Kulis.Az yazıçı Əkrəm Əylislinin “Əylisdən Əylisəcən” memuarından hissələri təqdim edir.
Əkrəm Əylislinin Qaqarinli XATİRƏLƏRİ
Stalinlə səhərə qədər içmiş yazıçı - Əkrəm Əylislinin xatirələri
İkinci olay: TÜRKMƏNİSTAN, FİKRƏT QOCA VƏ MƏN
O il Moskvada cansıxıcı bir payız başlanmışdı. Bir aydan çox idi ki, yağış bir gün də ara vermək bilmirdi. Çən, duman, alaqaranlıq: institutda da, yataqxanada da günümüz səhər-axşam elektrik işığında keçirdi.
Rus balaları belə vaxtlarda ürəyi araqla ovundurmağa, deyəsən, öyrəncəli idilər. Yataqxanada “pyanıska” əlindən tərpənmək olmurdu. Elə bizim azərbaycanlı uşaqların da əksəriyyəti keflilikdən günlərlə ayılmırdı.
Lit. İnstitutda ciddi dərs rejimi heç vaxt olmamışdı. Məsələn, indi rus şeirinin ikinci Yesenini sayılan Kolya Rubçov vaxtaşırı içkiyə qurşanıb, aylarla dərsə getmirdi. Və bir kəs də ona “gözün üstdə qaşın var” demirdi. Bizim institutda içmək qəbahət sayılmırdı. Təki tələbə içəndən sonra xata çıxartmayaydı: pəncərə şüşəsi sındırmayaydı, adam döyməyəydi, gedib milisə düşüb, institutun adını batırmayaydı.
Əksinə - içməyənlərə Lit. İnstitutda bir növ ikinci sort adam kimi baxırdılar. Onları açıq-aşkar istedad sarıdan mağmun adamlar sayırdılar.
Moskvada yaşamağın ötən ilki birillik təcrübəsindən sonra biz “bazlıq” sarıdan nisbətən toxtamışdıq. Üstəlik, o bir ildə Moskva da, deyəsən, bizi az-çox tanımışdı. Yollarda, avtobus və trolleybuslarda – orda-burda qır-saqqız olub yaxasına yapışdığımız rus qızları indi bizə çox asanca “svidanya” verib sonra çox vaxt görüşə gəlmirdilər.
İşıqsızlıqdan, ümidsizlikdən mən çox vaxt çarpayıya uzanıb, eləcə saatlarla cürbəcür xəyallara qapılırdım. Əylisi, Bakını xatırlayırdım. Lap payızda-qışda da günəşi buludundan çox olan vətən torpağını həsrətlə xəyalıma gətirirdim. Və düşünürdüm ki, nə olaydı, Moskvada – Qızıl meydanda, Kremlin həyətində və yaxud parkların birində aerodromsayağı bir yer düzəldəydilər. Orada adamları xüsusi təyyarələrə mindirib, buludların üstünə qaldıraydılar. Və adam görəydi ki, günəş yerindədir: onda bu şəhərdə bəlkə bir müddət də yaşamaq olardı.
Depressiya – ruh düşkünlüyü bütün institutu bürümüşdü. Bir nəfər buryat balası sərxoş halda yataqxana binasının beşinci mərtəbəsindən özünü yerə atmışdı, xurd-xəşil, xəstəxanaya aparılmışdı. Tez-tez xəbər yayılırdı ki, filankəs venasını kəsib, filankəs bir paçka lumunalı birdən qarnına doldurub, gedib Sklifocovski xəstəxanasına düşüb. Bir sözlə, Lit. İntstitut bu sayaq əməlləri ilə bütün Moskvada birinci yerə çıxmışdı.
Mən öz iradəmi nə ki var, səfərbər eləyib, ilk növbədə içkidən – bacardıqca uzaq olmağa çalışırdım. Özümü məcbur eləyib, kitab oxuyurdum. O vaxt adını “roman” qoyduğum və yazıb qurtarandan sonra yazdığımın necə bir cəfəngiyat olduğunu ilk oxunuşdanca duyub, dəhşətə gəldim – dörd-beş yüz səhifəlik – sicilləmə məhəbbət macərasının ilk fəsillərini quraşdırıb, bilə-bilə vaxtı öldürürdüm. Və nə qədər qəribə olsa da, özümün o dövr yaradıcılığım üçün böyük uğur sayıla biləcək iki məşhur hekayəmi də mən elə o payız Moskvada yazmışdım. Sonralar rus və sovet yazıçılarının ölkə daxilində və xaricdə nəşr edilən əksər hekayə antologiyalarına daxil olan (hətta benqal, kumık, hindu dillərinə də tərcümə olunmuş) “Gilas ağacı” və “Nənəmin tütün kisəsi” adlı o iki hekayəni o vaxt bizə tərcümə praktikasından dərs deyən (sonralar mənim yazılarımın daimi tərcüməçisi olacaq) Tamara Georgiyevna Kalyakina çox bəyənmişdi. O hekayələrin hesabına məni lap təzəlikcə “istedadlı nasir” elan eləmişdilər. O hekayələrdən sonra mənə şairliyin daşını həmişəlik atmağı məsləhət görmüşdülər. (Mən Lit. İnstituta, bir il əvvəl, şeirləri-min sətri tərcüməsinin konkursdan keçməyinin hesabına – şair-tərcüməsi kimi qəbul edilmişdim).
“Bəşəri qüssə” deyilən şeyin nə demək olduğunu mən o vaxt, çox güman ki, bilmirdim. Yəni onu bilmirdim ki, insan ara-sıra – məlum səbəb olmadan da – darıxa bilər, sıxıla bilər, qəmə-qüssəyə qərq ola bilər. O ilki müdhiş ruh düşkünlüyünün, qrip xəstəliyi kimi, bütün Lit. İnstituta yayılmağı isə məndən ötrü hələ də sirr olaraq qalmaqdadır...
DEMƏLİ: MOSKVA, LİT. İNSTİTUT, 1960-cı İLİN PAYIZI.
Bir il əvvəl Lit. İnstituta (hansısa xüsusi sərəncamla) Azərbaycandan, imtiyazlı şəkildə, xeyli tələbə qəbul edilmişdi. O cümlədən: Fikrət və mən...
Ümumi dərs proqramını hamımız bir yerdə keçirdik. Ancaq seminar məşğələlərimiz ayrı-ayrı idi. Hər kursun öz seminarları və o seminarların da hər birinin ayrıca rəhbəri vardı.
Fikrət Lev Oşaninin şeir seminarında idi, mən Lev Kassilin nəsr seminarında məşğələ keçirdim.
Mən bilirdim ki, Fikrət də darıxır. Bunu bilməmək, əslində, heç mümkün də deyildi. Çünki Fikrət rektorun adına günaşırı ərizə yazırdı: gah Əlcəzairə gedib, orada, könüllü əsgər kimi, fransızlara qarşı vuruşmaq istədiyini institut rəhbərliyinə bəyan eləyirdi, gah da marşrutu yüz səksən dərəcə dəyişib, Maqadana, Kalımaya, Kamçatkaya getməyə rektordan ezamiyyət tələb edirdi. Fikrətin ərizələrinin əlindən cana doymuş (içməkdə öz “əlaçı” tələbələrindən əsla geri qalmayan) o vaxtkı rektorumuz Seryoqun isə - ərizə sahibinin gözünün qabağındaca – o ərizələri hər dəfə xüsusi bir həzz ilə cırıb atır və Fikrətə həmişə eyni sözü deyirdi:
- Qodjaev, ...tvoyu mat, idi izuçayu russkiy yazık!
Və günlərin bir günü mənə məlum oldu ki, Fikrətə o ərizələri yazdıran – darıxmaqdan xəstələnmiş – şair fantaziyasının növbəti ixtirası deyil. Bunun hüquqi və qanuni əsası da var. Bizim institut dünyada, “yazıçı yetişdirən” yeganə institut olduğuna görə, sən demə, institutdan bir illik “otsroçka” götürüb (həyatı öyrənmək üçün) Sovetlər ölkəsinin istənilən guşəsinə getməyə hər bir Lit. İnstitut tələbəsinin külli-ixtiyarı vardı. Bu işi (rektorun icazəsilə) Yazıçılar İttifaqı sənədləşdirirdi: sənə gedəcəyin yerə ezamiyyət və rəsmi göndəriş kağızı verirdi. Əgər kursdan fasiləsiz keçmək istəsən, “həyatı öyrənməyə” getdiyin o yerdə zəhmət çəkib, proqram üzrə, fənləri də öyrənməliydin ki, qayıdanbaş imtahan verib, kursdan kursa keçə biləsən.
Bu məsələni biləndən sonra, o gecə mən səhərəcən qarmaqarışıq yuxular gördüm. O yuxuların birində - Ağdaşın (Fikrətin bala vətəninin) heç vaxt görmədiyim bir kəndinə gedib çıxmışdım. (İllər keçəndən sonra bu “kənd” bir yazımın – “Kür qırağının meşələri” məkanı olacaqdı). Əlimyandıda Fikrəti axtarırdım, ancaq o kənddə kimsə yox idi ki, bu barədə mənə bir söz deyə. Sonra hardasa – bir dünya işığın içində - çiynində qədim bir kuzə, suya gedən, ya sudan gələn gözəl bir gəlin gördüm. O gəlindən Fikrətin yerini xəbər almaq istədim, ancaq o qızın hədsiz gözəlliyinin qarşısında elə bil dilim tutuldu – ondan nəsə soruşmağa cəsarətim çatmadı. Və öz yolu ilə bir xeyli gedəndən sonra o gəlinin özü ayaq saxlayıb, olduqca müəmmalı və həyəcanlı bir səslə:
- Fikrəti axtarma, - dedi. – Fikrət getdi...
- Hara getdi? – Mən qurumuş boğazımdan bu ikicə kəlməni zorla çıxara bildim.
- Fikrət Türkmənistana getdi də... Bəs bilmirsən?! Sabahısı gün – hələ dərs başlanmamış – institutun həyətində Fikrəti isti-isti yaxaladım.
Nənəmov, Türkmənistana gedirsən? - dedim. (Mən indi də Fikrət Qocaya “Nənəmov” deyirəm).
Nə olub ki?.. Olmuya Türkmənistanda qohumun-zadın tapılıb? – Fikrət kinayəli-kinayəli mənə cavab verdi: söz yox, elə bilmişdi ki, mən onu dolayıram.
- Zarafat-zad eləmirəm, Nənəmov, and olsun Allaha!
Bu yerdə Fikrət yəqin mənim baxışımdan, duruşumdan da hiss elədi ki, söhbət ciddi söhbətdir.
- Nədi ki? - dedi. – Təzə məsələdi?
Və mən birdən-birə başladım, nə başladım. Dedim ki:
- Nənəmov, sənin o Əlcəzairə getməyin boş söhbətdi. Özün də lap əntiqə bilirsən ki, Moskvadan ora könüllü əsgər göndərmirlər. Lap göndərsələr də, səni göndərməzlər, çünki əlcəzairlilər öz şairlərinin sayına görə yəqin bizdən geri qalmır. Qaldı ki, Kamçatka, yaxud Maqadan – sən gedib oralarda neyləyəcəksən? Buranın havasında adamın bağrı çatlayır – indi, gör, oralar necə olar!.. Oralarda yəqin ki, heç ildə bir dəfə də gün çıxmır.
Dedim:
- Nənəmov, gəl bu daşı tök ətəyindən. İki qardaş qoşulaq bir-birimizə, tüpürək bu yağışa-dumana, günəşli, işıqlı bir yerə gedək...
Bu yağışdan, çəndən-çisəkdən harasa baş götürüb qaçmağa mənim də ürəyimdə çoxdan hazırlıq getdiyinə Fikrət tez inandı.
- Yaxşı, - dedi, - Nənəli. (Bu da onun mənə qoyduğu ad idi) - hara istəyirsən gedək.
Bu işin “mexanizmini” mənə çox təcrübəli bir yoldaş – Lit. İnstitutun gah qiyabisində, gah əyanisində az qala on ildən bəri oxuya-oxuya daim “həyatı öyrənməklə” məşğul olan bir nəfər sibirli “tələbə-veteran” öyrətmişdi.
- Hələlik heç kəsə heç nə demək lazım deyil, Nənəmov, - dedim. – Hələ gedək bir-iki dərsdə oturaq, sonra Yazıçılar İttifaqına gedəcəyik.
Qalan işləri, SSRİ Yazıçılar İttifaqının Azərbaycan üzrə o zamankı konsultantı Çingiz Hüseynov adına bizə öz diktəsi ilə ərizə yazdırıb; sabah yenə Yazıçılar İttifaqına gəlməyimizi məsləhət gördü.
O ərizələrdə yazıldığına görə, biz “Qaraqum kanalının tikintisində çalışan əmək adamlarının həyatından əsər yazmağa” gedirdik: Fikrət “poema” yaradacaqdı, mən “roman” yazacaqdım.
Elə ertəsi gün, üstünə dərkənar qoyulmuş o ərizələri biz Çingiz Hüseynovun stolunun üstündə gördük. Çingiz müəllim bizi hətta təbrik də elədi. Ancaq Voronkovun bu məsələni rektorla razılaşdırıb-razılaşdırmamağı barədə heç nə demədi. İndi biz həmin ərizələrlə Lit. Fonda gedib, hərəmiz min beş yüz manat ezamiyyə pulu alacaqdıq.
Çingiz Hüseynov Türkmənistan Yazıçılar İttifaqının o zamankı rəhbəri Beki Seytakovun adına yazılmış rəsmi məktubu da bizə verdi. Və bərk-bərk tapşırdı ki, Aşqabada yola düşməzdən qabaq institutun dərs hissə müdirliyinə gedib, gələcəkdə imtahan və zaçot verəcəyimiz fənlərin proqramını ordan götürməyi unutmayaq.
O vaxtın min beş yüz manatının nə demək olduğunu indinin adamının bilməyi üçün bir neçə fakt gətirməyə məcburam.
O vaxt bizim aylıq stipendiyamız cəmi-cümlətani yüz qırx manat idi və institutumuzun yeməkxanasında çörək müftə, ətsiz borşun qiyməti isə 7 qəpik idi.
Moskvadan Aşqabadacan bir dəmiryol biletinin qiyməti, səhv etmirəmsə, 25 manat eləyirdi, ya eləmirdi. Daşkəndin vağzalında pomidorun bir vedrəsi düz 50 qəpik idi.
Biz Lit. Fonddan pulumuzu alan kimi, özümümü əlbəəl vağzala yetirib, sabah axşamüstü Moskvadan yola düşəcək qatara bilet götürdük. Sonra gedib ortabab restoranların birində doyunca yeyib-içdik.
Sabahısı – yola çıxacağımız gün – mən harasa bir işimin dalınca getmişdim. Qayıdıb gördüm ki, Nənəmov öz otağında böyük bir banket düzəldib: stolun, döşəmənin üstündə, pəncərənin qabağında bir xeyli boşalmış araq şüşəsi vardı.
Bizim institutun nəzdində o vaxt ikiillik Ali Ədəbiyyat kursları da fəaliyyət göstərirdi. Biz instituta girən il Məmməd Araz, Söhrab Tahir, Xəlil Rza və Nəriman Həsənzadə həmin kurslara daxil olmuşdular. İndi, öz “banketin” son məqamında Söhrab Tahirin – saatını öz qolundan açıb, Fikrətin qoluna bağlamağı yadımda qalıb. Bir də, yadımda qalan budur ki, o vaxt Lit. İnstitutda oxuyan türkmənistanlı tələbələrin hamısı bizi Aşqabada qola salmaq üçün vağzala gəlmişdilər.
...Moskvadan Aşqabadacan dörd sutka yarımlıq qatar yolu idi. Və Lit. Fondun bizə verdiyi üst-üstə o ьз min manat, deməli, doğrudan da böyük pul idi ki, biz az qala bütün günü o qatarın restoranında gün keçirib, ancaq yatandan-yatana öz kupemizə qayıdırdıq.
2
Ay Allah, aman, Allah, axı mən neynirdim bu günəşi!.. Sanki dünya xəlq olandan bəri göyü bir əlcim buludun, yeri bir damcı yağışın həsrətini çəkən bu – dənizsiz, çaysız, çəmənsiz – birmərtəbəli, ikimərtəbəli şəhər mənim nəyimə lazım idi...
Biz qatardan düşəndə, əgər yanılmıramsa, günortaya yaxın idi. Ancaq Aşqabadın bütün küçələri, demək olar ki, bom-boş idi. Maşını – az, adamı – az; quraqlıqdan evlərinin divarı və yollarının asfaltı gül rənginə çalan adicə rayon mərkəzinə bənzər bir yer: bu paytaxt şəhəri bəlkə mənə, Moskvadan sonra, belə miskin və yoxsul görünürdü. Mənim bıçaq vursan, qanım çıxmazdı.
Biz vağzaldan, pay-piyada, şəhərin yollarına düşüb, Yazıçılar İttifaqını axtara-axtara – dörd sutka yarımlıq vaqon həyatından sonra – həm də gəzib, bir növ ayaqlarımızı açırdıq. Və o dörd sutka yarımda, elə o yollardaca mən, deyəsən, günəşdən bəs deyincə doymuşdum. İndi mən gözlərimi yumub-açıb Moskvanın o çənində-çiskində - özümü institutun dərs zalında, yaxud yataqxanadakı otağımda görsəydim, sevincimdən inanın ki, qaytağı oynayardım.
Aşqabadın - başına il uzunu gün döyməkdən – sirim-sirim sirimsəyib, toz və kül iyi verən küçələrilə gedə-gedə bütün bu gördüklərimin yuxu olmağını bir Allah bilir ki, mən necə arzulayırdım. Amma hayıf ki, bütün bu vaqeə yuxu yox, axmaq bir gerçəklik idi. Və başının bəlası heç vaxt əskik olmayan bu Fikrət də təəssüf ki, yağışlı şəkil kimi çəkib qoyduğu “məmləkətlərdə” – Əlcəzairdə, Maqadanda Kamçatkada deyildi. Nənəmov bu dünyanın özü qədər yalan və özü qədər də doğru olan Aşqabadda mənimlə yan-yanaşı Türkmənistanın Yazıçılar İttifaqına yol döyürdü. Və belə mısmırığının sallamağından aşkar bilinirdi ki, yağış və Moskva barəsində indi o da tamam başqa fikirdədir.
Məsələyə indinin gözüylə baxanda, biz söz yox ki, böyük bir axmaqlıq eləmişdik. Axı o darıxmaq azarı görəsən nə azar idi? Bizi bu qədər tez-tez yaxalamaqda görən onun nə qəsdi vardı? Görəsən “vaxt” deyilən şeyə niyə biz bu dərəcədə istirafçı yanaşırdıq – onu, bu qədər nadancasına, niyə boş yerə sağa-sola səpələyirdik!..
Əgər institutda dərs sarıdan əlahiddə çətinliyimiz olsaydı və yaxud yaradıcılıq seminarlarında şeirimizə, hekayəmizə kimsə “qəmiş” qoysaydı, bizdəki o “dərvişlik” əhval-ruhiyyəsinə bəlkə də az-çox haqq qazandırmaq olardı. Ancaq həqiqətdə hər şey əksinəydi: Lev Oşaninin seminarında – hər növbəti müzakirədən sonra – Fikrətin şeirlərinin söhbəti bütün instituta yayılırdı. Mənim də, bayaq dediyim kimi, o iki hekayəm yağ təkin Lev Kassilin canına yayılmışdı. O hekayələrin sətri tərcüməsi ilə tanış olandan sonra Lev Abramoviç hətta rektorun da yanına gedib, institutda mənim şəxsimdə yeni bir “istedad” peyda olduğunu sevinə-sevinə rəhbərliyin nəzərinə çatdırmışdı. Bir sözlə, işimiz cağbacağ gedə-gedə, durduğumuz yerdə hoqqa çıxarmışdıq. Oturub yeni şeirlər, hekayələr yazmaq, dil öyrənmək, dərs oxumaq əvəzinə, Allahın adicə yağışına dözməyib, heç nədən başımıza iş açmışdıq. Bizi bundan sonra nə gözləyirdi? Əgər qayıdıb, o zaçotu, imtahanı verə bilməsək, axırımız necə olacaqdı?.. Bu mozaxizm – insanın öz-özünə heçdən əzab vermək ehtirası – görəsən yazıb-pozan adamların hamısındamı vardı, yoxsa özünün bu “mötəbər” xəstəliyini təbiət nə ki var bizə - Fikrətə və mənə sırımışdı. “Bütün düşünən məxluq darıxır” (“vsya dumayuşaya tvar skuçaet”) bu sözləri gərək ki, Puşkin deyib, amma kaş ki, deməyəydi.
O yolu gedə-gedə mən o gecə yuxuda gördüyüm (və məni bu bəlaya salan!) o çiyni kuzəli “Ağdaş gözəlinin” sifətini gözümün qabağına gətirməyə çalışırdım. (İşə bax: təxminən on il sonra o sifət mənim xəyalımda “Kür qırağının meşələri”ndəki Səltənətin obrazını yaradacaqdı!) Guya o gəlin indi mənə mütləq təskinlik verməli idi. Heç olmasa deməliydi ki, nə olub, nə belə vəlvələyə düşmüsən. O institutu itirməyin qorxusu niyə sənə bu qədər yer eləyir – məgər sən bilmirsən ki, sənin oxuduğun o institutu bir vaxt SƏMƏD VURĞUN da atıb gedib: bunu ki, bütün Lit. institut bilir!
Aha, deməli, Səməd Vurğun!
Bu yerdə mən o “Ağdaş gözəlinin” yuxusundan elə bil ikinci dəfə ayıldım. Tərs-tərs Fikrətə baxdım və ürəyimdə hirsli-hirsli fikirləşdim ki, elə bu Nənəmov da özündən o Əlcəzairi, Kamçatkanı uydurub, məni də “başdan çıxaranda” yəqin ürəyinin bir yerində “Səməd Vurğun” yolu gedirmiş.
İndi (o vaxtdan otuz altı il keçəndən sonra) Fikrətin bu günahın sahibi olmadığını bilə-bilə heç vaxt dinc durmayan dilim yenə məni məcbur eləyir deyim ki: görüm, sənin o dünyada da üzün gülsün, Səməd Vurğun! Bu millətin əli qələm tutanları sənə oxşamaqdan ötrü hələ çox cilddən-cildə girəcək...
Türkmənistanın yazıçılar İttifaqında elə bil düz dörd sutka yarım idi ki, bizim yolumuzu gözləyirdilər.
Əvvəl bizi ikinci katib (Alaberdı Xaidov) qəbul elədi. Bir müddət – o öz türkməncəsində, biz də öz azəricəmizdə - şirin-şirin “söhbət eləyəndən” sonra məlum oldu ki, “rus dili”siz işimiz aşmayacaq. Alaberdi Xaidovun rus dilində danışmaq imkanları təxminən bizimki qədərində olsa da, hər halda o, rusca dil açandan sonra bizə məlum oldu ki, bizim bura “döredicilik praktikasına” – yəni yaradıcılıq təcrübəsinə gəlməyimizi onlara Moskvadan (söz yox ki, Yazıçılar İttifaqından) bildiriblər. Bildik ki, Beki Seytakov, özünün növbəti epoxal və dahiyanə romanının üzərində işlədiyinə görə, bu gün işə çıxmayacaq – biz onun hüzuruna sabah gəlməli olacayıq. Məlum oldu ki, “Kolxozçu” mehmanxanası Aşqabadın ən yaxşı mehmanxanalarından biridir və elə buna görə də bizim üçün məhz o mehmanxanada yer sifariş edilib. Lap axırda Xaidov dedi ki, dahi öndər Beki Seytakovun atalıq qayğısı sayəsində, ilkin yardım olacaq, bizim hər birimizə Lit. Fonddan dörd yüz manat pul ayrılıb və biz, elə indicə, gedib filan nömrəli otaqdan o pulu almalıyıq.
Biz o pulu alıb, bu dəfə "Kolxozçu" mehmanxanası istiqamətində yenə soraqlaşa-soraqlaşa yol gedəndə məndə bayaqkı bədbinlikdən heç əsər-əlamət də qalmamışdı. Məsələ, əlbəttə, pulda deyildi, bizə gözlənilmədən göstərilən qayğıda idi. Mən indi də kimdənsə qayğı görəndə, inanın ki, uşaq kimi sevinirəm idi.
36
...Böyük bir zəlzələdən sonra tamam təzədən tikilmiş – isti, işıqlı, günəşli şəhər. O yanda, İran tərəfdə, quru (Fikrətin təbirincə “iştancax”) dağlar görünürdü. O dağların bir suyumu bizim Əylisin dağlarına bənzəyirdi. Biz yol boyu zarafatlaşırdıq, deyib-gülürdük. Alaberdı Xaidovun dilindən ilk dəfə eşitdiyimiz (bizim sözlərə bənzəyən və bənzəməyən) sözlərdən məzə qururduq: “keplemek – danışmaq”, “şaxır – şair”, “orunbasar – müavin”...
İndi mən Ağdaşın heç vaxt görmədiyim o kəndində - çiynində kuzə - suya gedən (yaxud sudan gələn) o cavan gəlindən də xeyli razı idim: nə yaxşı ki, səfehləyib, mən də bu Nənəmova qoşulub Kamçatkaya-zada getməmişdim. Burda indicə Lit. Fonddan aldığımız pulu, ola bilər ki, biz orda da haradansa ala biləcəkdik, ancaq bu günəşi-işığı bizə o Kamçatkada kim verəcəkdi...
"Kolxozçu" mehmanxanasının ikinci - axırıncı mərtəbəsindən bizdən ötrü ayrılan otaqdan da xoşumuz gəldi: iki böyük pəncərəsi olan uca tavanlı, geniş və işıqlı otaq idi.
Biz tez əl-üzümüzü yuyub, yenə şəhərə çıxdıq. Amma çörək yeməyə heç yanda yer tapmadıq. Qayıdıb, mehmanxananın restoranında (ikimizə yarım litr araqla) isti xörək yedik.
Ertəsi gün Beki Seytakov “Qaraqum” məsələsini bəri-başdan dəbbələdi. Dedi ki, o tikintinin baş mühəndisi çox tərs adamdır. Jurnalisti, şairi-mairi ora yaxın buraxmır: deyir ki, öz “pyanıskalarım” mənə bəsdir. Türkmən ədəbiyyatının (Berdı Kerbabayevdən sonra) ikinci böyük romançısı və klassiki söhbətin bu yerində bir xeyli için-için güldü.
Sonra qabağındakı balaca piyalədən bir-iki qurtum çay içib:
- Gərək sizə qəzetdə-zadda ayrı bir iş tapaq, - dedi.
“Qəzet” sözünü eşitcək Fikrəti elə bil qaşınma tutdu.
- Mən Marıya gedəcəyəm, - dedi. - Orda tikintidə işləmək istəyirəm. Mənim ixtisasım var: "straiteləm".
Fikrət bir vaxt dəmiryol texnikimunun inşaat şöbəsində oxumuşdu. Mən bunu bilirdim. Onu da bilirdim ki, Marı qədim Mərv şəhərinin sonrakı adıdır. Ancaq Fikrət MARI sözünü deyəndə o saat İtalmaz yadıma düşdü. İtalmaz Lit. İnstitutda bizimlə bir kursda oxuyan türkmən tələbələrdən idi. Fikrətin yaxın dostu İtalmazın əsli Marıdan idi. Və bu “Marı” söhbəti birdən ortaya çıxanda, mənə elə gəldi ki, biz Moskvadan yola düşməzdən əvvəl Fikrəti bu barədə İtalmaz təlimatlandırıb.
Mənəsə qəzet variantı tamamilə əl verirdi.
- Nə olar, - dedim, - məni qəzetə düzəldin.
Məsələnin belə operativ həll olunmağından Seytakov razı qaldı.
- Qocayev, - dedi, - sən istəsən, elə bu gün Marıya yola düşə bilərsən. Oranın obkom katibinə indicə zəng eləyib, səni tapşıracağam. Marıda bizim Yazıçılar İttifaqının filialı var. Qatardan düşən kimi birbaş ora gedərsən.
Beki aka üzünü mənə tutdu:
- Sənin məsələnlə də, tapşıracağam, günü bu gündən məşğul olsunlar.
Xaidovla əlaqə saxla. O sənə qəzetlərin birində iş tapar.
Hiss eləyirəm ki, təfərrüata varıram. Bilirəm ki, maraqsız şeylərdən yazanda yazı da maraqsız olur. Ancaq neynəmək olar ki, həyat özü belədir: gah maraqlı, gah maraqsızdır. Və əgər həyatda maraqsız şeylər də olmasaydı, ömrümüzün maraqlı çağlarının bəlkə bir anını da yadda saxlaya bilməzdik.
...O gün Fikrət, axşamüstü, Marıya yola düşdü və elə o, yola düşən kimi də Aşqabad məndən ötrü yenə maraqsız və cansıxıcı bir yerə döndü. Üç-dörd gündən sonra bir gecə mehmanxanada qapımı döyüb, mənə bir teleqram verdilər: Marıdan yola düşdüm. Sabah vağzalda filan vaxt məni qarşıla. Vaqon nömrə-filan. FİKRƏT...
Burası yadımdadır ki, axşam idi. Hava qaranlıq idi. Və vağzalda o vaqondan düşəndə Fikrət bir müxtəsərcə dəm idi.
- Bəs sənin çamadanın hanı? - Birinci soruşduğu bu oldu.
Mən əvvəl heç nə anlamadım.
Nə zamandan? - dedim. – Neynirsən ki, mənim çamadanımı?
- Bəs getmirik?
- Hara?
- Bakıya da... Bəs sən hələ bezməmisən burdan?.. Axmaq olma, gəl çıxaq gedək. – Fikrət türkmən məmləkətinin ünvanına yazılmağı mümkün olmayan yağlı bir kəlam işlətdi.
Mən tamam çaşıb qalmışdım: bu Nənəmov nə danışırdı? Əgər gedəcəkdisə, biz bura niyə gəlmişdik? Tutalım, burdan çıxıb getdik, bəs sonra instituta nə üzlə qayıdacaqdıq?..
Və birdən yadıma düşdü ki, Fikrətin Bakıda nəinki pis-yaxşı koması, hətta arvadı, uşağı da var. Elə bil ürəyimin başından nəsə qopub düşdü. Özümdə müsibət dərəcəsində bir tənhalıq və kimsəsizlik hiss elədim. Və az qala ağlaya-ağlaya:
Sən get, - dedim, - Nənəmov. Mən hələ gedəmmərəm.,
- İşə düzəldin?
- Yox, hələ gözləyirəm.
Birdən Fikrət keflilikdən ayılan kimi oldu və elə o saatdaca tamam yazıqlaşıb:
- Yaxşı, sən qal, - dedi, - Nənəli. – Və susub, ürəyində nəyisə götür-qoy eləyəndən sonra bir də dilləndi. - Pulun da, yəqin, qurtarmış olar?
Var. Bir az qalır hələ.
Bəs işə düzəlməsən neyləyəcəksən?
Qorxma, mütləq düzələcəyəm.
Fikrət akrobat cəldliyi ilə qolundakı saatı açdı. (Söhrab Tahirin Moskvada ona bağışladığı saatı)
- Ala, satarsan.
Və mənim o saatı götürməyəcəyimi elə bil gözümdən oxuyub, bayaqkı akrobat cəldliyi ilə də özünü perronda dayanmış adamların sıx yerinə verdi.
Vur-tut ikicə dəqiqənin içində Fikrət o saatı satmışdı. Pulu mənə uzadıb:
- Al, - dedi. - Yüz qırx manata satdım. Yüzü sənin, qırxı – mənim. Mən onsuz da Bakıya gedirəm.
...Marıdan gələn o qatar Aşqabadda bir saat dayanıb, sonra Krasnovodska yollanırdı. Ordan sonra isə Fikrət, söz yox ki, dəniz yolu ilə Bakıya gedəcəkdi.
Əlvida, Nənəmov!..
O gün bizi bəlkə də dicə bir məişət faktı – sənin evli, mənim subay olmağım biri-birimizdən ayırdı, ancaq bu, ayılığın özü deyildi. Və heç sonralar da bəlkə məişət, həyat fərqləri bizi biri-birimizdən heç vaxt ayıra bilməzdi. Di gəl ki, ƏDƏBİYYAT adlı o “gəzəyən gözəl” yamanca aramıza girə bildi. Və Ədəbiyyat adlı bu “fahişə”nin yolunda, sən özün də bilirsən ki, mən nə qədər dost itirmişəm.
- Ehey, eşidirsənmi?..
3
Fikrətin Bakıya getməyindən düz on gün sonra işə düzələcəkdim.
Bunu əvvəlcədən bilməsəm də, işimi ehtiyatlı tutmağı qərara aldım: kənarda çörək yeməyi “bir sinif kimi” ləğv elədim, içki ilə haqq-hesabı tam çürüdüb, hətta, bir müddətliyə, siqaretə pul verməyin də daşını atdım.
Bazardan qovun alırdım, dükandan çörək alırdım – oturub, nömrədəcə yeyirdim. Ancaq “büdcəyə nəzarətin” bütün formalarına tam riayət eləsəm də, işə düzəlməyimə bir-iki gün qalanda artıq pulum qurtarmışdı və təxminən sutka yardım olardı ki, dilimə heç nə dəyməmişdi.
Bu sayaq ac və ümidsiz vaxtımda, bir səhər, qaldığım mehmanxana nömrəsinin qapısını kimsə taqqa-taq döydü. Bir sağlam – enlisifət, enlikürək – cavan oğlan sevinə-sevinə içəri girdi. Əlini mənə uzadıb, türkməncə:
- Tanış olaq, - dedi, - Saparmurad Babayev, “Sovet Türkmənistanı” qəzetinin “satrudniki”, “yaş şaxır”. (Yəni: gənc şair)
O saat bildim ki, Yazıçılar İttifaqı mənim üçün axır ki, iş tapıb. Əməlli-başlı sevindim, ancaq bu sevinci sözlə deməyə heyim olmadığından eləcə başımı tərpətməklə “yaş şaxıra” təşəkkür izhar elədim.
Aşağıda – mehmanxananın foyesində də biri durmuşdu. Kostyumlu, qalstuklu, uzun-şivərək cavan kişiydi.
- Şexer Borcakov! – Saparmurad öz iş yoldaşını mənə təqdim elədi. – “Sovet Türkmənistanı” qəzetinin “ədəbiyyat həm sunqat bölümünün” zavaddeli. – Saparmuradın sonra dediklərindən isə mənim anlaya bildiyim bu oldu ki, “Sovet Türkmənistanı” kimi bir qəzetin şöbə müdiri olmaq hər kişinin işi deyil və hələ bundan savayı, Şəhər Borcakov Türkmənistanın ən görkəmli şairlərindən biridir...
İşləyəcəyim şöbənin üçüncü əməkdaşı da şair çıxdı: Maxtımkuli Mışiyev. Ortaboy, saçıseyrək, arıq oğlan idi. Biz içəri girəndə yəqin ki, lap təzəcə dəmlədiyi yaşıl çayı buğlaya-buğlaya piyaləyə süzürdü. Hələ səhər ikən gözlərinin qıpqırmızı qızarmağından bu adamın doğrudan da şair olduğunu Lit. İnstitut “tərbiyəsi” görmüş hər kəs qabaqcadan təyin edə bilərdi. Və o Mışıyevin məhz o şairanə vücudu mənə belə deyirdi ki, bu adamdan pul borc almaq olar!
İki gündən bəri ac olduğumu o gün mən, az qala işin axırınacan, böyük səbr və mətanətlə gizlədə bildim. Həm də bu vaxt ərzində tam arxayın oldum ki, heç o Mışıyevdən də borc istəməyə üzüm gəlməyəcək. İş gününün axırına yaxın, var gücümü səfərbər eləyib, pulumun qurtardığını, mərd-mərdanə, şöbə müdirinin nəzərinə çatdırdım.
Şəhər Borcakov “boluya-boluya” (yəni: oldu-oldu) deyib, yəqin ki, redaktorla məsləhətləşmək üçün tələsə-tələsə otaqdan çıxdı və bir azdan sevinə-sevinə xəbər gətirdi ki, redaktorun sərəncamı ilə mənə on günlük ezamiyyət verilir və mən o ezamiyyətin pulunu elə bu saatca gedib mühasibatdan ala bilərəm.
İlk ezamiyyətim Taşauz (etimologiyası: “Daş hovuz” və “Dış oğuz”) vilayətinə idi. Tapşırıq: internat məktəblərinin həyatından oçerk yazmaq.
Taşauza qatar da gedirdi, təyyarə də. Təyyarə ilə cəmi 40-50 dəqiqəlik yol idi, ancaq qatarla gərək iki sutkadan da çox yol gedəydin, çünki ortada səhra vardı və qatar o səhranın kənarı ilə dövrələmə gedirdi.
Aldığım ezamiyyət pulunu bacardıqca qənaətlə xərcləməyi əvvəlcədən planlaşdırsam da, qatara minməkdən vaz keçdim. Ertəsi gün səhər tezdən gedib təyyarəyə bilet aldım və elə o gün Taşauza yola düşdüm.
...İndi o Taşauzdan üç şey yadımda qalıb. Birinci: içməli suyunun həddən çox şor olmağı. İkinci: adamlarının, gözəçarpacaq dərəcədə, sarışınlığı. Üçüncü: maarif şöbəsinin maşınından istifadə eləməyə həmişə imkanım ola-ola, canımda dərvişlik azarı baş qaldıranda çox vaxt bir kənddən (türkməncə: obadan) o biri kəndə pay-piyada getdiyim zaman yollar boyu gördüyüm saysız-hesabsız iydə ağacları. (Meyvəsi yetişib qızarmış o iydə ağaclarından o yolların üstünə sanki qıpqırmızı işıq saçılırdı)
Qəzet üçün yazdığım yazını da mən elə oradaca (Taşauzun mehmanxanasında) bir gecədə yazıb, Aşqabada hazır yazı ilə qayıtdım. “Öyrənməsən öyrədə bilməzsən” sərlövhəli o oçerk Saparmurad Babayevin tərcüməsində “Övrenmesen övredip bilmersin” adı ilə bir-iki gündən sonra (üç qəzet sütunu boyunca) geninə-boluna çap olundu. Və o yazının qonorarının hesabına mən ilk maaşı alanacan, birtəhər dolana bildim.
"Darıxma, Sadıq, darıxma.
Asfalt yolun üstünə gün düşüb: təzə gün, təmiz gün – lap indicə düşüb. Hələ ki, onu tapdalamayıblar, zibilləməyiblər, hələ ki, arxdan da təmiz su axır – unut getsin o kəndi, , çıxart yadından o dağları, o bağı, o bağçanı da yadından çıxart..."
Mən bu sözləri altı-yeddi il sonra “Tənha narın nağılı”nda yazacaqdım. Ancaq indi, Türkmənistanda keçirdiyim o günləri yada salıb, bu yazını yaza-yaza, həmin sözlərin isti mehi, nədənsə, elə bir hey ürəyimin içində gəzib dolanır.
Mən o Aşqabadda, bir Allah bilir ki, necə tənha, kimsəsiz və köməksiz idim. İş yoldaşlarımın üçü də evli idi. Şəhər Borcakov, ümumiyyətlə, heç kəsə qoşulmurdu. Maxtımkuli ilə Saparmuradın – digər qəzet və jurnal redaksiyalarında, bir də Yazıçılar İttifaqında işləyən yazı-pozu əhlindən ibarət – qəribə kampaniyası vardı.
Bir gün məni mehmanxana müdirinin kabinetinə çağırdılar: məlum oldu ki, mehmanxanada bir aydan çox yaşamağa icazə verilmir – mən özümə təzə yaşayış yeri tapmalıyam.
Mənim bu problemimi də Şəhər Borcakov qəzetin redaktoru ilə operativcəsinə həll eləyə bildi. Bir-iki gündən sonra Kənd Təsərrüfatı institutunun yataqxanasında mənə yer tapdılar.
O yataqxana mənim iş yerimdən çox uzaqdaydı. Aşqabadın lap kənarında, çöl-biyabanda arı pətəyi kimi yan-yana düzülmüş uzunsov birmərtəbəli evlərdən ibarət, qəsəbəvari, cansıxıcı bir yer idi.
Mən ora axşamın ala qaranlığında gedib çıxdım. Bilirdim ki, tələbələr pambıqdadır, yataqxana boşdur, ancaq dünyanın o dərəcədə dərin bir boşluğuna düşəcəyimi qabaqcadan ağlıma gətirməmişdim.
Korpuslardan yalnız bir pəncərəsindən işıq gəlirdi. Qarovulçunu o işıqla tapa bildim. Qoca kişi idi, rus idi. O yataqxanada mənə yer verilməsi barədə rəhbərliyin göstərişini yəqin ki, çoxdan alıb, nəinki qalacağım otağın, hətta yatacağım çarpayının yerini də əvvəlcədən müəyyənləşdirmişdi.
Dörd çarpayılıq otaqda mənim çarpayım pəncərənin lap qabağındakı çarpayı idi. Qarşıda nə bina, nə ağac görünürdü və o pəncərədən baxdıqca mənə elə gəlirdi ki, bir qəribə - qorxunc qaranlıq, canlı bir varlıq kimi, dünyanın üstünə sərilib, səssiz-səmirsiz nəfəs alır.
İşığı söndürmədən, paltarlıca, çarpayıya uzandım və başımı yerə qoyan kimi məni yuxu apardı.
Yuxudan quş səsinə oyandım. Bu səs Əylisdə, yay vaxtları hər gecə eşitdiyim, adına, biz tərəflərdə, “Yahəq” – yəni “Ya, haqq!” deyilən və Əylis folkloruna görə, haçansa yetimin bircə buğdasını yeyib, dünya xəlq olandan indiyəcən peşmançılıqdan beləcə “haqq” deyib, nalə çəkən “İsa-Musa” quşunun səsi idi. Və bu səs o zaman məndən ötrü o dərəcədə Əylisə məxsus bir səs idi ki, gözümü açandan sonra da bir müddət elə bildim ki, Əylisdəyəm. Otaqda işıq yandığına baxmayaraq, hətta bir anlığa mənə elə gəldi ki, anam da yanımdadır. Zənn elədim ki, Əylisdəki evimizdəyəm və o quş da elə öz həyətimizdəcə - pəncərəmizin lap qabağındakı gilənar ağacının başında oxuyur.
Handan-hana, bir azca özümə gələn kimi, ağlıma yerləşən birinci bu oldu ki, əgər buralarda “Yahəqq” quşu varsa, deməli, ağac-budaq da mütləq olmalıdır. Pəncərədən diqqətlə bayıra baxdım və gördüm ki, bayaq canlı bir şey kimi nəfəs aldığını zənn etdiyim o boşluğun, qaranlığın içində doğrudan da kol-kos var, ağaclıq var. Havalı adam kimi, qaçaraq həyətə cumdum – guya o həyətin ağaclı, ya ağacsız olmağı məndən ötrü ölüm-dirim məsələsi idi
Ağac doğrudan da vardı, çoxusu da qarağac və akasiya ağaclarıdı. Hətta o ağacların arasıyla harasa uzanıb gedən cığır da qaranlıqda aşkar bilinirdi. Qaldığım otağın pəncərəsindən düşən işığın hesabına mən o ağacların lap yanınacan getdim. Ancaq ordan o yana getməyə ürək eləmədim. Düzü, ilandan qorxurdum – halbuki noyabrın axırları idi və Aşqabad kimi quraqlıq və isti yerdə də ilin o vədəsində yəqin ki, ilandan qorxmağa dəyməzdi.
Mən öz pəncərəmin qabağındaca bəlkə iki saatdan da çox eləcə o baş, bu başa gedib gəldim. Otağa girmək istəmirdim. Bilirdim ki, yata bilməyəcəyəm. Və əhvalım o dərəcədə pis idi ki, elə bilirdim, içəri girən kimi öləcəyəm.
Fikrəti yola salıb, vağzaldan qayıdanda da mən yaman sıxıntı keçirmişdim. Ancaq indiki sıxıntı daha dəhşətli idi. Bəlkə ömrüm boyu mən heç vaxt bu dərəcədə yalqız olmamışdım.
Kim desə ki, tənhalığı mən özüm, bilə-bilə boynuma götürmüşəm, yalan deyir, insanı tənhalığa çəkən qüvvə Yerin qanunlarına tabe deyil. Tənhalıq Yerlə yox, Göylə əlləşənlərin peşəsidir. Və o “GÖY” deyilən yerdən tənhaların qismətinə heç olmasa ara-sıra səs payı, işıq payı, sevgi payı göndərilməsə, sizi inandırıram ki, yerüzünün heç bir tənhası bir insan ömrünün bəlkə yüzdə birini də heç vaxt öz əcəlilə axıra çatdıra bilməz. Və indi desəm inanarsınızmı ki, beş-on gün əvvəl ezamiyyətə getdiyim Taşauz yadıma düşməsəydi, mən o qərib gecədən bəlkə də sağ-salamat çıxmayacaqdım. Daha doğrusu, yadıma düşən Taşauzun özü yox, oradakı internat məktəblərinin birində rus dili dərsi deyən bir sarışın türkmən qızıydı. Qız Taşauz vilayətinin hansısa çox uzaq bir kəndindən idi. İndi, vilayət mərkəzində, öz kəndi üçün necə darıxdığını mənə danışanda mən onun qüssəli gözlərini elə o andaca sevmişdim. Məktəbdən qıraqda söhbətimiz olmamışdı. Ancaq axırıncı söhbətimizdən sonra – həmişəlik ayrıldığımız zaman – o qızın məktəbin həyətində mənə dediyi bir-iki kəlmə söz, o vaxtkı iyirmi üç yaşımda, hələ ölməmək ьзьn mənə tamamilə kifayət idi: “Siz bura yenə gələcəksiz?.. Yenə gəlin də, nə olar"...
Bu sözlər çağırdı məni. Diriltdi məni. Hələ bundan sonra yaşayacağım dünyanın üzünə çəkilmiş o qalın, qara pərdəni götürdü. Və elə o andaca mənə elə gəldi ki, Fikrətə qoşulub Bakıya getməməkdə düz iş görmüşəm. O gecə, o həyət, o “Yahəqq” quşu və özümün o kimsəsiz aləmdə o pıtraq ulduzların altındakı tənhalığım mənə birdən-birə ləzzət verdi. Mən bəlkə də ilk dəfə elə o gecə dərk eləməyə başladım ki, tənhalıq insana öz içində kəşfiyyat aparmaqdan ötrü lazımdır. Bu kəşfiyyatın son nəticəsi təkliyə-tənhalığa, əzaba-əziyyətə bizdəki dözümün miqdarı elə düz mütənasibdir. İnsanın ƏBƏDİYYƏTlə hər hansı bir üzvü kontaktı yalnız tənhalıqda mümkündür. İnsanı Allahın qapısına aparan yol tənhalıq əzabının içindən keçib gedir. Ancaq bir şərtlə ki, bu əzab gərək səndən savayı kimsənin əzabına səbəb olmasın. Bu əzabı çiyninə götürənlərin həyatı gərək Yahəqq quşunun Əylis mifologiyasındakı həyatı kimi iddiasız, azad və könüllü olsun.
...Ümidsizliyin o qara pərdəsi yer üzündən çəkilib gedəndən sonra o gecə mən yataqxanadakı çarpayımın üstündə hətta bir uzun şeir də yaza bildim. Və o şeiri aparıb redaksiyada oxumaqla “Sovet Türkmənistanı” qəzetinin “Edebiyat hem sunqat bölümünün” dördüncü əməkdaşının da şair olduğuna öz iş yoldaşlarımı çox yüksək səviyyədə və lap asanca inandıra bildim.
O şeiri sonralar heç yerdə çap etdirməsəm də, şeirin bir bəndi indiyəcən yadımda qalıb:
"Yahəq quşu, bircə buğda günahdan
Min illərdir çağırırsan Allahı.
Gəl, əl götür bu nalədən, bu ahdan –
Allahsızlar anlamazlar bu ahı”.
ARDI VAR
Zəruri qeyd: "Əylisdən Əylisəcən" memuarının elektron yayım hüququ Kulis.Az internet dərgisinə məxsusdur.
