Kulis.az İradə Musayevanın “Xalq yazıçısı Elçin Əfəndiyevə cavab...” yazısını təqdim edir.

Hörmətli Elçin müəllim! Sizin 18 oktyabr 2017-ci il tarixdə “525.az” saytında verilmiş “Söz azadlığı tənqidimizə nə verib?” adlı məqalənizi diqqətlə oxudum. Düzü, eyni adlı qəzetin redaktoru Rəşad Məcid Facebook səhifəmə bu yazını tez-tələsik yerləşdirib altından da “Allahdan dərdinizə məlhəm diləyirəm” şərhini yazmasaydı, reaksiyam bəlkə də belə operativ olmazdı. Bu mesajı ilə Rəşad bəy açıqca göstərdi ki, yazıdakı tənqidin hədəfi birbaşa mənəm. Ancaq məlumdur ki, siz-Xalq yazıçısı və təcrübəli ədəbiyyatşünas olaraq həqiqətən ədəbi tənqidin ümumi problemlərindən narahat olduğunuz üçün bu silsiləni yazmağa başlamısınız və təbii ki, mənim, ya qeyrisinin tənqid olunması da obyektiv yanaşma tendensiyası kimi qəbul edilməlidir...

Əvvəla, təşəkkür edirəm ki, işinizin o qədər çox olmasına baxmayaraq mənim yazılarımı belə diqqətlə oxuyursunuz. İkincisi isə, həqiqətən bu cür analitik düşüncə əsasında yazılan, polemika üçün meydan açan, ədəbi mühitdəki durğunluğa canlılıq gətirən, bizi düşünməyə, bəzi nüanslarla bağlı razılaşmağa, bəzilərində isə etiraz və mübahisə etməyə sövq edən məqalənin işıq üzü görməsi faydalıdır... Düzdür, eyni vaxtda bir neçə saytda və qəzetdə (hətta hamı üçün materialı əvvəl qəzetdə, sonra həmin qəzetin saytında yerləşdirən redaktorlar bu dəfə ənənə və prinsiplərini qeyri-obyektivcəsinə pozdu. Məsələn, “Ədəbiyyat qəzeti” şənbə buraxılışına qədər tez-tələsik saytda yayımladı, sonra qəzetdə çap etdi...) yayımlanan məqalənin həyəcan assosiasiyası adamı çaşdıra da bilərdi, yəni ədəbi prosesdə sanki “qanun pozuntusu baş veribmiş və həyəcan təbili çalınır” anlamında...

Elçin müəllim, məqalənin adı – “Söz azadlığı tənqidimizə nə verib?” – təkcə məğzi ilə deyil, həm də intonasiyası ilə mətndə söhbətin nədən gedəcəyini əvvəlcədən açıqlayırdı. Çünki, söz azadlığı xoşbəxtliyi normal halda ancaq inkişaf, təkamül, intibah, irəliləyiş mexanizminin sürətini artıran müstəqillik qələbəsidir. Siz daha yaxşı bilirsiniz ki, ədəbiyyatda söz, fikir, düşüncə sərbəstliyi olmadan inkişafdan, dünya arenasına çıxmaq möcüzəsindən danışa bilmərik. Və qəribədir ki, söz azadlığı olmayan ədəbi çevrələrdə bu anlayışı (“söz azadlığı” ifadəsini) daha tez-tez işlədirlər, çünki, buna ehtiyac var. Psixoloqlar da sübut edir ki, reallıqda baş tutmayan, gerçəkləşməyən arzular şüuraltında get-gedə sindromlaşır, psixologiyanı zədələyir, insanda kin, qəzəb hissi yaradır və kobud özünüifadə üslubu formalaşdırır.. Söhbət, təbii ki, ədəbiyyatdan gedir...

Ədəbiyyatda, konkret desək, lap elə ədəbi tənqid yaradıcılığı sahəsində Sizin vurğuladığınız “söz azadlığı” nailiyyəti həqiqətə uyğun şəkildə mövcuddursa, yəni bu ifadə sadəcə məruzə və hesabatların “bəzəyi” kimi işlədilmirsə, onda niyə bugünkü Azərbaycan ədəbi tənqidinin obrazı bu qədər mənfi planda təhlil və müzakirə olunur?

Mən, əslində bu məqaləni yazmaqla Sizə etiraz etmək yox, illərlə daxilimdə yığılıb qalmış və istər-istəməz tənqidi məqalələrimdə bir az aqressiv intonasiya ilə bu və ya digər şəkildə əks-səda verən suallarımı vermək imkanı qazandığımı zənn edirəm... Çünki, müstəqillik dövründə bəlkə də dağıntısı bərpa olunmayan yeganə sahə mədəni – estetik zövq və ədəbi-intellektual düşüncə sistemi ilə bağlı olan mənəvi ərazimizdir... Bizim mənəvi–ruhi ərazimizdə belə demək mümkünsə, hələ ki, ancaq söküntü işləri gedir... Təəssüf ki, bizim sual ünvanlayıb, dərdimizi deyə biləcəyimiz adamlarımız bizdən çox uzaqlaşdı... Və Sizin dediyiniz “ədəbiyyatda söz azadlığı” qələbəsinin tam mümkünlüyü haqqındakı nikbinliyinizə isə şərik ola bilmirəm. Bu gün ədəbi tənqiddə qərəzli yanaşmalar, təmənnalı, məqsədli, qeyri-obyektiv tərif sicilləmələri, bütləşdirmə, vəzifəli, statuslu yazıçılara etirazsız, iradsız yarınmalar varsa, deməli, ədəbi azadlığımız şübhə altındadır. Bu gün səlahiyyətli, aliməqam bir yazıçı romanı haqqında 39 tərif yazısını qanunauyğun bir davranış, bircə tənqidi yanaşmanı isə “həddini aşma qanunsuzluğu” kimi qəbul edirsə, deməli, “ədəbi hakimiyyət” hələ də azad düşüncələr, sərbəst özünüifadəetmə cəsarətini, sivil, demokratik ab-havanı həzm edə bilmir. Ədəbi tənqidçilər öz xırda siyasətlərini yeridərək yazıçını (müəyyən məsələlərdə asılı olduqları müəllifləri) başı üstünə qaldırıb aşağıdan yuxarı mədhnamələr oxuma kimi bolşevik, proletar “kultu” ilə yazıb-pozursa, deməli, yenə də ədəbi azadlığımızın bütövlüyü haqqında ağızdolusu danışmağımız təəccüblü görünəcək. “Böyük yazıçı” imicini əldə etmək üçün müəlliflərin az qala şəxsi tənqidçi “ştatı” varsa və bu adamlara alternativ qüvvəni sıradan çıxarmaq üçün istedadlıları kölgəyə atmaq prosesi hələ də davam edirsə (təbii ki davam edir, biz bunu, məsələn, S.Budaqlı, S.Alışarlı və başqalarının timsalında müşahidə etməkdəyik). Deməli, ədəbi azadlıq iddiamız yenə də dalana dirənəcək...

Mən-sovet dövrünün son illərinin tələbəsi - BDU-da (o zaman ADU-da) yazıçı Elçinin “Mahmud və Məryəm” romanı müzakirə olunanda daha cəsarətlə çıxış etmişdim və daha səmimi qarşılanmışdım...

Aydındır ki, zaman sürətlə keçib getdiyi kimi, insanlar da yerində dayanıb qalmayıb və indi mən tələbə deyiləm, siz də adi yazıçı... Mənim suallarım da subyektivlik mövqeyindən deyil, ümumi ictimai, mədəni-sosial mühitimizin ağrılarını ifadə edəcək problemlərlə bağlı olacaq. Ona görə ki, Xalq yazıçısı, ictimai mühitdə nüfuzu, rəsmi vəzifəsi olan bir insanla polemikaya girmək zərurəti yarandı... Yazırsınız: “Aydın məsələdir ki, söz azadlığı bədiiyyatın qarşısında böyük perspektivlər açan geniş bir anlayışdır və belə olduğu təqdirdə, bu da aydındır ki, tənqidin qarşısında da böyük perspektivlər açılır. Mən “Söz azadlığı” anlayışını bu yazıda bir termin kimi qəbul edirəm və ümumiləşdirilmiş şəkildə götürsək, tənqidlə bağlı “Söz azadlığı”nın əhatə dairəsinə

- dünya ədəbi prosesi ilə sovet dönəminin ideoloji ayrı-seçkiliyi vasitəsiylə yox, tam şəkildə tanış olmaq imkanı;

- milli ədəbi prosesi dünya ədəbi prosesinin tərkib hissəsinə çevirmək, yəni Azərbaycan ədəbiyyatını dünya ədəbiyyatı kontekstində təhlil və təqdim etmək üçün yaranmış münbit zəmin;

- bədii-estetik zövqün heç bir ideoloji çərçivəyə salınmamış ifadəsi;

- və bütün bunların ədəbi prosesdəki ifadəsi daxildir.

Deməli, tənqidimiz bu gün özünü tam şəkildə ifadə etmək imkanına malikdir, bu isə o deməkdir ki, ideoloji doqmalardan azad olan tənqid tendensiyaçılığı, imitasiyanı, birtərəfliyi yox, bədii-estetik həqiqəti ortaya çıxarmalıdır və tənqid “Söz azadlığı” şəraitində yalnız bu zaman özünü təsdiq edə bilər”.

Elçin müəllim, ədəbi tənqid bu gün özünü tam şəkildə ifadə etmək imkanına malik deyil. Hələ mən işin real, maddi əngəllərini, təminatsızlıq və baxımsızlıq problemlərini qoyuram bir kənara. Bilirsinizmi ki, elmi məqalələrini və kitabını, monoqrafiyasını, aylarla üzərində çalışdığı tədqiqat xarakterli yazılarını ailəsinin boğazından kəsib öz puluna çap etdirmək kimi bir anlaşılmazlıq var elmi-ədəbi camiamızda. Adam tanıyıram ki, klassik ədəbiyyatımızın mühüm problemləri ilə bağlı illərlə arxivlərdə, kitabxanalarda çalışıb, kitablar, məqalələr yazıb ərsəyə çatdırıb. Amma nəşri üçün qapılar döyməli, sponsor, himayəçi, xeyriyyəçi axtarmalıdır. Soruşmaq olarmı: Niyə? Adam xalqının ədəbiyyatına, elminə, mədəniyyətinə, tarixinə töhfə verir, iş görür, ömür sərf edir, üstəlik kimlərinsə qapısında da boyun büküb xahiş etməlidir? Ədəbi tənqid sahəsində bu vəziyyət daha acınacaqlıdır. Biz-elmi dərəcəsi, elmi vəzifəsi, pedaqoji fəaliyyəti olan adamlar kimdən və kimin üçün yazırıq ki, kitablarımızı özümüz çap etdirib özümüz təbliğ edir, özümüz kitabxanalara paylayırıq. “XXI əsrdən baxış: ədəbi tənqid və bədii söz” adlı kitabımı AYB-nin Natavan klubunda müzakirəyə çıxarmaq üçün məndən üzvlük vəsiqəsi tələb olundu. Üzv olmadığım üçün “kluba”da müzakirəsi mümkün olmadı… Təsəvvür edirsiniz? Müstəqillik dövrünün tənqidçisi “söz azadlığı” şəraitində bu cür texniki əngəllərlə üz-üzə qalır… Dövlət büdcəsi hesabına kitab çap etdirmək, başqa dillərə tərcümə olunmaq fikrini, şəxsən mən xam xəyal kimi başımdan qovmuşam… Dəfələrlə məndən istənilən məqalələrimi xarici mətbuata öz vəsaitim hesabına tərcümə etdirib göndərmişəm… Mən özümü misal çəkməklə konkret faktı göstərmək istəyirəm. Halbuki bu sıxıntılar, bir-neçə adam istisna olmaqla hamıya aiddir… Bu qədər böyük iqtisadi inkişaf müqabilində, niyə mənim ədəbiyyatıma, elmimə qarşı bu qədər laqeydlik olsun? 500 səhifəlik bir romanı oxuyub 10-15 səhifəlik məqalə yazırsan və müqabilində 20-30 manat qonorar alırsan, o da istisna mətbuat orqanından…

Azərbaycan teatrlarının səhnələri zamanın ictimai-siyasi, sosial ağrılarından çox uzaqlıqdadır. Ədəbiyyatşünaslığın N qədər problemi var və dramaturgiya, teatr sahəsindəki süqut, ətalət, səhnələrin az qala eyni imzalar tərəfindən zəbt olunması faktı həm də günün ədəbi tənqidinin mövzusu olmalıdır. Amma “söz azadlığı” ədəbi tənqidə hələ o qədər səlahiyyət verməyib ki, adi söhbətlərdə etiraf etdikləri bu həqiqəti ədəbi tənqid nöqteyi-nəzərindən də ifadə edə bilsin. Yəni, bir tənqidçi kimi çayxanalarda yox, ədəbiyyatşünas kürsüsündən bəyan etsin etirazlarını… Bu günün ədəbi tənqidinin statuslu imzalardan necə qorxduğunu, ehtiyat etdiyini hər kəs bilir…

“Söz azadlığı” ifadəsi bu gün bizim ədəbi düşüncəmizdə az qala “necə gəldi, nə gəldi yaz”- anlamında mənalandırılır. Çünki, nə yazıçıların, nə də tənqidçilərin sözünün, fikrinin ictimai-siyasi mövqelərdə kəsəri hiss olunmur. Və hətta açıqca hiss olunur ki, bir çox mövqelərdə və məqamlarda ədəbi şəxsiyyətlərin iradəsi çox hallarda nəzərə alınmır… Halbuki, bütün zamanlarda (hətta şah saraylarında) ədəbiyyat bir dövlətin və cəmiyyətin mənəvi kredosu kimi meyar hesab edilib, onunla böyük güclər belə hesablaşıb. Bu gün bizim ədəbiyyat dişsiz qarılar kimi deyinir, sadəcə… Deyinti isə heç vaxt narahatlıq və həyəcan yaratmır… Azərbaycan insanının düşüncəsinin, mədəni-intellektual səviyyəsinin inkişafında və intibahında ədəbiyyatımızın rolu get-gedə zəifləməkdədir… Bu gedişatda isə bizim ədəbi-bədii sözün “azadlıq” qələbəsi hiss olunmur…

Aşağıda sitat gətirdiyim cümlələrinizi isə təkrar-təkrar oxusam da məğzi tuta bilmədim: “Belə bir geniş əhatə dairəsindən tənqidimizin mənzərəsini nəzərdən keçirəndə aşkar şəkildə görürük ki, “müasir Azərbaycan ədəbi tənqidi” məfhumu ictimai fikrimizin monolit yox, mozaik bir hissəsidir və onun ən çox diqqətə çarpan cəhəti nəzəri-estetik diferensiallığıdır. Yəni tənqid bədiiyyatı da, tənqidi (özünü!) də yüksək nəzəri-estetik səviyyədə tənqid edə bilirsə, deməli eyni milli ədəbi tənqid bir tərəfdən yüksək həddə, digər tərəfdən isə aşağı həddə malikdir və bu baxımdan yanaşsaq, tənqidin ümumi mənzərəsini kəmiyyət müəyyənləşdirir”.

Çox doğru deyirsiniz ki, “bədii-estetik zövqün təbiəti dəyişməkdədir”… Lakin “kütlə zövqünün qloballaşması”, “maraqsızlıq kirini yuyub təmizləmək”, “həqiqi ədəbiyyat (Şekspir, Servantes, Molyer ədəbiyyatı!.. Axundov, Məmmədquluzadə, Sabir ədəbiyyatı!..) təbii şəkildə kütlə zövqünə tamam yad olacaq, bu isə, milli-mənəvi faciədir”-kimi tezislərinizi isə birmənalı şəkildə qəbul etmək olmur. “Səviyyəsiz kitablarla və ədəbi prosesdə bu səviyyəsiz kitablara səviyyəsiz münasibətin kəmiyyət üstünlüyü kütlə zövqünü qloballaşdıraraq, həqiqi ədəbiyyata marağı öldürəcək və sonralar bu maraqsızlıq kirini yuyub təmizləmək asan olmayacaq, çünki bədii-estetik zövqün təbiəti dəyişəcək və həqiqi ədəbiyyat (Şekspir, Servantes, Molyer ədəbiyyatı!.. Axundov, Məmmədquluzadə, Sabir ədəbiyyatı!..) təbii şəkildə kütlə zövqünə tamam yad olacaq, bu isə, milli-mənəvi faciədir”.

Kütlənin zövqü necə qloballaşa bilər? “Maraqsızlıq kiri” ifadəsi nə deməkdir? Və klassikləri bütün kütlə dərk etmirsə (bu bütün dünya ədəbiyyatı üçün normal haldır), bu niyə “milli-mənəvi faciə” olmalıdır, Elçin müəllim?

Daha sonra “kütlə ədəbiyyatı” zövqünü və ya zövqsüzlüyünü, “kütləvi və kor-koranə oxu” tendensiyasını dünya ədəbi təcrübəsinin nümayəndələrini (P.Kueylo, Şelton) tənqid etməklə izah edirsiniz. Çox maraqlıdır ki, bu təhlillərdən sonra bu gün yaranmaqda olan Azərbaycan ədəbiyyatı nümunələrinin daha bərbad vəziyyətdə olmasını yazır (Amma bu dəfə-Azərbaycan yazarlarından danışanda konkret ad çəkmirsiniz) və bu uğursuzluğun səbəbini isə Azərbaycan ədəbi tənqidinin özündə görür, Azərbaycan ədəbi tənqidi tərəfindən az qala bütün hallarda təriflənən Siz Elçin Əfəndiyev onu (ədəbi-tənqidi) “nəzəri-estetik meyarsızlıqda” günahlandırırsınız… Bu halda, “kütlə zövqü ilə tənzimlənən”, “ədəbi-estetik meyarları bəlli olmayan ədəbi tənqid”imizin tərifləri Sizi qane edirmi?

“Həqiqət isə bundan ibarətdir ki, bu gün bizdə ədəbiyyatın elə nümunələri yaranır ki, onlarla müqayisədə Koelonun, yaxud Şeltonun əsərləri şedevrdir və bunun ciddi bir səbəbi də ondadır ki, bizim tənqidimizdə “Söz azadlığı” kütlə zövqünün formalaşması və tələbatının ödənilməsi üçün daha artıq münbit zəmin yaradıb. Nə üçün? Məsələ burasındadır ki, kəmiyyət ilə keyfiyyət arasındakı tənasüb nəticəsində kütlə zövqü Azərbaycan ədəbi tənqidinin özünə sirayət etməyə, onun özünün nəzəri-estetik meyarlarını (əslində, meyarsızlığını) müəyyənləşdirməyə başlayıb və bu məqamda mən bir küll halında tənqidimizin ədəbi prosesə gətirə bilmədiyi bəzi problemlərin üzərində dayanmaq istəyirəm”.

Elçin müəllim, yenə çox qəribədir ki, ədəbi tənqidi iki böyük “qəbahət” (klassiklərimizi və dünya ədəbiyyatını yaxşı bilməmək) üstündə günahlandırır, tənqid edirsiniz, amma klassiklər məsələsini bir neçə cümlə ilə ümumiləşdirib, yazınızın qalan tən yarısını isə mənim dünya ədəbiyyatı nümunələri ilə bağlı yazdığım məqalələrə həsr edirsiniz… Onu da qeyd edim ki, heç də sizin dediyiniz kimi, (“…əgər müasir oxucu sevdiyi müəlliflər arasında bir nəfər klassikin adını çəkmirsə, bu ədəbiyyatşünaslığın yox, tənqidin günahıdır”) oxucu klassik yazarını tanımırsa, günahkar ancaq tənqidçi deyil...

“Bu gün “Don Kixot” son dərəcə müasir bir əsər deyilmi? Hamletin hiss-həyəcanları hansı müasirimizə yaddır? Qəzetçi Rza bu günün – bu sözün gurultusundan çəkinməyək – parlaq tipajı deyilmi? “Millət necə tərac olur, olsun,nə işim var? Düşmənlərə möhtac olur, olsun, nə işim var?”- deyən Sabir qəhrəmanı necə?

Mən bu siyahını uzadıb, açıq qapını döymək istəmirəm, ancaq təkrarən demək istəyirəm ki, əgər müasir oxucu sevdiyi müəlliflər arasında bir nəfər klassikin adını çəkmirsə, yaxud sevdiyi əsərlər arasında “Müsyö Jordan”ı, ya “Ölülər”i xatırlamırsa, yaxud “ədəbi məhəbbət” siyahısında “Hərb və sülh” sonuncu yeri tutursa, bu, bir-biri ilə nə qədər bağlı olsalar da, ədəbiyyatşünaslığın yox, tənqidin günahıdır”.

Daha sonra yazırsınız ki, “sovet dövründə xarici ədəbiyyat yalnız ideoloji süzgəcdən keçirildikdən sonra ədəbi prosesin faktına çevrilirdi. İndi isə-“söz azadlığı” zamanında o məhdudiyyət yoxdur və ideoloji ayrı-seçkilik də mane olmur, meyar ancaq bədii-estetik, ictimai-fəlsəfi səviyyədir…” Bəlkə də… Amma bu da həqiqətdir ki, bu gün dünya ədəbiyyatı nümunələrini (məsələn. F.Kafkanı) təhlil edərkən sovet rejimində olduğu kimi, çox hallarda yenə də bizdən (ədəbiyyatşünaslardan) mənasız ehtiyatlılıqlar tələb olunur. Məsələn, senzorlarımızın tələbini nəzərə alsaq, belə çıxır ki, hansısa ictimai-siyasi mahiyyətli romanın motivlərini sən yalnız romanın məxsus olduğu ölkənin həyatı ilə əlaqələndirə bilərsən. Əgər orda Azərbaycan cəmiyyətindəki problemlərlə səsləşən neqativ nüansı qabartmısansa, bizim bu “ədəbi söz azadlığı” mühiti onu mütləq geri itələyəcək…

Bəli, Elçin müəllim, bundan sonra növbəti bir cümlə ilə: “Başqa ciddi bir problem: ədəbi proses və xarici ədəbiyyat məsələsidir”- keçid alırsınız mənim dünya ədəbiyyatı nümunələri ilə bağlı yazdığım silsilə məqalələrin tənqidinə…

Qeyri-təvazökarlıq etmiş olsam da, vurğulayım ki, mən yazılarımın içərisində dünya ədəbiyyatı nümunələri (C.Oruell -“1984”, Q.Q.Markes-“Patriarxın payızı”, F.Kafka- “Məhkəmə”, C.Coys-“Uliss”, E.M.Remark-“Zəfər tağı”, S.Aleksieviç-“Müharibənin qadın üzü yoxdur”, E.Şəfəq- “Ata və bic” və s.) ilə bağlı yazdığım məqalələrə daha çox güvənirəm. Elə hesab edirəm ki, böyük zövq və həvəslə, diqqətlə oxuduğum, haqqında çoxlu əlavə ədəbiyyatlar mütaliə etdiyim əsərləri təhlil prosesində mənim filoloji təhsilim və uzun illik ədəbiyyatşünas, pedaqoq kimi fəaliyyətim imkan verməz ki, yazı prosesində diletantlıq edim… Amma Siz konkret misallara, sitatlara əsaslanmadan, ümumi tənqid üslubuna üstünlük verir, yazırsınız ki, guya mən bəsit təhlillərlə, ümumi sözlərlə, üzdən, alt qata varmadan, deyilmişləri təkrarlayaraq, şablon təriflərlə mətnə yanaşıram.

“Bu yaxşı cəhətdir ki, misal üçün, son illərin aktiv tənqidçilərindən hörmətli İradə Musayeva xarici ədəbiyyata müraciət edir, Remark, Markes, Kafka, Oruell, Coys və başqalarının yaradıcılığı haqqında məqalələr yazır, başqa yazılarında da tez-tez onlara istinad edir, ədəbi prosesdəki bu boşluğu doldurmağa çalışır, ancaq orası pisdir ki, tənqidçi bu yazıçıları ümumi sözlərlə elə üzdən təqdim edir, onların əsərlərinin alt qatına varmadan, bu əsərləri elə bəsit təhlil edir, deyilmişlərin təkrarı olan şablon təriflər, mülahizələr söyləyir ki, istər-istəməz fikirləşirsən: əgər Markes, yaxud Oruell bu tənqidçinin təqdim etdiyi bədii-fəlsəfi səviyyə sahibləridirsə, onda necə olub sənətin yüksək məqamlarına çata biliblər, bu qədər ədəbi nüfuz qazanıblar?”

Elçin müəllim, təbii ki, bu cür kəskin tənqiddən sonra mən məqalənizin sonrakı hissəsində ciddi arqumentlər, sitatlar, faktlar və öz tutarlı, öyrədici mülahizələrinizi təqdim edəcəyinizi düşünürdüm. Siz ümumi, məlum, ənənəvi tənqid notları ilə “yalnışdır!” iddiasını əsaslandırmırsınız. Amma doğrunu göstərməmisiniz. Məsələn, mən “Zəfər tağı” romanı haqqında yazdığım “Remark və remarkizm” adlı iki hissəli məqaləmi niyə tənqid etdiyinizin səbəbini bilmədim. Çünki, digər xarici müəlliflərlə bağlı yazdığım məqalələrimə də şamil etdiyiniz eyni iradlar (“sətiraltı mənaları tutmamaq”və s.) bu əsər haqqındakı yazıya da eyni qaydada aid edilir.

“Ravik zəngin daxili aləmə malik olan, emosionallığı içində gizlətmiş (?-İ.M), həyata büruzə vermədiyi bir ironiya ilə (bəlkə də bir əlacsızlıq ironiyası ilə!) yanaşan canlı bir surətdir və Remarkın da ustalığı ondadır ki, xarakterin bütün bu keyfiyyətlərini müstəqim surətdə, birbaşa demir, onun bütün əsərlərində, o cümlədən “Zəfər tatı”nda sətiraltı məna çox güclüdür, onun romanlarında sözlə demədikləri dediklərindən artıqdır”.

Daha sonra başqa əsərlər və müəlliflərlə bağlı məqalələrə yenə eyni tendensiyanı (sətiraltı mənanı tuta bilməmək) şamil edərək tənqid edirsiniz:

“İradə Musayeva bəhs etdiyi əsərlərdən uzun sitatlar gətirir, ancaq elə bu sitatları nəzərdən keçirəndə, sonra da onların tənqidçi şərhi ilə tanış olanda, görürsən ki, mətn üzdən oxunub, mətnin alt qatındakı hisslər və düşüncələr kənarda qalıb, aura xeyli kasıblaşıb, tənqidçi sadəcə yazılanı görüb, yazılmayanın isə üstündən keçib. Haçansa oxuduğum və müəllifini unutduğum bir ironik atmaca yadımda qalıb: “Kağıza qənaət edin. Mətni mətnaltı mənada gizlədin.” İradə Musayevanın bəhs etdiyi Remark da, Coys da, Kafka da, təkrar edirəm, məhz “mətni mətnaltı mənada gizlətməyi” bacaran sənətkarlardır və o gizlini aşkar edə bilməsən – nəzəri-estetik məğlubiyyətə uğrayacaqsan”.

Elçin müəllim, mənim çox sevdiyim iki əsər - C.Oruelin “1984”, F.Kafkanın “Çevrilmə” ( Bu əsərin adını nədənsə “Dəyişmə” kimi yazmısınız. Halbuki, dəyişilmə prosesi ilə çevrilmə, insandan həşərata dönmə ağrısının mahiyyəti eyni çalarlı deyil.) haqqındakı müqayisəni qüsurlu, əhəmiyyətsiz hesab edirsiniz və yazırsınız ki, “Tənqidçi başqa bir məqaləsində Uinston (Oruellin qəhrəmanı) ilə Qreqoru (Kafkanın bu qəhrəmanı texniki səhv olaraq Qriqor kimi yazılıb) az qala eyniləşdirir, halbuki bu qəhrəmanların bədii-psixoloji mündəricatları da, ictimai sosial mahiyyətləri də çox fərqlidir və bu yerdə bədii detallar, ştrixlər, nüanslar hər hansı bir oxucunun, xüsusən də tənqidçinin diqqətindən yayınırsa, yəni o, alt qata gedib çata bilmirsə, yazıçı haqqında, onun qəhrəmanları haqqında təsəvvür təhrif olunur”.

Amma mən obrazların xarici, üst qatda görünən xarakter, portret ştrixlərinə (“bədii-psixoloji mündəricat”, “ictimai-sosial mahiyyət”) görə deyil, məhz sizin irad tutduğunuz “alt qata gedib çıxma” uğuruna nail olduğuma görə vurğunu, müqayisə arqumentlərini sırf ÇEVRİLMƏ alternativliyi üzərinə salmışam. “1984”ün qəhrəmanı Uinstonu mübariz, cəsarətli bir insandan həşərat instiktivliyi, qorxusu, həyəcanı ilə yaşamağa məcbur edən, mənəvi aşınmalarla insanları fövqəl məqamdan heyvani aşağılığa qədər endirən rejimin amansızlığı elə həm də “Çevrilmə” qəhrəmanı Qreqor Zamzanın bioloji varlıq kimi həşərata çevrilməsi dramatizminə, faciəsinə bərabər tutulur. Və mən, fikrimcə bu müqayisələri çox uğurlu, elmi-nəzəri faktlılıq və bədii mətn təhlillərindəki spesifik yanaşma qaydalarına riayət edərək yazmışam… Yəni, dediyiniz “metodoloji yalnışlıq” iradı aidiyyatsızdır…

T.Drayzer haqqında böyük həcmi əhatə edən təhlillərinizin, iradlarınızın səbəbini isə anlamadığım üçün kitabımda bu adı xeyli axtarmalı oldum, çünki mən Drayzer barədə heç nə yazmamışam və məlum oldu ki, müsahibələrimin birində T.Drayzerin imzası sadəcə sıralanmış adlardan biri kimi keçib: “N.V.Qoqol, M.Dostoyevski, A.S.Puşkin, L.Tolstoy, T.Drayzer, C.Bayron, E.Hemenquey, U.Folkner, F.Kafka...” Bundan başqa mən Drayzer ədəbiyyatını bir cümləlik misalla belə olsa təhlilə, müqayisəyə çəkməmişəm. Siz isə Drayzeri niyə L.Tolstoy və C Bayronun adının arasında yazmağımı net olaraq “komik bir vəziyyət”, “layiqli şəkildə oxuya bilməmək”, “ədəbi zövqsüzlük” və s. ifadələrdən istifadə edərək tənqid edirsiz... “Drayzerin romanlarını bəyənmək də olar, bəyənməmək də, ancaq bu gün (“Söz azadlığı” zamanı!) tənqidçi, həm də xarici ədəbiyyat haqqında yazan bir tənqidçi Drayzerin adını Tolstoyla Bayronun arasına salıb, onları bir yerdə dahi adlandırırsa, bu, tənqidimizdə komik bir vəziyyət yaradır və belə bir vəziyyətin yaranmasında, yəni uzaq Azərbaycan ölkəsində tənqidin onu Lev Tolstoy və Bayron kimi bir «dahi» hesab etməsində Drayzerin heç bir təqsiri yoxdur. Elə həmin «dahilər» siyahısında Drayzer müasirləri Folkner və Heminqueylə də bir sıraya qoyulur və bütün bunlar göstərir ki, tənqidçi bir tərəfdən Tolstoyu və Bayronu, eləcə də Folkneri və Heminqueyi bu yazıçılara layiqli şəkildə oxuya bilməyib, o biri tərəfdən isə, Drayzer yaradıcılığına layiq olduğu qiyməti verməyi bacarmayıb – ədəbi zövqün buna imkanı çatmayıb”.

Elçin müəllim, məqalənizin sonunda məni ruhdan düşməməyə, öyrənməyə, yazmağa səsləyirsiniz. Buna görə də təşəkkür edirəm. Amma məndə yazıya başlama səbəbi əksinə olur, yəni çox zaman məhz həmin ruhdandüşmə, sarsılma, ümidsizləşmə məqamlarında alıram əlimə qələmi... Çünki, bizi (ədəbi mühitdə baş verən neqativlikləri, qeyri-obyektivlikləri qəbul etməyən müəllifləri) ruhdan salmaq, sarsıtmaq, ümidsizləşdirmək üçün sanki hər kəs mücadilədədir... Qəribə, kontrastlı, absurd durumun qəhrəmanlarına çevrilmişik. Bizi ağladan adamlar hərdən bizim gülümsəməyimizi də tələb edir... Bizi qlaflara, şablonlara, standartlara salan, itaətkarlığa sövq edən səlahiyyət sahibləri öz “mədəni zorakılıqları” ilə sanki bizə daha müti olmağın anatomiyasını diqtə edir...

“İradə Musayevanın xarici ədəbiyyatla bağlı son məqalələrində də (“Ceyms Coysun Allah olmaq iddiası”, “Kafka, Kafka… Axı siz…”, “Coysla Xaqanini nə birləşdirir?”) anlaşılmazlıq, bünövrəsiz mülahizələr (bəzən hətta hökmlər!), rus ədəbiyyatşünas və tənqidçilərinin dediklərinin təkrarı var, ancaq bütün bunlar ayrıca bir məqalə mövzusudur və eyni zamanda mən ümid edirəm ki, bu tənqid hörmətli İradə Musayevanı heç vəchlə ruhdan salmayacaq, əksinə, bu aktiv tənqidçinin oxumaq, öyrənmək və yazmaq enerjisini və şövqünü daha da artıracaq, çünki xarici ədəbiyyatı Azərbaycan ədəbi prosesinə gətirmək, onu bu prosesin faktına çevirmək yaradıcı məsuliyyət tələb edən çox vacib bir məsələdir”.

Və sonda bir zəruri qeydimi də bildirmək istərdim. Elçin müəllim, Sizin də haqqında əhatəli bəhs etdiyiniz bu “ədəbi söz azadlığı” mühitində eyni şərait hamı üçün yaradılmır. Məsələn, Sizin sözügedən məqalənizin çap olunduğu, yayımlandığı ədəbi mətbuat orqanlarında mənim cavab yazım eyni qaydada ictimailəşə biləcəkmi? Yəqin ki, yox...

22 oktyabr 2017.

• Tapşırıqlara əməl etmək, yoxsa vicdanın səsinə qulaq asmaq? - Məhəmmədin müqəddəs toxumu
• Kişilərin bir banka qatıqdan fərqi yoxdur! - Fəridə
• Məşhur reper həbs olundu