Kulis.az Sayman Aruzun “Post irfan və ya müasir irfan nəzəriyyəsi” məqaləsinin üçüncü hissəsini təqdim edir.
Demək ki, hər şeyi aydın və dürüst görmək üçün boşu-boşuna fırlanmaqları dayandırmalı və bir an öncə dayanmalıyıq. Yenidən öz daxilimizə qayıtmalı və sıfırdan axtarışa başlamalıyıq.
Ancaq bu dəfə “post irfan” təlimlərinə əsasən doğru və səhih yolla yürüməliyik. Ətraf mühitə həqiqətin gözü ilə, yəni həqiqəti görə bilən gözlə nəzər yetirməli və daha sonra hara gedəcəyimizlə bağlı qərar verməliyik. Bir daha təkrar edirəm ki, hərəkətə qərar verdiyimiz təqdirdə kəmiyyətdən keyfiyyətə deyil, kəmiyyətiksə keyfiyyəti, keyfiyyətiksə kəmiyyəti özümüzə güzgüyə çevirməliyik. İrfanın daxilində baş verən hərəkətin mahiyyəti məhz budur və bundan başqa heç nə deyil. Məcnun Leyliyə olan sevgisi Məcnunun özündən Leylaya qədər hərəkət etməsi kimi başa düşülməməlidir. Əslində Məcnun Leylidən özünə güzgü yarada bilmiş və Leyli güzgüsünün içində şəhadətə doğru hərəkətə etmişdir. Leylinin bütün hərəkətləri, zahiri görünüşü, insani keyfiyyətləri əslində Leylinin deyil, Məcnunun keyfiyyətləri idi.
Nizami Gəncəvi deyir:
“Ayene çon ruye to benmud rast,
Xod şekən ayine şekəstən xətast”
Yəni “güzgü sənin eybəcərliklərini əks edirsə, güzgünü sındırmaq problemi həll etmir. Özünü, içindəki həqiqətləri sındırmalı, dəyişməlisən”.
Şərq və Azərbaycanın ən böyük mütəfəkkir şairi də təkid edir ki, bizim axtardığımız “yar”, əslində bizim özümüzü tanımaq yolunda tapa bildiyimiz, əldə edə bildiyimiz məna güzgüsüdür. Orada özümüzə baxır, tanıya, duya bilirik. Eyni zamanda biz də qarşı tərəf üçün güzgüyə çevrilməli, onun həqiqətlərini ona əks etdirməliyik. Yəni, biz bir pulun iki tərəfi deyil, iki güzgünün qarşı-qarşıya gəlməsi kimi sonsuz və qiymətsiz bir dəyərlərin şahidinə çevrilməliyik. Həyatımızda bunu yaşaya və yaşada bilmiriksə, demək ki, Mövlanə demiş:
“Sirrini gər güzgün etmirsə əyan,
Bil ki, tozdur surəti sirri nihan.”
Yəni, “güzgün həqiqətləri əks etdirmirsə, əmin ol ki, güzgün, yəni sənin gizli surətinin üzü və keyfiyyəti tozludur.” Birinci gərək daxilimizdəki güzgünü gərdü-qubardan, yəni toz-torpaqdan təmizləyək.
Klassik irfan bu toz-torpağı müəyyən riyazət və cismə vurulan ziyanlarla əldə etməyə çalışırdı. Bildiyimiz kimi, sufiliyin min bir tərifi var ki, hər biri ayrı-ayrılıqda öz müridlərini məqsədə aparmağa çalışır. Kimisə arifliyi yun paltar geyinib dərvişlik etməkdə, kimisə qidadan imtina etməkdə, kimisə saçını dibdən kəsdirib qələndər olmaqda, kimisə evdən bayıra çıxmadan gecə-gündüz ibadət etməkdə və s. görürdü. Bu yolların hər biri saliki müəyyən yerlərə apardı, çatdıra bilsə də, tam fərdi və şəxsi xarakter daşıdı və toplum bir şəkildə yaşayan insanların, yəni ictimaiyyətin heç bir dərdinə dərman etmədi. “Post irfan” məzhəb və ya təriqət deyil, sadəcə insanlara öyrədir ki, ictimaiyyətdə həm özü, həm də qarşı-qarşıya gəldiyi hər bir insanın xoşbəxtliyi yolunda güzgüyə çevrilə bilsin. Biz nə qədər fərd olsaq da, nə qədər tək, vahid və məhdud olsaq da, daxilimizdə daşıdığımız “təbiətin mütləq şüuru” bizim ümumiləşməyimizə, yəni fərd qala-qala toplumun güzgüsünə çevrilməyə şərait yaradır. “İsmi əzəm” ya “bismillah əlrəhmani əlrəhim” də deyilən “əlrəhman” sözünün izahında dediyimiz “ümumi rəhmanlıq”dan istifadə edə bilmək də məhz bu zaman başlaya bilir. Yəni biz fərd olaraq ümumiləşə və ümumiləşdirə bildiksə, yəni “küll”ü təmsil və əks edə bilən biri ola bildiksə, Allahın təbiətə yaydığı bütün kəmiyyət və ya keyfiyyət xarakterli nemətlərindən istifadə edə biləcəyik. Məsələnin daha da rahat dərk edilməsi üçün bəzi xırda məsələlərə toxunmağı vacib hesab edirəm.
İrfan tarixinə, xüsusilə də İslam dinindən bu tərəfə cərəyan edən bəzi prosesslərə nəzər salsaq, görərik ki, irfani düşüncə müxtəlif dönəmlərdə müxtəlif hakimiyyət ya təriqətlər tərəfindən müsadirə olunub və ondan öz ideologiyalarının, maraqlarının yayılması və qorunması yolunda sui-istifadə ediblər. İrfan fərdi və şəxsi olduğu qədər də ictimai bir hadisədir. Ona görə də bəzi dini və ya məzhəbi hakimiyyətlər irfanın bu tərəfindən sui istifadə edib, hər zaman kamilliyə meyilli olan fərd və ictimaiyyətlərin yeridiyi yolun sonunda “Qara dəliyə” çeviriblər. Bu “qara dəliyin” sonu və mahiyyəti görünmür, hiss və izah olunmur deyə, insanlar həmən “qara dəliyin” köləsi, ibadətçisi və onun yer üzündəki nümayəndəsinin itaətkarına çevrilirlər. Nəticə etibarilə də inkişaf və xoşbəxtlikdən uzaq, Allahın əsl mahiyyətini anlamayan, rəhman və rəhimliyin nə olduğunu bilməyən, nə öz, nə də birgə yaşadığı insanların haqqı və həqiqətinə agah olmayan toplum yaranır.
Allah, adsızların adıdır. Hakimiyyətlər isə onun bu keyfiyyətindən sui-istifadə edərək ona ad qoşur, öz xeyirləri naminə müsadirə edirlər. Varlığı bütün kainata yayılan, özünü nişanə və nemətləri ilə tanıdan o müqəddəs zat, bir neçə ad və adresin daxilində məhsur (məhbus) olunur. Mövlanə deyir:
Dər bəharan zado mərgəş dər dey əst,
Pəşşe key danəd ke in bağ əz key əst”?
“Baharda doğulur və qışın birinci ayında da ölür. Ağcaqanad hardan bilsin ki, bu bağ nə vaxtdandır ki, var”?
İnsanların həyatları boyu təcrübə və öyrəndikləri, eyni zamanda ömürlərinin məhdudluğu onlara kainat barəsində bütöv bir həqiqətin dərkinə imkan vermir. Əslində bizim həqiqətimiz doğulduğumuz gündən başlayaraq öldüyümüz günə qədər bildiyimiz, öyrəndiklərimiz həqiqətlərdir. Bəs necə olur ki, bizdən öncə və sonra baş verib və verəcək hadisələr barəsində bu qədər detallı iddialar edə bilirik? İddialarımızın doğru olduğuna dair bir sübutumuz varmı? Bir divarın ortasına asılmış bir qapını təsəvvür edin ki, o divarlarla birlikdə bütöv bir otağı formalaşdıra bilir, otağa mahiyyət və məna bağışlayırlar. Materialları və həyat fəlsəfələri tam fərqli olan bu divar və qapı, bir məqsədə köklənsələr də eyni tale, əhəmiyyət və mahiyyəti daşımırlar. Bəlkə heç birinin difərindən xəbəri belə yoxdur. Ancaq məsələ burasındadır ki, əgər bir gün o qapı dil açsa və ondan qapının nə olduğuna, otağın nə olduğuna dair sual soruşsaq, o bizim cavabımzı verə biləcəkmi? Qapı, divar və ya otaq olmaq tamamilə ayrı-ayrı bir hadisələrdir. Onların birləşməsindən otaq, otaqların birləşməsindən ev yaransa da, öz dünyalarında hansısa bir vəhdətə xidmət etsələr də bu təkcə onların vəhdətə olan meylinin göstəricisi deyil, bəlkə daxili keyfiyyət və istedadlarının nəticəsidir. Məsələn, daşda divar olmaq, ağacda qapı olmaq, istedadı var. O ev isə onların istedadının məhsuludur. Yəni bu ki, biz Əttari Nüyşaburunun “Simurq” əfsanəsi, yəni otuz müxtəlif toyuğun bir araya gəlib vəhdətə çatmasını bura qədər bizə yalnış məna ediblər. Vəhdət əslində heç də müxtəlif toyuqların birləşməsindən əmələ gəlmir. Kimya və fizik elmləri, hətta sosiologiya elmi bizə öyrətdi ki, bir-biri ilə birləşməyən bir çox maddə və mədəniyyətlər var ki, onları birləşdirmək mümkün deyil. Demək ki, vəhdət dediyimiz əsl, eynicinsli, eyni ruhlu, eyni taleli və eyni doğum və ölüm mahiyyətini daşıyanlar arasında məna ola bilər. Ağcaqanadın insanla vəhdəti insanla insan arasındakı vəhdətə deyil, insanla təbiət arasındakı vəhdətə xidmət edir. Ancaq heç birinin vəhdəti digərinə aid edilə bilməz. Biz vəhdəti öz güzgülərimizdə axtarmağa başlamalı və daha sonra istedadımızın yardımı ilə bütöv bir xoşbəxt mənzərəni yaratmalıyıq. İmam Məhəmməd Qəzzali deyir: “Mən Allahı vəhdət dili ilə vəsf edirəm” sözü belə ikilik və zidiyyətə düçardır. Ona görə ki, “mən” və “Allah” sözləri biri-birinin zidiyyətindədirlər. Mən olan yerdə Allah və Allah olan yerdə mən ola bilməz.
Mövlanə deyir:
Zin vəsiyyət kərd mara Mostəfa,
Bəhs kəm cuid dər zate xoda.
Anke dər zatəş təkəffor kərd nist,
Dər həqiqət an nəzər dər zat nist”
“Məhəmməd peyğəmbər Allahın zatı barəsində axtarış və mübahisə etməməyə çağırırdı. Ona görə ki, zat və bu kimi şeylərə ehtiyacı olmayan, zatı dərkimizin dairəsində yerləşməyən bir şeyin zatını axtarmaq, onun haqqında düşünmək yalnışdır”.
Mövlanənin məqsədi budur ki:
Abe dərya ra əgər nətvan keşid,
Həm be qədre teşnegi bayəd çeşid”
Yəni, “dənizin suyunun hamısını özününküləşdirə, dərk edə və duya bilməsən də öz susuzluğun qədər dada və duya bilərsən”. Biz özümüzə “mən” olmaq haqqını tanıyaraq “O”nun axtarışındayıq, bu isə qapının ev axtarışında olması kimi bir şeydir. Biz evin qapısıyıq, nə divarı nə pəncərəsi, nə də özü deyilik, ola da bilmərik. Axtarışlarımızı həqiqi və məcaz imkanlarımızın əsasında formalaşdırmalı və bacarsaq imkanlarımızın çərçivəsini genişləndirməliyik. Bu isə müasir dövrdə bir mənalı olaraq insanları fərdlikdən uzaq olmaqla yanaşı, daha da ictimailəşdirməyə, ümumi xoşbəxtliyə nail olmağa aparır ki, onu “post insan”ın nümunəsi kimi də göstərmək olar. Müasir irfan yəni fərdi və ümumi arzuların fərdi və ümumi imkanlara bölünə bilməsi. “Post irfan”ın yaratdığı “post insan” qətiyyən bədbəxt və tənha ola bilməz. Olsa da bu onun imkansızlığından deyil, öz seçimi sayəsində mümkün ola bilər. “Post irfan”ın yaratdığı “Post cəmiyyət” isə fərdlərin “şüuri-küll”ü, yəni ümumictimai (istər psixoloji, istər də maddi) rifahıdır.
Unutmayaq ki, müasir dövrdə insan azadlığı və rifahını təmin edən sahə, nə məzhəb nə təsəvvüf və nə də klassik irfan oldu. Əslində bu elm idi ki, teyyül ərz, laməkan və lazəmanlıq kimi irfani iddia və arzuları texnologiya vasitəsi ilə reallığa çevirdi. Demək ki, müasir ariflər yazının əvvəlində apardığım bölgüyə əsasən irfanı məzhəblə deyil, elm ilə paralel görə bilməlidirlər. Müasir insanın isə hər şeydən öncə öz istedadının kəşf və fərdi-ictimai vəhdəti yolunda istifadə etməlidir. İrfan ya ədəbiyyatçıların dediyi kimi eşq, insanı xoşbəxt etmirsə, o irfan ya eşq deyil, iblis və köləlik yoludur. Müqəddəs Quran və Peyğəmbərimizin, habelə Nizami, Mövlanə kimi mütəfəkkir ariflərimizin də dediyi kimi, insanın ən böyük ibadəti Allahın nemətlərindən istifadə, şükr etməli digərlərinin də istifadəsini təmin etməlidir. Əslində iman və küfrün ayrılma nöqtəsi də elə bu nöqtədir. Özü və ictimaiyyətin rifahı və xoşbəxtliyi yolunda mərifət və imkanlara sahib olan, çalışan şəxs imanlı və bu əsllərə riayət etməyən şəxs kafirdir. Sədi Şirazi deyir:
Əbro bado məho xorşido fəlkə dər karənd
Ta to nani be kəf ari və be ğəflət nəxori.
“Bulud, yel, ay, günəş və fələk bütün günü çalışırlar ki, sən bir tikə çörək qazanıb, onu qəflətlə yeməyəsən”. Yəni Sədinin təbiri ilə desək, nə və necə yediyinin mahiyyətini anlayaraq yemək, yəni şahidlik və təsdiq mərhələsinə çatmaq bəlkə də bütün həyatın fəlsəfəsini ehtiva edir. Dini təbirlə desək, müqəddəs Quran da “Bismillah” ilə, yəni adı olmayan, zatı zatımızda olmayan Allahın adı ilə başlayır, “Sədəqallah”, yəni şəhadət mərhələsinə çatın və təsdiq edin ilə bitir. Halbu ki, bir çox rəvayətlərə görə nə “bismillah”, nə də “sədəqəllah” Quranın surələrinin daxilində işlənsələr də ayrı-ayrılıqda Quran ayələri hesab edilmirlər.
İttihad, ittifaq və bu kimi sözlərin vəhdət sözü tam fərqlidirlər. Əttari Neyşaburi deyir:
“Holul və ettehad anja məhal əst,
Ke dər vəhdət doi eyne zelal əst.
Holulo ettehad əz qeyr xizəd,
Vəli vəhdət həme əz xiş xizəd.”
“Hülul və ittifaq Allahın nəzdində mümkün deyil. Ona görə ki, vəhdət məsələsində iki qeyri-cinsin birləşməsi mümkün deyil. Hülul və ittifaq ayrı-ayrı varlıqlarda baş verə bilər, amma vəhdəti yalnız özü və öz zatı məna edə bilər. Əttar da təkid edir ki, bizim vəhdətə, yəni “fənafillah”a çatmağımız mümkün deyildir. Allahın zatı özünə məxsusdur və “O” zata qeyri bir zat birləşə bilməz. Bizim, yəni bütün varlıqların o cümlədən insanın öz eynicinsləri ilə vəhdətə deyil, ittihad və ittifaqa ehtiyacı var. Bir aşiq və məşuqu nəzərə alın ki, birlikdə bir eşqi yarada və məna edə bilirlər. Amma bu vəhdətlərində ikilik, yəni iki “mən”in birləşməsi, iki surət vardır. Hansı ki, biri naz və digəri niyazın surətidir. Birində istək, digərində isə müdafiə var. Demək ki, iki surətin hər biri ayrı-ayrılıqda düşüncə və təfəkkürə malikdirlər. Yəni onların birləşməsi vəhdət deyil, ittihad ya ittifaq kimi məna olunmalıdır. Mövlanə deyir:
Vər to qui cozv peyvəste kol əst,
Xar mixor, xar peyvəste qol əst.
“Əgər sən cüzv küllün bir hissəsidir deyirsənsə, o zaman dikəni də ye. Çünki, dikən də gülün bir hissəsidir”.
“Post irfan” salik və insanlara öyrədir ki, başqa varlıqlarla qarşılaşdıqda surət kimi deyil, güzgü kimi olsunlar. Hansı ki, surət deyil, amma daxilindəki surət vasitəsilə bir çox həqiqətlərə nail olmaq mümkündür. O həqiqətlər ki, fərddən başlayaraq insanı ictimai xoşbəxtliyə qədər yüksəltmək qabiliyyətinə sahibdir.
