcədə yaxşı və nə dərəcədə qüsurludur? Təbii ki, öyrənməliyik və bütün sahələrdə istiqamət Qərbə doğrudur. Başqa yolumuz yoxdur. Bu bilgilərin ədəbiyyatda necə tətbiq etməliyik?
- Axundovdan sonra ədəbiyyat dramaturgiyaya, daha sonra insanlar teatra meyllənəndə də, bəlkə, bu, aludəçilik kimi qarşılanıb. Üzeyir bəy opera yazanda, simfonik musiqi yayılanda, hətta daha çətini və ağrılısı olan baletimiz meydana çıxanda da hardasa aludəçilik söhbəti gedib, yəqin. Musiqidəki, rəssamlıqdakı, geyimdəki bir sıra yeniliklər də ilk növbədə dəbin, aludəçiliyin zərərləri kimi qarşılanıb. Görünür, o “aludəçilik”dən yaxşı nəticələr qaldığı kimi, bu aludəçilikdən də müsbət nələrsə qalacaq. Ancaq bu aludəliyin, yəni ədəbiyyatda dəblərə uymanın yayılma, tətbiq imkanları çox geniş olduğuna görə bir az təhlükəli gəlir. Yəni ədəbi təsirlənmələrin mənbələri indi daha yaxındadır, yayılma kanalları lap çoxdur. Dəb xatirinə məlumatlanma cəhdləri, pərakəndə, sistemsiz mütaliə xüsusən ziyanlı rol oynayır. Ən çox da yazmaq istəyənlər, özünü sonra müəllif kimi görmək üçün oxuyanlara... Elə çıxmasın ki, ortayaşlı, öz sahəsində ən azı ortahallı hesab olunan bir yazı-pozu adamı kimi burda oturub mütaliə əleyhinə ehkam kəsirəm. Tutalım, birdən-birə əvvəlki mövqeyimdən, mütaliənin zəruriliyi barədə dediklərimdən dönüb, indi kimlərisə, xüsusən də cavan ədəbi nəsli oxumaqdan çəkindirməyə çalışıram, cəhalətə təşviq edirəm. Allah şahiddir, elə bizim bu mühitin özünə də az-çox bəllidir ki, belə deyil, ola da bilməz. Yazmaq üçün, yəni yaxşı, usta yazmaqdan ötrü geniş, zəngin mütaliənin son dərəcə vacib olduğunu dəfələrlə demişəm. Bu mövzuda əks fikirdə olanlarla neçə dəfə qızğın mübahisəm, belə deyək, söz duellərim olub. Burda mətləb başqadır. O mənada ki, axına, küyə düşüb hər nə oldu, hər necə gəldi oxumaq, oxuduqlarını yerli-yataqlı dərk etməyə macal saxlamadan sistemsiz, dəlitərsinə mütaliəyə girişmək, nəticədə, öz yazdıqlarını da estetik təmayül, üslub baxımından həftəbecərə çevirmək çox dedikcə yaramaz haldı. Bu hal heç nə oxumamaq, heç nə öyrənməmək qədər ziyanlıdır. Bədii meyar adına heç nəyi, heç kimi tanımamaq, ədəbi zövq baxımından kimsəylə hesablaşmamaq qədər, bəlkə daha artıq təhlükəlidi. Oxucu kimi istənilən formada, istənilən qədər oxuya bilərsən, amma yazmaq üçün, yazı adamı olmaq naminə oxumağın öz meyarları, prinsipləri, sistemi var. Olmalıdır, yəni. Amma indiki “mütaliə vurhavuru” hardasa gəlib bizim başımızda elə tərzdə çatlayır ki, istər-istəməz tərəddüdə qapılırsan: bəlkə heç oxumaq lazım deyilmiş?! Təbii ki, qətiyyən belə deyil, oxumamaq heç cür çıxış yolu ola bilməz, bu, təzədən sıfıra qayıtmaq olardı. Amma bu da var ki, hər nə gəldi oxumaq, bəzən də gecikmiş, sıxlaşdırılıb sürətləndirilmiş mütaliə də artıq özünə hansısa ədəbi platforma qurmuş yazıçını yanılmalara, çaşqınlığa sala bilər. Üslub baxımından, stixiya baxımından... Çünki bu, yanlış oxumadır, düzgün mütaliə yolu deyil.
- Bu imitasiyayamı gətirir? Bəlkə, bu ziyanlardan danışaq bir az...
- Yox, inkişaf ən çox hansı yolla gedib? İmitasiyalarla. Yamsılamalarla. Aydın məsələdir. Ümumən ifadədə imitasiya mümkün, hətta vacibdir. Ədəbiyyatda da onun kimi. Amma imitasiya bəlli bir mərhələyə qədərdir. Mən burda Amerika kəşf eləmirəm. Bu fikirlər çox deyilib, yazılıb. İmitasiya dövrünü keçən, ya da ən azı belə görünən müəlliflər təzədən imitasiyaya qayıdırlarsa, bu, çox pisdir. Oxumuş, mütaliəli görünən adamın xəttini tutub getmək, ona oxşamağa çalışmaq da böyük ədəbi kakofoniya (modern zamanın hərcmərcliyi - red.) yarada bilər. Kakofoniyadan da musiqi əsəri alınır, ancaq bütünlüklə musiqi kakofoniyadan ibarət ola bilməz ki. Haqqım çatan qədər narahat olduğum bir məsələ var ki, ümumən mühitin özündəmi, ifadə tərzindəmi, ədəbi düşüncədəmi bir neqativ xətt sezilir: orijinallığın, fərdiliyin itməsi. Özünəməxsusluğun yol olması. Təkcə yazı səviyyəsində demirəm, artıq düşünməyə başlayanda hazır modellərlə düşünür, mövcud qəliblərlə fikirləşib nələrsə qururlar. Nəticədə yazılanlar birtipli göründüyü qədər də yad təsir oyadır. Ədəbiyyat da elədir ki, bu işdə oxumanın da, öyrənmənin də bəlli porsiyalarla yeri, rolu var. İstənilən dərman zəhərdir, şoka, ölümə apara bilər. Amma mümkün dozada, hansısa molekul nisbətində verilirsə, faydalıdır. Eləcə də ədəbi təsirlənmələr, bəhrələnmələr. Orijinallığı, özünəməxsusluğu kölgədə qoyacaqsa, ziyanlıdır. Ədəbiyyatın içərisində özünü belə ziyanlı yad təsirlərdən qoruma prosesi həmişə getməlidir. Onun özünün immuniteti, normal immun reaksiyaları olmalıdır. İfrat, aşırı təsirlərdən qorunmaq üçün. Ancaq bu immuniteti boğub zəiflədəndə istənilən kənar təsirə açıq olursan. Bizdə zərərli bir tendensiya da var: orta səviyyəli oxucu olmaq potensialı ilə çox yaxşı yazıçıya çevrilmək iddiası. Ədəbi mühiti bir az da bu korlayır.
- Çoxu da öz həyatını roman hesab edir, düşünür ki, A-dan Z-yə mütləq yazılmalıdır...
- Rasionallıqla emosionallığın zəruri nisbəti də çox zaman hansınınsa xeyrinə kobud formada pozulur. İndi bizdə yaradıcılığı rasional yanaşma daha çox ədəbi bicliklər halında təzahür tapır. Halbuki bu, bəlli dozada saxlanmalı idi. Oxumuş olmaq, artıq, avtomatik yazıçı olmağa bərabər sayılır. Qorxuram ki, beş-altı illik sürətli prosesin nəticəsi kimi diletantlıq meydan sulasın. Bunun fəsadı da o olar ki, yazıçılıq istedad və qabiliyyətinin, bədii zəkanın heç zəkatına da sahib olmayanlar çox asanlıqla o statusu, o mövqeyi qazana bilərlər. Ən çox da hazırlıqsız, zövqsüz oxucu auditoriyasının hesabına.
- Postmodern epoxada belə bir tendensiya var ki, hər kəs yaradıcı prosesə cəlb oluna, mətnlər qəsdən çox sadə, bəsit, hətta primitiv yazıla bilər. Yəni, sənət sənət üçün yox, hamı üçün ola bilər... Postmodern hardasa xaos, siz deyən o kakofoniyadır həm də. Bax, burda sual çıxır ortaya. Dəyərlərin belə dəyişdiyi yox eee... kəlləsi üstə çevrildiyi dönəmdə üslub və sənətkarlıq xüsusiyyətləri necə gözlənilməlidir?
Davamı olacaq
Bizi Telegram-da izləyin
t.me/kulis_az
Bizi Instagram-da izləyin
Bizi Facebook-da izləyin
Bizi Twitter-da izləyin
