Kulis.az filologiya üzrə fəlsəfə doktoru İradə Musayevanın 1905.az saytına müsahibəsini təqdim edir.
– Bizi maraqlandıran məsələ ədəbiyyatımızın ideya ixracı imkanlarıdır. Bu gün həqiqətlərimizi dünya səviyyəsinə çıxarmaq üçün ədəbiyyatın, musiqinin, rəngkarlığın, qrafikanın rolu çox böyükdür. Çağdaş ədəbiyyatımız Qarabağ həqiqətlərimizi, 1990-cı illərin əvvəllərindən bəri yaşananları və vaxtilə baş verənləri dünya çapına çıxarmaq missiyasının öhdəsindən necə gəlir?
– Maraqlı sualdır. Bu sual artıq ağlıma bir neçə məqalə mövzusu gətirdi. Əvvəla bizim problemimiz ondadır ki, biz ədəbiyyatı ayrıca kateqoriya kimi götürürük. Ədəbiyyat elmlərdən də, incəsənətin digər növlərindən də ayrılıb tamam. Amma belə olmamalıdır. Yaxşı tarixi roman yazmaq üçün yazar həm də yaxşı tarixçi olmalıdır. Valter Skott kimi… Ən azından tarixi bilməlidir, təsvir etdiyi zamanın tarixində donub qalmamalıdır. Dünya ədəbiyyatında 20-ci əsrin əvvəllərində, Heminqueyin, Remarkın, Folknerin “itirilmiş nəsil” faciəsindən yazması sübut etdi ki, ədəbiyyat təkcə estetik kateqoriya deyil. O həm də siyasətdir, ictimai düşüncəyə ideya verən sosial-ictimai təsirdir və s. Corc Oruell də deyirdi ki, ədəbiyyat yalnız sırf estetik kateqoriya olsa, öz gərəkliliyini itirər. Ədəbiyyatda siyasi, ictimai, tarixi və s. motivlər də olmalıdır. Bizim bugünkü ədəbiyyatın əsas problemi odur ki, ədəbiyyat bu dediyimiz ideyalardan təcrid olunub. Bizdə ideya sözündən qorxurlar, elə bilirlər ki, “sovet ideologiyasının diqtəsi ilə işlə”, deyirik. Söhbət ideologiyanın diqtəsi ilə işləməkdən getmir. Ədəbiyyatın özünün bir konsepsiyası olmalıdır. Ədəbiyyatımız bu gün tarixdən tamamilə təcrid olunub. Tarixdən yazmaq, tarixini yazmaq yox, tarixlə qoşa, nəfəs-nəfəsə addımlamağı bacarmır. Amma tarix də elə zamandır, hər şeyi yetişdirən zaman… Zamanın nəbzi ədəbiyyatın barmağının altından qaçıb, onun döyüntü kimi hiss etdiyi səs nəsə başqa səsdir…
– Nə üçün?
– Səbəbini bilmirəm. Bəlkə bu da kapitalizmin pərakəndə salmaq, qarşılaşdırmaq tendensiyasından irəli gəlir. Ədəbiyyat rəssamlıqdan, incəsənətin digər növlərindən ayrı düşüb. Elə bil sırf macəra, nəyisə diqtə etmək funksiyasını özündə daşıyır ancaq….
– Yəni belletristik formaya meyl edir.
– Bayaq dediyim o “itirilmiş nəsil” məsələsinə qayıdım. Birinci Dünya müharibəsindən sonrakı dövrdə cəmiyyət deqradasiya etmişdi. Amma Remark, Folkner, Heminquey də bu cəmiyyətin içində idi və bu halı yaşayırdılar, onlar yaşadıqları bu halı ədəbiyyata köçürdülər. Bunların sənətində modernizm də vardı, naturalizm də və s. Hətta Luis Hayn adlı məşhur bir fotoqraf həmin “itirilmiş nəslin” nümayəndələrinin fotolarından ibarət sərgilər, qalereyalar hazırlayırdı. İnsanları ağrıları, problemləri ilə üz-üzə gətirirdi sənət, ədəbiyyat adamları. Deməli, sənətin vəzifəsi yalnız cəmiyyətin zövqünə köklənmək, onu əyləndirmək yox, həm də insanların ictimai şüuruna təsir etmək missiyası ilə bağlıdır.
– Bizdə tarixi roman janrında kifayət qədər “dişə vurmalı” nümunələr var. Əlisa Nicatın, Fərman Kərimzadənin, Cəlal Bərgüşadın romanları və s. Amma indi elə bil ki, tarixi roman janrından da aralı düşmüşük.
– Yox, tarixi romanlar yazılır, amma bizi qane edən səviyyədə deyil.
– Məsələn, nə yazılıb?
– Ümumiyyətlə, tarixi roman ənənəsi bizdə çox da qədim olmasa da var. M.S.Ordubadi, Y.Çəmənzəminli, İ.Hüseynov, F.Kərimzadə… Əzizə Cəfərzadədən çox tarixi roman yazan yoxdur. Amma xatirimdədir ki, o vaxt onu da çox tənqid edirdilər. Çünki tarixdən düzgün və məqsədəmüvafiq şəkildə istifadə etmək məsələsi var. İndi yazılan tarixi romanların da problemi Tarix, tarix faktından istifadə sanki, həqiqətin uzaqlara atıldığını güman edilən bir üsula çevrilib…
– Yəni əsas faktlar təhrif olunmamalıdır.
– Tarixi faktlar təhrif olunmamalı və tarixdən düzgün istifadə edilməlidir. Məsələn, “Hərb və sülh” romanı 1812-ci il müharibəsindən çox sonra yazılmışdı, amma Tolstoy tarixə çox ciddi yanaşmışdı. Borodino döyüşünü təsvir etmək üçün Tolstoy gedib günlərlə, həftələrlə həmin ərazini gəzib, o yerlərin, çöllərin aurasını duyub. İnsanların hansı hissi, keçirdiklərini yaşamağa çalışıb. Amma bizdə tarixi romanlar, müharibə, Qarabağ müharibəsi ilə bağlı romanların çoxu kabinetlərdə yazılır. Belə əsərlərə bizim bu günki ədəbiyyatşünaslığın, ədəbi tənqidin birtərəfli yanaşması yazıçılara maneə yaradır. Halbuki, səmimi şəkildə fikir bildirilsə, yazıçı da ədəbiyyatşünaslardan bir fayda götürər. Biz əsərə yox, müəllifə baxıb, qiymət veririksə, bu, qanedici sayıla bilməz. Azərbaycan ədəbiyyatında tarixi roman oxuyanda, onu dünya ədəbiyyatı ilə – Skottan üzü bu yana, Lev Tostoyun və başqalarının əsərləri ilə müqayisə edəndə təbii ki bizi qane etmir.
– Antuan de Sent Ekzüperinin “Hərbi təyyarəçi” əsərindən mən tələbə olarkən dəftərimə köçürdüyüm bir yer var ki, o halı mən Qarabağdan çıxanda yaşamışam. Ekzüperidə belə bir səhnə var ki, qaçqınlar vaxtilə əzizlədikləri əşyaları tez-tələsik ortalığa saldıqları ağ mələfənin içinə töküb, düyünləyib arabalara atırlar. Arabalar tozlu yollarda irəliləyəndə bu mələfənin içində olan və vaxtilə mənzili bəzəyən əşyalar hörmətdən düşmüş və bezmiş şəkildə künc-bucaqdan sallanır. Mənim və mənim kimi neçə-neçə qarabağlının yaşadığı bu halı görün, neçə onillik əvvəl Ekzüperi necə təsvir edib. Qaçqınlığın bu halını Fransadan, fransızlardan yazan Ekzüperi bizə doğmalaşdırır. Hadisəni elə təsvir edib ki, sən onu sanki bir dəfə də nə vaxtsa yaşadığını düşünürsən. Amma bizdə Qarabağ haqqında filmlər çəkilir, kitablar yazılır ki, bizim həyatımız adı ilə təqdim edilir, amma orda biz yoxuq, əslində. Bizim hiss və yaşantılarımız yoxdur… bunları tərifləyirlər, tənqid edəndə isə xətirlərinə dəyir. Mən bir dəfə yazmışdım ki, bir müddət Qarabağdan yazmayaq. Buna çox kəskin reaksiya verildi ki, siz Qarabağı unutdurmağa çalışırsınız. Mən isə ona görə belə yazmışdım ki, bu insanlar bu və ya digər şəkildə bizim hisslərimizi aşağılayırlar. Bunlar qurama qəhrəmanlar yaradır, qurama situasiyalar təsvir edirlər. Guya kimsə on beş tank partladıb, kimsə hansısa böyük qəhrəmanlıqlar edib və s. Halbuki o yerlərdə gözümüzlə gördüyümüz qəhrəmanlıqlar, şahidlərimiz, fədakarlıqlarımız olub, bizim yaxınlarımız, doğmalarımız özünümüdafiə batalyonlarında xidmət ediblər, ailəsini, uşağını ac-susuz qoyaraq gedib, ermənilərlə üzbəüz postlarda dayanıblar. Olmazmı ki, elə bu faktları bədiiləşdirsinlər? Məgər bunlar qəhrəmanlıq deyil? Bir də biz niyə mütləq Qarabağdan yazanda qəhrəman haqqında düşünürük ancaq? Qəhrəmanların qiymətini dövlət , cəmiyyət və tarix özü verir, onsuz da… Qarabağın bir siyasət, beynəlxalq səviyyəli oyun, tarixi faciənin özü olması faktı ədəbiyyatlaşmır. Elə hey beli qumbaralı igidlər təsvir edilir, yalnızca… Olmaz, bu da olsun, o da?
– Deməli, belə faktlar yoxdur. Bəs Sizcə, bunun izahı nədir?
– Bizdə sovet ideologiyasının təsiri hələ də qalır. Müsbət və mənfi qəhrəmanlar yaradılır, əgər söhbət azərbaycanlıdan gedirsə, o, mütləq müsbət surət olmalıdır – düşüncəsindəyik….
– Bir sözlə, sosialist realizminin təsiri duyulur.
– Sosialist realizmi tendensiyası da var. Bir də yazıçılarımızın düşüncəsində həyatdan uzaqlıq çatışmazlığı da…. Hətta gedib səngərdə gördüklərini də olduğu kimi yazmaq əvəzinə, hind filmlərindəki kimi, elə hey uydururlar… Lev Tolstoy deyirdi ki, Anna Kareninanı sağ saxlaya bilməzdi, onu öldürəndə ağlayıb. Sənətin təbiliyinə baxın! Amma bizdə yazıçı var ki, oxucuların xahişi ilə əsərinin sonluğunu özü düşündüyü kimi deyil, oxucuların istədiyi kimi bitirib. Yəni sonluqda qəhrəmanı öldürməyi nəzərdə tutsa da, oxucuların xahişi ilə bunu etməyib. Təbii ki hissə-hissə çap olunan romanlardan gedir söhbət…
– Dünya ədəbiyyatında buna bənzər örnəklər var. Məsələn, Artur Konan Doyl Şerlok Holmsu əvvəlcə “öldürür”, amma oxucuların təzyiqi nəticəsində yenidən “dirildir”.
– Amma Siz onun üslubuna baxın. Detektivdə o qədər qeyri-real məsələlər var ki, “öldürüb-diriltmək” də bu üslub üçün elə bir dedektivlikdir.
– Orta məktəbdə oxuyanda divarda Lobaçevskinin “Riyaziyyat əqlin gimnastikasıdır” sözləri yazılmışdı. Amma mənim qənaətimcə, mütaliə əqlin gimnastikasıdır.
– Riyaziyyatda da bir poetika var. Leonarda da Vinci deyirdi ki, “Düsturların da poetikası var”. Hətta Eynşteynlə də bağlı belə bir əhvalat danışılır ki, tələbələrinin birinin taleyinin necə olduğunu soruşur. Cavab verirlər ki, o, şair olub. Eynşteyn deyir: “Heyif, onun riyaziyyatçı olmağa təxəyyülü çatmayıb”. Deməli, riyaziyyat bədii təxəyyülün patoloji həddindədir.
– Umberto Ekonun “Praqa məzarlığı” əsərində Simonino Simonini obrazı var. Belə obrazları ədəbiyyata gətirməyə mane olan nədir? İstedadsızıq, motivasiyamız yoxdur, yoxsa asanın dalınca qaçırıq?
– Bizdə dediklərinizin hamısı var. Məsələn bizim ən yaxşı yazıçılarımızdan biri olan Əkrəm Əylislinin Qarabağ haqqında nə yazdığını gördünüz – “Daş yuxular”. Bizim ağrılarımızı, bitməyən. sonu görünməyən dərdimizi o yaza bilərdi, amma bizə lazım olanı yox, həmin bu əsəri yazdı. Yazmağı ürəyi istəyən adamın isə yaxşı yazmağa bədii istedadı çatmır. Beləcə mövzunu korlayırlar. 2015-ci ilin ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı laureatı Svetlana Aleksiyeviçin “Müharibə qadın üzlü deyil” əsəri var. O da müharibəyə Remark kimi yanaşır. Remarkın “Zəfər tağı”nda insan hər dəqiqə özü, daxili “mən”i ilə üz-üzə gəlir. Həm qatil, həm də qəhrəman olursan, həm günahkarsan, həm də haqq tərəfdarısan. Svetlana Aleksiyeviç də bütün tənqid və təhdidlərə rəğmən, 40 il sonra yazır: “Bizim yerlərdə Qələbə günü yada düşəndə insanlar ağlayırdılar”. Və qeyd edir ki, onun əsas məqsədi müharibə qadınının faciəsini açmaqdır. Təsəvvür edin, nə qədər qadınla görüşüb, onların xatirələrini dinləyib. Mən S.Alekseyeviçin Nobel nitqi zamanı söylədiyi bir cümləni unuda bilmirəm: “Mən burada tək deyiləm, yanımda çoxlu səslər var”. İlk baxışdan sadə görünən xatirələrin, müharibə qadınının əhvalatlarını bu qadın filosof kimi, sosioloq, psixoloq və nəhayət yazıçı kimi açır. Əsərdən bir misal deyim. Qızlardan biri cəbhədən evlərinə qalib kimi dönür. Sevinir və ətrafından hörmət, sevgi gözləyir. Amma nə baş verir? Bir həftə evdə qalandan sonra bir səhər oyanır ki, anası onun bağlamasını hazırlayıb və deyir: “Qızım, sən çıx get. Sənin iki bacın var. Hamı bilir ki, sən müharibədə, əsgərlərlə bir səngərdə olmusan. Bacılarını heç kəs almayacaq. Bunu başa düş və xahiş edirəm ki, evdən get”. Mən bu səhnəni oxuyanda çox təsirləndim… . Sən Vətən, yüksək amallar uğrunda döyüşürsən, amma hətta birgə döyüşdüyün kişilər də səninlə evlənmək istəmir. Baxmayaraq ki, onlar bu qızın təmiz, günahsız olduğunu bilirdilər. Mən yalnız bir nüansı qeyd etdim. Müəllif bu hadisənin arxasına düşüb, onu çözür və səni o dövrə aparır. Bunu özün yaşayırsan və hətta elə anlar olur ki, qələbəyə də nifrət edirsən. Bu ilin aprel döyüşləri zamanı mən sosial şəbəkədə gördüm ki, oğlu şəhid olan qadınlardan biri tabutun altına girib kişilərlə bir sırada. Bizim yazıçılarımız bu faktın üstündən ötüb keçməməli idi, bu artıq bizim müharibəmizin doğma, tarixi ədəbiyyat cizgilərindən biri idi…
– Bəlkə hələ tezdir? Yazıçılarımız hələ bu faktı “həzm” edir?
– Söhbət reaksiyadan gedir. Burada o qədər nüanslar var ki… Deməli, artıq qadın da müharibəyə qoşulub. Başının üstündə tabut aparan qadın müharibəni qəbul edir və özü də müharibənin içindədir. Oğlunu şəhid verən ana ağrı yaşamaqla yanaşı, həm də qəhrəman obrazıdır. Həmin qadının hisslərini açmaq lazımdır. Onun duyğuları, sarsıntıları, oğlunu itirən anaya kişilərin güzəşti bizim ağrımızın sifətidir. Amma yazıçılar buna bir bəzək kimi baxırlar. Neçə-neçə belə ağrılı roman süjetlərinin yanından etinasız ötüb keçir, iş otaqlarına çəkilib ilham pərisinə dil töküb yalvarırlar…
– Siz Nobel mükafatı laureatı S.Aleksiyeviçdən danışdınız. Herman Hessedən tutmuş Nəcib Məfhusa, Orxan Pamuka kimi hər kəsin dedikləri əslində onların həqiqətləridir. Bu o demək deyil, ki, bütün bunlar tamamilə düzdür.
– Məncə, bu həm də onları oxuyan və oxuduqları ilə razılaşanların həqiqətidir. Senzor ittiham edə bilər, amma oxucu ittiham etmir.
– Amma hər halda S.Aleksiyeviçin yazdıqlarını mütləq həqiqət kimi dəyərləndirmək olmaz. Bu yalnız həqiqətin bir versiyasıdır. Xüsusilə də söhbət əgər İkinci Dünya müharibəsindən gedirsə. Nobel mükafatının ideoloji yükü də var. Tutaq ki, Soljenisın ranqlı 5 yazıçı varsa, onun yalnız birinə bu mükafatı verirlər. Bəlkə diqqəti cəlb etmək üçün bizim tariximizə, problemlərimizə qeyri-standart baxış bucağından baxılmalıdır. Həm də qəhrəman tam müsbət olmamalıdır. Bəlkə bunu etməyə cəsarətimiz çatmır?
– Cəsarəti çatan, hadisələrə fərqli yanaşan yazıçı sonra onu dərc etdirə biləcəkmi? Problem həm də bundadır.
– Bəs daha qədim dövrdən, tutaq ki, Qafqaz Albaniyasından, Qaraqoyunlulardan və Ağqoyunlulardan niyə yaza bilmirik?
– Elə həmin Əkrəm Əylisli alban dövründən, kilsələrdən yazdı. Mən tarixi faktı deyirəm. Bu barədə məqaləm də var. Alban kilsəsini erməni kilsəsi kimi qələmə verir. Ədəbiyyat yanaşmasında da siyasətdə olduğu kimi bizə xəyanət oldu. Bizdə istedadsızlar ədəbi təfəkkür sahiblərini sıxışdırdı, mənəm-mənəmliklər oldu, “şişirdilmiş fiqurlar” yarandı. Bizim həyatımız ədəbiyyata gəlmədi, ədəbiyyatlaşmadı. Ölü cəmiyyətin, susqun zamanın ədəbiyyatı əslində, diri, çevik, hərəkətli, mübariz olmalıydı, olmadı… Bu 25 illik donmuş müharibə mərhələsi təhrif olundu. Həm də bu təhrif hərtərəfli oldu. Biz sanki növbəti əsrə çox eybəcər bir tarix və ədəbiyyat qoyub gedirik. Baxın, 20-ci əsrin əvvəllərində həm “Şamo”, həm də “Əli və Nino” yazıldı. Eyni dövrün, eyni mərhələnin əsərləridir. Amma hansı qaldı? Biz bu dəqiqə “Əli və Nino” romanı ilə dünyaya çıxa bilərik. Çünki həm mövzu, həm də ideoloji baxımdan “kolxoz” romançılığını yaradan yazıçılar elə kolxozçu mövqeyində durub, yazdılar. “Od gəlini”ndən sonra Cəfər Cabbar yaradıcılıq baxımından bitdi. 1927-ci ilə kimi M.Ə.Rəsulzadənin silahdaşı olaraq başına o qədər oyunlar gətirildi ki, bu tarixdən sonra onun yaradıcılığı ideologiyanın bayrağı altına keçdi. Bu da yazıçının ölümüdür.
– Bu yaxınlarda Sizin yeni ədəbi konsepsiya ilə bağlı bir statusunuzu oxudum. İndi ədəbi prosesdə nə etmək olar?
– Mənə elə gəlir ki, yalnız mənim deyil, hətta adi bir filoloq-tələbənin beynini də bir sual məşğul etməlidir daima: biz niyə yaza bilmirik?
– Çox gözəl sualdır.
– Biz bu sualı gecə-gündüz özümüzə verməliyik. Mənim bununla bağlı bir neçə esse və məqaləm var. Hər birində də sanki bir “kəşf” eləmişəm. Mənim hətta belə bir məqaləm vardı: “Ədəbi çevrələr, dairələr, yoxsa cəmiyyətlər və cərəyanlar?” Həmin məqalədə yazmışdım ki, bizim yaza bilməməyimizin, ədəbi prosesin ölülüyünün bir səbəbi də ədəbiyyatdakı dəstələşmə, qruplaşmadır. “Şişirdilmiş fiqurlar” cərəyan başçısı deyil, amma özlərinin “şünas”larını yetişdirirlər. Yəni bunlar cərəyan yaratmayıblar, ədəbi məktəb deyillər. Doğrudanmı bizim bütün fikrimiz, təfəkkürümüz bir neçə nəfərin əlində olmalıdır? Bizim gənclər üçün hansısa dairələr yaradıblar, bunlar da özlərini azad hiss edirlər. Bu adamın ürəyini ağrıdır, axı bu insanlar hansı dairədə olduqlarını görmürlər. Dairədəkilər isə bir-birlərinə toxunmurlar. Tutaq ki, bu dairənin başçısı o biri dairənin başçısı haqqında heç nə yazmır, onların adamları bu barədə yaza bilərlər. Burada hansı böyük düşüncədən danışa bilərik? Burada böyük ədəbiyyat yarana bilər? Həmin yazıçılar bizim cəmiyyətin halını, hadisəsini olduğu kimi, təbii, real yaza bilmədiklərindən prosesləşmə getmir, onlar öz nağıllarını uydururlar durmadan …
– Və bizim reallıqların ixracı, Qarabağdan, ermənilərin bu bölgəyə gəlməsi haqqında Norveçdə, Kolumbiyada, Avstraliyada, Fransada, Afrikanın bir ölkəsində kiminsə oxuyub, ehtizaza gələ biləcəyi bir əsərin yazılması mümkün deyil?
– Mümkün deyil. Bizim düşüncəmiz zəncirlidir, şüuraltımızda daimi bir senzorumuz var ki, əlimizi, dilimizi tərpətməyə qoymur… Söz qələmə gəlməmiş beyində on dəfə redaktə olunur, kəsilir, atılır fikirlər, qanadları sındırılır. Fikirlər şikəst doğulur, uçmağa qanadı olmayan quş kimi eləcə doğulduğu yuvada qalır. Bu sıxıntıdan şüurumuz xilas olmasa həqiqi həyatımızın bədii simasını yaratmaq mümkün olmayacaq. Və dünyada da heç kimi, heç bir dünya oxucusunu inandıra bilməyəcəyik öz həqiqətlərimizə. Biz heç bir sahədə yaratdıqlarımıza sahib çıxa bilmirik, hətta faciələrimizə də…
– Heç nə ummayan, yaşadıqlarını yazmaq istəyən bir insan da yoxdur? Bəlkə belə bir insan 1905-ci ildə başımıza gələnlərdən, ermənilərin bura köçürülməsindən də yaza bilər?
– Bütün hallarda bir fanatlıq, ədəbiyyat sevgisi, təmənnasızlıq olmalıdır. Təmənnasızlıq olanda nəsə yaranır. Dilqəm Əhməd adlı gənc bir sosial şəbəkədə mənim statusuma şərhində yazmışdı ki, M.Ə.Rəsulzadənin məktublarını xaricdən gətirmək üçün bankdan kredit alıb, indi də borc qaytarır. Təmənnasızlıq budur…
Hələ bizdə tərcümə məsələsi hansı vəziyyətdədir? Dünyanı bizə, bizi dünyaya yanlış anlatmaq, səhv və qüsurlarla tanıtmaq zərbəsi də bu yandan… Mən bu barədə də çox yazmışam. Elə bir yazıçını tərcümə edib xaricə göndərirlər ki… Orada da belə təsəvvür yaranır ki, Azərbaycan ədəbiyyatı elə budur. Bəzən bizdə deyirlər ki, tənqid kəskindir. Tənqid kəskin deyil, həqiqətdən danışanda, sözün düzünü deyəndə, yazanda belə alınır… Çünki durumumuz, xəstəliyimiz özü kəskindir…
Fuad Babayev, Gündüz Nəsibov, 1905.az
