Kulis.az tənqidçi-publisist Nizaməddin Mustafanın “Babalarımız oğuzlar-türkmənlər” silsiləsindən “Babayilər qiyamı: Türkmən davasına dini ixtilafın qarışması” adlı məqaləsinin dördüncü hissəsini təqdim edir.

əvvəli burada

Ə.Y.Ocaq “Babayilər üsyanı” monoqrafiyasında hərəkatın şiə-batini əsaslı olması fikrini qətiyyətlə təkzib edir: “Babayi üsyanı və babayi hərəkatının meydana çıxdığı XIII əsr Anadolusunda sistemli bir şiə konsepsiyasından bəhs etmək mümkün deyil. Ancaq bir qisim türkmən əşirətlərinin Anadoluya gəlməzdən əvvəl İran və Suriyada, Mavəraünnəhr, Xorasan və Azərbaycanda şiə təsirləri ilə üzləşdiyini də istisna etmək olmaz. Bununla belə qismən ehtimal edilən həmin təsirlərə baxaraq türkmənlərin şiə məzhəbinə mənsub olduqlarını düşünsək, dolayısı ilə də babailiyi bir şiə cərəyanı saysaq, yanlışlığa qapılarıq. Anadoluda həqiqi şiə təsirləri ancaq XV əsrin sonlarından etibarən Səfəvi təbliğatı ilə bağlı olmuşdur, 12 imama sitayiş bəktaşi və qızılbaş zümrələr arasında kök salmağa məhz bu dövrdə başlamışdır”.

Sanki çevrə qapanır və dalana dirənirik: babayiliyi nə şiəliyə, nə sünniliyə müncər etmək doğru deyil...

İ.Qəfəsoğlu “xalq vəliləri” adlandırdığı “türkmən babaları”nda sünniliklə uzlaşmayan inanclara meylin “xüsusilə hiss edildiyini”, babaların və abdalların türkmənlər arasında böyük ictimai nüfuza malik olduğunu, sevilib-sayıldıqlarını vurğulayır, Böyük Səlcuqilər və Xarəzmşahlar dövründə babalara ən yüksək dövlət məqamlarında böyük ehtiram bəslənilməsi faktlarından söz açır: “Əsl sünni müsəlmanlar kimi İslam dininin vəhdətini qorumuş, şiəlik və ona bağlı cərəyanlarla mübarizə aparmış türkmən hökmdarları tərəfindən babalara hörmət göstərilmiş, Toğrul bəy, Alparslan, Məlikşah dönəmlərində Baba Tahir Üryan, Əbu Səid Əbülxeyr və başqalarına etimad edilmişdir. Xarəzmşahlar dövlətində Ahu-Puş hökmdarlar yanında xalqın sözçüsü sayılacaq qədər təsirə malik idi”. (Müəllifin qeydi: burada sözü keçən həmədanlı Baba Tahir Üryan (ölümü: 1055) və xorasanlı Əbu Səid Əbülxeyr (967-1049) sufi şairlər, Ahu-Puş (“ahu/ ceyran dərisi geyən”) isə qələndəri dərvişdir.) Əgər bu babaların və sonrakı türkmən abdalların şiə olduqlarına ehtimal versəydilər, çətin ki, hökmdarlar onlara belə loyallıq göstərəydilər.

Məsələyə Ə.Y.Ocaq müəyyən aydınlıq gətirir: “XVI əsrdən, yəni Anadoluda şiə təsirlərinin güclənməsindən əvvəl qələmə alınmış mənaqibnamə tipli mənbələr diqqətlə incələndiyi zaman bu mətnlərdə müxtəlif qaynaqlardan gələn bir çox inancların inikas olunduğunu asanlıqla görmək mümkündür. Bunlar müxtəlif təbiət kultları, Göy Tanrı kiltu kimi əski türk inancları, habelə müxtəlif zaman və məkanlar daxilində türk zümrələri arasında az-çox yer tutmuş şamanizm, buddizm, zərdüştilik, manixeizm, məzdəkilik, xristianlıq kimi dinlərin qalıqlarıdır. Həmin qalıqlar arasında atalar kultu, dağa-təpəyə, daşa-qayaya, ağaca, suya, oda sitayiş, hülul (inkarnasiya, təqribən, Allahın sifətlərinin onun yaratdıqlarında üzə çıxması-N.M.), tənasüx (reinkarnasiya, təqr., ruhun bir bədəndən başqasına keçməsi-N.M.) və metamorfoza (təqr., şəkildəyişmə, başqalaşma-N.M.) ilə əlaqədar inanclar böyük yer tutur... Babayilik bütün bu qarışıq mənşəli inanclardan İslami əsasda yoğrulmuş bir sinkretik xəlitədir ki, əsasən, türkmənlər arasında yarandığı və yayıldığı üçün onların sosial, dini və mədəni özəlliklərinə uyğun bir mahiyyət daşıyır”...

Göründüyü kimi, alim babayiliyi klassik sünniliyə sığmayan, sırf türkmənlərə xas bir cərəyan kimi qəbul etsə də, onun şiə məzhəbinə mənsub olması fikri ilə razılaşmır. Yəni, doğrudur, babayilər sünnilik çərçivələrindən çıxır, onların dini baxışlarının “qeyri-sünni istiqamətdə” təkamül etdiyi də, bəlkə, istisna deyil, amma söhbət, hələ ki şiəlikdən gedə bilməz. Müşahidələri davam etdirdikcə, babaların “meyl göstərdikləri” “sünniliklə uzlaşmayan inanclar”ın (İ.Qəfəsoğlu), əslində, tarixçilərin tez-tez və yorulmaq bilmədən vurğuladıqları “heterodoksal dini görüşlər”dən başqa bir şey olmadığını sezməmək mümkün deyil. X.İnalcıq əxiliklə babayiliyin fərqini şərh edərkən “Əxilik sünni-İslam çərçivəsində bir sosial təşkilatlanma kimi qəbul oluna bilərsə, köçəri türkmənlər arasında dini həyatı heterodoks təriqət dərvişləri təmsil etməkdə idi,”-yazır. Alimin sözünə qüvvət kimi qeyd edək ki, Əxi Evrənin sünni, şafii və əşari olduğu onun öz əsərlərindən də anlaşılır.

Anadolu sufiliyinin qaynaqları üzrə tanınmış mütəxəssis İren Melikoff bu mübhəm “heterodoks dini baxışlar” anlayışı üzərində nisbətən ətraflı dayanır. Onun fikrincə, bu deyimlə tarixşünaslıqda, bir qayda olaraq, dinin zahiri vacibət və formalarını qəbul etməyən, şəriətin tələblərini hərfi-hərfinə yerinə yetirməyən, beş vaxt namaz qılmaq kimi “sərt” qaydalara əməl etməyən köçəri türkmənlərin müsəlmanlıq anlayışı nəzərdə tutulur. İ.Melikoff “Saltuknamə”, Hacı Bəktaş “Vəlayətnamə”si və s. mənbələrə istinadla abdalların da ehkamlara uymadıqlarını, şərabı haram bilmədiklərini, yığıncaqlarına qadınları dəvət etdiklərini göstərir, türkmənlərin bu yarısərbəst müsəlmanlıq anlayışının ilk vaxtlarda İslamdan əvvəlki ənənələri davam etdirən abdal-qələndərlər tərəfindən təmsil olunduğunu vurğulayır. Tədqiqatçının müşahidələrinə görə, sonradan bəktaşilik meydana çıxır və qələndərilərin əski görüşlərini digər xalq təriqətləri ilə birləşdirən başlıca dərviş təriqətinə çevrilir. İ.Melikoff elə bunu nəzərdə tutaraq, Hacı Bəktaş Vəlinin “Vəlayətnamə”sini “qədim ənənələr toplusu” adlandırır.

Hacı Bəktaş Vəli (1209-1271), bldiyimiz kimi, “Piri-Türküstan” Əhməd Yasəvinin (1093-1166) müridlərindən idi və Xorasandan Anadoluya da elə yasəviliyi yaymaq üçün göndərilmişdi. Əhməd Yasəvi ənənələrinin bu bölgədə təkcə Hacı Bəktaş və bəktaşilər tərəfindən deyil, həm də babayilər (babaları müqəddəs bilən abdal-dərvişlər) tərəfindən davam etdirilməsi məlum məsələdir. Osman Çətinin fikrincə, Əhməd Yasəvi yalnız hikmətlər söyləyən bir sufi şair, yaxud mürşid deyil, həm də “abdalan” zümrəsinin (abdalların) şeyxi idi. Yasəviliyin Anadoluda yayılıb kütləviləşməsi prosesində “Türküstan ərənləri”, “Xorasan ərənləri”, “Rum ərənləri” adlandırılan dərvişlərin rolunu İ.Melikoff da etiraf edir. O, Baba İlyas, Barak Baba, Sarı Saltuk, Tapdıq Baba, Keyikli Baba və Hacı Bəktaşı eyni zəncirin halqaları kimi nəzərdən keçirir. Hacı Bəktaş “Vilayətnamə”sinə istinadən “onun mürşidlərinin babalar olduğunu” qeyd edən tədqiqatçı “Saltuknamə”nin materialları əsasında Hacı Bəktaşın Barak Baba, Sarı Saltuk və Yunus Əmrənin mürşidi Tapdıq Əmrə (Tapdıq Baba) ilə münasibətlərinə işıq salır. İ.Melikoffun gəldiyi bəzi mühüm qənaətləri diqqətə çatdıraq:

“Hacı Bəktaş və qardaşı Menteş Xorasandan gəldikdən sonra Baba İlyasa bağlanmışlar”.

“Tapdıq Əmrə də Sarı Saltuk kimi Barak Babanın mürşididir”...

“...Nəticə belədir: bütün bu babalar və bir çox başqaları, xüsusilə Yunus Əmrənin əsərlərində xatırlanan Baba İlyasın müridi Keyik Baba eyni ictimai və mənəvi mühitdən, babayilərin mühitindən idilər”...

Sözügedən dini-mənəvi şəcərəyə ötəri də olsa, bir nəzər salaq.

Babayi dərvişlərindən Barak Babanın (1257-1307) ilk dövrlərdə Baba İlyasın xəlifələrindən Aybək Babanın fəal müridlərindən olduğu, sonra isə özünə Hacı Bəktaş Vəlinin xəlifələrindən Sarı Saltuku mürşid seçdiyi, ömrünün sonuna qədər bəktaşiliyə xidmət etdiyi bildirilir. F.Köprülüyə görə, Barak Baba “şamanlığın sufiliyə təsirinin ən gözəl örnəyidir”.

Sarı Saltuk Baba (Saltık Bay Sultan, Sarı Saltuk Dədə adları ilə də tanınmışdır) Balkanların Osmanlılar tərəfindən fəth olunmasından əvvəl həmin ərazilərdə yerli əhali arasında İslamı təbliğ etmiş alp-ərəndir (ölümü: 1297/1298). Qaynaqlarda Hacı Bəktaş Vəlinin tələbələrindən olan Seyid Mahmud Heyraninin müridi və türkmən ələvi-bəktaşi təriqətinin liderlərindən biri kimi nişan verilir. Onun həyatından və əməllərindən bəhs edən “Saltuknamə” dastanında XIII əsrin hadisələri, alp-ərənlərin kəramətləri təsvir olunur.

Tarixdə daha çox Yunus Əmrənin mürşidi kimi tanınan Tapdıq Əmrənin doğum tarixi bəzən 1210-1215-ci illər aralığında təxmin olunur, bəzən isə onun XIII əsrin ikinci yarısında yaşadığı qeyd edilir. Rəvayətə görə, Yunus Əmrəni ona Hacı Bəktaş Vəli əmanət etmişdir. Tədqiqatlarda Tapdıq Əmrənin də Anadoluya Xorasandan gəldiyi bildirilir.

Keyikli Baba və ya Baba Sultanın, Baba İlyasın müridlərindən olduğu və Orxan Qazinin səltənəti dövründə (bəzi mənbələrə görə 1275-1350-ci illərdə) yaşadığı göstərilir. Yunus Əmrə bir mənzuməsində onun adının Həsən, şair və təzkirəçi Bursalı İsmayıl Bəliğ (XVII əsr) isə Ülvi Baba olduğunu bildirir. Dağlarda keyiklərlə birlikdə yaşadığı və keyikə mindiyi üçün xalq arasında Keyikli Baba adı ilə tanınmışdır. Nəşri, Aşıqpaşazadə və Lamii kimi orta əsr tarixçilərinə görə Xoy civarından (Azərbaycandan) İnegöl bölgəsinə gəlmiş və burada qəza fəaliyyətlərinə qoşulmuşdur. Bir çox tarixçilərinin fikrincə, Keyikli Baba qələndərilik-vəfailik-babayilik-bəktaşilik xəttinin Rum abdalları arasında yayılmasında və qüvvətlənməsində müstəsna rol oynamışdır.

Beləliklə, izlədiyimiz silsilə Baba İlyasla başlayır. Adı çəkilən bütün babalar müxtəlif mürşidlərinin (daha çox Hacı Bəktaş Vəlinin) araçılığı ilə ona bağlanırlar. Türküstan və Xorasandan Anadoluya köç edən türkmən kütlələri özləri ilə gətirdikləri əski dini görüşlərin bu coğrafiyada ilk dəfə məhz Baba İlyasın simasında təmərküzləşdiyinə və ictimailəşdiyinə inanır, ona iman gətirir, onu özlərinin dini rəhbəri sayır, sünni-ortodoks İslamın müqəddəsləri ilə bir tuturlar. Babaya münasibətdə yalnız “pərəstiş”, “sitayiş” və “sözsüz itaət”dən danışmaq olar. Abdal-dərvişlərin Babaya (sonradan digər babalara) şeyx və mürşiddən çox, bir vəli (övliya) kimi tapındıqları, bu müqəddəs şəxslər uğrunda canlarını fəda etməyə hazır olduqları və öz etiqadlarını türkmən boylarına da təlqin etdikləri şübhəsizdir.

Aşkar görünür ki, bütün zamanlar və sosial təbəqələr üçün aktual olan “biz-onlar” qarşılaşdırması üzrə dünyanın türkmənlər üçün dini cəhətdən “bölünməsinin” təməli məhz Baba İlyasın şəxsiyyəti işığında qoyulur: bir tərəfdə “onlar”- fəqihlər, qazılar, mədrəsə üləması ilə təmsil olunan rəsmi İslam, o biri tərəfdə “biz”- Baba İlyasın ətrafında toplanan “abdalan”- vəfai, yəsəvi, qələndəri, heydəri dərvişləri və onları özlərininki bilən geniş türkmən kütlələri. Bu mənada babai üsyanı türkmənlərin hakim rejimdən təkcə iqtisadi, siyasi, sosial cəhətdən deyil, həm də dini inanclar baxımından ayrılmağa başladığını təzahür etdirir. Unutmayaq ki, Əlaəddin Keyqubaddan sonrakı dövr Anadoluda qatı bir sünniləşdirmə siyasətinin yeridilməsi ilə xarakterizə olunur və babayilər üsyanı həm də bu siyasətə reaksiya kimi baxılmalıdır. Köçəri türkmən mühitində dini şüurun “qeyri-sünni” istiqamətdə inkişaf etməsində, sonradan ələvi-bəktaşi (şiə) görüşlərinə (Ə.Y.Ocağın qızılbaşlıq və bəktaşiliyi babailiyin şəklini dəyişmiş forması hesab etməsi heç də təsadüfi deyil; yuxarıda bir çox babalarla Baba İlyas arasında körpü rolunu Hacı Bəktaş Vəlinin oynadığına şahid olduq) transformasiya olunmasında həmin ayırıcı xəttin rolu böyük olmuşdur. Ə.Y. Ocağın vurğuladığı bir önəmli məqamı da yaddan çıxarmamalıyıq ki, Anadoluda yalnız XV əsrin sonlarından Səfəvi təbliğatı ilə bağlı başlayan həqiqi şiə təsirlərində belə “əski türk inanclarının damğası sezilmişdir”. Yəni, türkmənlərin şiəliyə təkamül yolunda əski heterodoks görüşləri qətiyyən itirilməmiş, əksinə, qorunub saxlanmış və təməl rolunu oynamışdır...

Ardı var...

• "Mən bu cahana sığmazam"ın aktyorları eyni layihədə
• Noyabrda... Cəbrayıla yaz gəlib! - 31 il uzanan səfər
• Gənc Tamaşaçılar Teatrının noyabr repertuarı