Xalq yazıçısı Natiq Rəsulzadənin APA-ya müsahibəsini təqdim edirik.
0:29
– Əslində, bu sual bütün dövrlər üçün aktualdır, amma bu gün üçün, məncə, suallarım içində birincisi bu olmalıdır: yazıçı və müharibə.
– Yazıçının, ümumiyyətlə, düşünə bilən bir insanın müharibəyə münasibəti mənfidir. Harada müharibə olursa-olsun, istər bizim sərhədlərdən uzaqda, istər bizə yaxın, fərqi yoxdur, müharibədə udan və uduzan tərəf olmur – hər iki tərəf müəyyən mənada uduzur. Müharibə insan itkisi deməkdir, uşaqların, qadınların, bir sözlə bəşəriyyətin faciəsidir. Bütün bunların fonunda mənim münasibətim tamamilə neqativdir.
Bilirsən, yazıçı müharibəyə, münaqişəyə, sözsüz ki, öz münasibətini göstərməlidir. Amma bir şey də var ki, yazıçılar müxtəlifdir, məsələn, Kafka. Kafkanı oxuyanda adamda elə təsəvvür yaranır ki, onun həyat təcrübəsi yoxdur. Amma Kafka Kafkadır axı. Onun mübarizəsi də başqa cürdür. Yaxud elə yazıçı var ki, onun üçün yaradıcı xətt yalnız müharibədir, eləsi var, məhəbbət və s. Ümumən, hər bir yazıçının bir neçə aparıcı motivi olur. Məsələn, mənim “Biz qayıdacağıq” ssenarimə çəkilmiş filmi götürək. O mənim bir povestim əsasında ssenariləşdirilib. Onu mən Moskvada elektron kitabxana var, ora belə göndərmişəm. Ümumiyyətlə, onlarla mənim davamlı əməkdaşlığım var, orada 40-a yaxın kitabım var. Lakin, təəssüf ki, “Xocalı” ilə bağlı bu əsəri qəbul etmədilər, müəyyən bəhanələr gətirərək əsəri yayımlamadılar. Bundan sonra mən o əsəri ssenariləşdirdim. Bilirsən, bu cür faciəvi hadisələri görüb reaksiya verməmək yazıçılıqdan deyil.
– Natiq müəllim, bu yaxınlarda müharibə və postmüharibə dövründə yaradıcılıq məsələləri haqqında heç də birmənalı qarşılanmayan fikirlər səsləndi. Bu, təkcə ədəbiyyata aid deyildi, həm də ümumi incəsənət sahələrinə tutulan irad idi. Maraqlıdır, siz sözügedən dövrdə nə yazmısınız?
– 44 günlük müharibə ərəfəsində şəhid general Polad Həşimov haqqında ssenari yazdım. Ümumiyyətlə, Polad Həşimovun şəhid olması mənə çox pis təsir eləmişdi. Müharibə vaxtı hətta cənab Prezidentə məktub yazmışdım ki, əlimdə silah döyüşə getməyə hazıram! Mən, həqiqətən, səmimi idim, çünki bilirdim ki, mənim arxamda özüm kimi on minlərlə həmyaşıdım var. Lakin elə oldu ki, Ordumuzun bizə ehtiyacı olmadı və belə bir parlaq qələbə qazandıq.
– Bəs niyə məhz ssenari?
– Düşündüm ki, bu gün üçün kütlə daha çox filmə baxır. Çünki internet dövrü kitabı bir qədər geriyə atıb, kino isə artıq öz yerini tapıb. Bu baxımdan, mən Polad Həşimovla bağlı ssenari yazdım. Orada Polad Həşimovun prototipini yaratdım, onun həyatını – uşaqlığından şəhid olduğu günə qədər öyrəndim və o şəkildə yazdım. Özü də bu ssenari “Biz qayıdacağıq” filminin, yəni o ssenarinin davamı idi. Sadəcə nədənsə Mədəniyyət Nazirliyindən müsbət cavab ala bilmədim.
– Bu nə vaxt olub?
– Müharibədən iki ay sonra, yəni isti-isti. Bilirsən, orada çox maraqlı epizodlar var. Generalın əsgərlərlə münasibətini ata-oğul münasibəti şəklində vermişdim. Və döyüşlərin birində general yaralanır, əsgərlərinə vəsiyyət edir ki, mən harada vuruldumsa, məni elə buradaca basdırın. Bunun mənası var: çünki o düşünür ki, onu harada basdırsalar, əsgərlər heç vaxt o basdırılan yerdən geri çəkilməzlər, ancaq irəli gedəcəklər. Yəni bu cür təsiredici epizodlarla zəngindir. Amma yenə də deyirəm, nədənsə cavab gəlmədi.
– Maraqlıdır, niyə?
– Vallah, konkret olaraq deyə bilməyəcəyəm, çünki bilmirəm. Amma bir şey də var ki, indi təsadüfi və qeyri-peşəkar adamların meydanı daha genişdir. Dünən satıcı işləyən bu gün gəlib operator olur. Sözsüz ki, bunlar da təsir edir. Amma peşəkar yazıçılığın əsas tərəfi odur ki, ruhdan düşməyəsən, yazasan. Mən də bunu edirəm. Nəsr də yazıram, ssenari də, pyes də. Bayaq dediyin o polemika məsələsinə gəlincə həm haqlı, həm də haqsız tərəflər var. Əslində, mən bu polemikaya heç qoşulmazdım. Yazıçıların cavablarını görəndə bir az təəccüb də elədim. Bilirsən, burada əsas gözlənti Tolstoy səviyyəsində, Anri Barbüs səviyyəsində 6 ay içində əsər yazılmasıdır. Gəl açıq danışaq, bizdə heç Tolstoy səviyyəsində yazıçı da yoxdur axı. Anri Barbüsün müharibə ilə bağlı yazdığı əsərlər səviyyəsində əsər yazacaq yazıçımız da yoxdur. Bu həqiqətdir. Kimin gücü nəyə necə çatırsa, o cür yazır. İkinci bir məsələ isə bu əsərlərin yazılması üçün zamana ehtiyac var.
– Natiq müəllim, siz əsərlərinizi rus dilində yazırsınız. Bu gün Rusiya-Ukrayna münaqişəsi dövründə rus dilinə, rus dilində yazılan əsərlərə, bir növ, təzyiqlər var. Sizcə, bu sizin əsərlərinizə necə təsir edəcək?
– Yaxşı sualdır, amma bu suala ön söz olaraq fikir bildirmək istəyirəm ki, rus dilində yazmağın ənənəsini 70 il əvvəl İmran Qasımov (Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının keçmiş sədri, dramaturq, ssenarist, – N.P.) qoyub. Ardından Rüstəm və Maqsud İbrahimbəyov qardaşları, sonra mən, sonra isə Çingiz Abdullayev. İndi mən sənə sual verirəm: hansımız istedadsızıq?
– Yox, mən istedadla bağlı nəsə demədim.
– Başa düşürəm səni. Sadəcə bəzən jurnalistlər kortəbii və düşüncəsiz şəkildə rus dilində yazmağı düzgün qəbul etmədiklərini söyləyirlər. Bir dəfə mən bu cür kortəbii fikirlərə münasibət bildirmişəm. Demişəm ki, mən heç sizin yazıçınız olmaq istəmirəm də. Yazıçılıq fərdi sənətdir, sürü təfəkkürü ilə yazıçı olmaz. Sovet İttifaqının tərkibində olanda ora daxil olan ölkələrin dili hansı dil idi? Rus dili. Mən görürdüm ki, azərbaycanlı tələbələr o vaxt necə əziyyət çəkirdi, çünki dərsliklər yox idi. Gəlib tərcümə üçün məndən xahişlər edirdilər. Valideynlər özləri övladlarını rus dilli təhsilə yönləndirirdilər. Bu təkcə Azərbaycana aid deyil, bütün sovet ölkələrində eyni idi.
Bilirsən, rus dili bu gün sıxışdırıla bilər, bu da vəziyyətə görə aydın məsələdir. Amma bütün bu olanların rus dilinə heç bir aidiyyəti olmamalıdır. Mən bir az əvvəl öz səhifəmdə bu haqda yazmışdım.
Mən bunu ona görə yazdım ki, o ərəfələrdə ədəbiyyata və siyasətə aidiyyəti olmayan adamlar ağızlarına nə gəldi deyirdilər, danışırdılar, hamısı da əsassız. Mən izah etdim ki, rus dilinin böyük, zəngin ədəbiyyatı var. Onun üstündən xətt çəkmək qətiyyən olmaz. Amma, istənilən halda, təəssüf ki, kütlə öz sözünü deyir, bunun qarşısını almaq çətin məsələdir. Bu adamlar düşünür ki, bizə rus dilində nə ədəbiyyat lazımdı, nə musiqi, nə kino. Yanlışdır. Və sən deyən məsələ, əlbəttə, təsir edəcək. Mən xəbərləri izləyirəm, təəssüflə baxıram və hər iki tərəfdə yanlış informasiyaların olduğunu görürəm. Buna görə də həmişə həqiqəti ortada axtarıram, yəni ortaq nöqtədə. Düzünü deyim, nə o tərəfə tam inanıram, nə də ki, bu tərəfə. Sadəcə bir yazıçı olaraq, dəqiq deyə bilərəm ki, müharibə nə vaxt bitsə, nə qədər tez yekunlaşsa, bir o qədər yaxşıdır. İtkilər var, dağıntılar var, bütün bunlar adamı dəhşətə gətirir. Sadəcə ortaq nöqtəyə gəlmək lazımdır.
– Azərbaycandakı oxucu kütləsindən həmişə narazılıq var. Siz rus dilində yazan bir yazıçı kimi Rusiya və Azərbaycandakı oxucularınızı müqayisə etsəniz, ümumi qənaətiniz necə olar? Yəni Natiq Rəsulzadəni kimlər oxuyur?
– Düzünü deyim, bunu tam olaraq izləmək imkanım yoxdur. Amma sənin sözündə əsas haqlı məqam odur ki, oxucu sayı Azərbaycanda, həqiqətən də azalıb – birə yüz nisbətdə. Vaxtilə “Azərbaycan” jurnalı 50 000 tirajla çıxırdı, indi isə 500. Fərqi görürsənmi? Bu, bütün kitab və jurnallara aiddir. Bunlar hamısı dediyin həqiqəti göstərir. Amma düşünəndə ki, Azərbaycan balaca bir ölkədir, Rusiya və Avropa ölkələri ilə müqayisədə oxucu sayının az olmasını başa düşmək olur. Yəni orada da dövrün, əsrin tələblərinə uyğun olaraq, oxucu sayı azalır, sadəcə əhali sayı bizdən çoxdur axı, o azalma faciəvi şəkildə hiss olunmur. Amma istənilən halda, mən inanıram ki, biz təzədən kitaba qayıdacağıq.
– Mən inanmıram (gülürəm)
– Yox, yanılırsan. Bütün ölkələr bu mərhələni keçib. ABŞ-da internet təzə dəbə minəndə eyni bizdəki halı yaşadı, Türkiyə də. Amma zamanla internet öz yerini tutduqca təzədən adamlar kitaba qayıdır. Bizdə də bu proses baş verəcək, mən inanıram. Səbirli olaq.
– Xarici dillərdə kitablarınız çap olunur. Mənə maraqlıdır, bu münasibət sizin əsərlərinizin dili ilə bağlıdır?
– Avropada 10-a yaxın ölkədə əsərlərim çap olunub. Amma bu sual bir az çətin sualdır, yəni konkret cavab vermək olmur. Amma belə deyim ki, bu gün Azərbaycan yazıçısı Türkiyə vasitəsilə də Avropaya çıxa bilir. Və əgər o əsər maraqlıdırsa, istedad varsa, Avropaya da gedib çıxacaq. Mənim xaricdə çap olunan əsərlərim daha çox 90-cı illərə qədər çap olunub. Məsələn, Macarıstanda “Avropa” adlı nəşriyyat mənim 4-5 kitabımı çap edib, Fransadan, İngiltərədən maraqlanandan sonra. Amma elələri də var idi ki, Moskvadan maraqlanırdılar, rəy verib çap edirdilər.
Bilirsən, müəllif hüququ anlayışı çox ciddi məsələdir. Bu da çap məsələsində əsas rol oynayır. Yadıma bir əhvalat düşdü, o vaxt bu müəllif hüquqları ilə bağlı qurumun sədri mənə zəng vurdu ki, sizin Polşada, ya da ki, Çexslovakiyada – dəqiq xatırlamıram, kitabınız çıxıb. Gəlin qonorarınızı verək. Getdim, amma qonorar çox az idi. Səbəbini maraqlandım, dedilər ki, bu qonorar, əslində, bu qədər deyil, sadəcə ölkəyə xaricdən gələndə faiz tutulur. Haradasa, 95 faiz. Özü də bilirsən, o kitabdakı əsərimi Rusiyada çap olunan jurnalların birindən götürüblərmiş.
– Natiq müəllim, məsələn, gürcü yazıçısı Boris Akunin də rusca yazır. Rus mediasında onu tez-tez görürük. Sualım odur ki, sizə də eyni reaksiya verilirmi?
– Boris Moskvada yaşayır, tanıyıram. Əlbəttə, jurnallarda çap olunuram, saytlar yazır. Bir də bayaq dediyim elektron kitab mağazası ilə əməkdaşlıq edirəm, 40-dan çox layihə işləmişik. Və o platforma həddindən çox oxunur. Amma, məsələn, burda kitab buraxanda adam tirajı qorxa-qorxa buraxır. Oxucu fərqi var, əlbəttə.
– Müsahibələrinizin birində “narazıçılıq” ifadəsini işlədib dərhal onu “narazılıq” deyə düzəltdiniz. Bu, dilin incəliyinə varmaq deməkdir. Hansı ki əksər yazıçılar bu sözü elə “narazıçılıq” olaraq bilir. Ümumiyyətlə, Azərbaycan dilində yazırsınız?
– Sən necə tutmusan bu detalı? (gülür). Bəli, yazıram. Amma Azərbaycan dilində daha çox konstruktiv janrları yazıram, məsələn, ssenarilər, yaxud pyeslər. Onlar mənə Azərbaycan dilində rahat gəlir. Amma digərlərini rus dilində yazıram.
– Bəs özünüz özünüzü tərcümə edirsiniz? Məsələn, Çingiz Hüseynov yazılarını özü tərcümə edirdi.
– Mən də edirəm. Ümumiyyətlə, bu tərcümə söhbətinə yaxşı toxundun. Bizdə Dövlət Tərcümə Mərkəzi var, düzdür? Amma fəaliyyətləri necə, səni qane edir?
– Bu da çox tənqid olunan məsələdir, əlbəttə, eləmir.
– Ay sağ ol, məni də qane eləmir. Götürüb elə adamları tərcümə edirlər ki, baxırsan, bu adam dünyada heç bir ədəbi nüfuza malik deyil, tanınmır, loru dillə desək, adları heç it dəftərində də yoxdur. Bunu niyə tərcümə edirsən ki? Deməli, burda bir-birlərini çap eləmə ənənəsi var, bu da xoşagəlməz haldır. Məsələn, niyə mənim əsərlərimi tərcümə etmirlər? Kim mane olur? Hələ mənə bir dəfə də olsun, müraciət olunmayıb.
– Azərbaycan dilində bir neçə kitabınız var axı.
– Hə, sağ olsun, rəhmətlik Əhəd Muxtar (Əhəd Muxtar – şair, tərcüməçi – N.P.) məni tərcümə edib, amma kütləvi şəkildə edilməyib. Bu şeylər adama təsir edir. Fransada, İngiltərədə çap olunuram, amma Azərbaycanda bu şəkildə münasibət bəslənilir. Neyləmək olar?
– Mübarizə üsulu kimi nə məsləhət görürsünüz?
– Vallah, Nihat, mən sözümü həmişə demişəm, yenə də deyəcəyəm. Amma mənası olmur, adam da bir az ruhdan düşür, açığı.
– Hazırda nə yazırsınız, Natiq müəllim?
– Silsilə hekayələr üzərində işləyirəm. Adı da ümumi olaraq “Bakılılar” olacaq. Əsas motivlər Bakı adamları olacaq, müxtəlif xarakterli obrazlar. Bu adamları ortaq şəkildə bir şey birləşdirir ki, onlar hamısı Bakını sevirlər, Bakıya vurğundurlar, Bakıdan kənarı düşünmürlər.
– Dünya Bakıdan ibarətdir.
– Hə, əsas motiv budur. Ümumiyyətlə, dünyada elə dahi şəxsiyyətlər var ki, öz ölkələrindən, hətta yaşadıqları şəhərdən kənara çıxmayıb. Məsələn, Folkner. Amma gör necə nəhəng yazıçıdır? Və ikinci bir məsələ, Heminquey kimi dünyanı gəzmədən belə yazmaq olar. Necə? İnternet vasitəsilə. Hər şey əlimizin altındadır. Və ən əsası yazıya ürəyini qoymalısan, ürəyinin qanını hiss elətdirməlisən. Səhv eləmirəmsə, fransız yazıçısı Fransuaza Saqanın sözüdür ki, yazıçı yazanda qələmi öz ürəyinə batırır. Görürsən, necə yaxşı sözdür. Çünki elə yazmasan, lazımi effekti verməyəcək və oxucu da səni oxumayacaq.
– Qafqazın Kafkası Natiq Rəsulzadədir, hə?
– Deməyinə deyirlər (gülür). İlk dəfə Daroxin (Vladimir Doroxin – Rusiyanın Azərbaycandakı səfiri (2009-2017) – N.P.) demişdi. Budapeştdə “Ədəbiyyat” qəzetində hekayəm çıxmışdı. Orda tənqidçilərdən biri yazıbmış ki, Qafqazda yeni bir Kafka peyda olub.
– Hansı əsər idi?
– “Ev”. Sürrealist əsərdir. Maraqlıdır, kifayət qədər maraqlıdır. Absurd çalarlar çoxdur orda. Ondan sonra tez-tez bu fikir səsləndirilir. Doroxinlə münasibətimiz var idi, məndən tez-tez kitabımı istəyirdi, deyirdi ki, həmişə iki kitab göndər, çünki həyat yoldaşımla birinci hansımız oxuyaq deyə davamız olur (gülür).
– Sizdə sürrealizm çalarları çoxluq təşkil edir.
– Çoxdur, bəli. 20 il əvvəl absurd ssenarim əsasında bir film də çəkilmişdi: “Vahimə” filmi. Fuad Poladov da orada rol almışdı.
– Mən o filmə rast gəlməmişəm.
– Çünki o haqda bir dənə də olsun, məlumat getmədi. O film Strasburqda qısametrajlı filmlərin festivalında 2-ci yer tutmuşdu, təqribən, 90-cı illərdə. Amma, dediyim kimi, bu haqda bircə dəfə mətbuat yazmadı, televiziya göstərmədi. Hətta film Lümyer qardaşlarının qızıl fonduna salınıb. 17 dəqiqəlik filmdir.
– Natiq müəllim, mənim yazıçılara ənənəvi sualım var: Yazıçılar Birliyinin fəaliyyəti sizi qane edirmi?
– Nihat bəy, mən Yazıçılar Birliyinin fəaliyyəti haqqında heç bir fikir bildirmək istəmirəm və nöqtə.
– Bəs bu yaxınlarda baş tutacaq qurultayda necə, kimə səs verəcəksiniz?
– Nihat bəy, mən dedim axı: nöqtə!
Natiq müəllimin nöqtəsi ilə müsahibənin də nöqtəsini qoyduq.
Foto - İlkin Nəbiyev
