Kulis.az hər dördüncü gün “Bir sual, bir cavab” adlı layihədən şair, yazıçı, publisist Aqşin Yeniseyin yazılarnı təqdim edir.
Növbəti yazı: Qürbət, həqiqətənmi, təbliğ olunduğu qədər gözəldir?
Roman Rolland Birinci Dünya müharibəsində ölkəsi Fransanın haqlı mövqeyini dəstəkləməkdən qorxurdu ki, adı intellektual panteonda vətənpərvər kimi hallanacaq, düha səviyyəsi xalqın günlük siyasi ehtiraslarının səviyyəsinə düşəcək, tarix üçün qoruduğu aydın imici bayraqla, gerblə, himnlə korlanacaq. Özünün şəxsi tarixini xalqının milli tarixinə qurban vermək istəmirdi. Zəka milli yox, bəşəri olmalıdır, deyirdi və s.
Birdə bunun əksini düşünənlər var, milli məsələlərdə özünün fərdi dünyagörüşünün, amanabənd imicinin qayğısına qalmaqla Roman Rolland olacağını, yəni bəşəri zəka sahibi statusuna yüksələcəyini (ən azı, öz aləmində) düşünənlər.
Roman Rollandın vətəni və dünya haqqında nə düşünməsindən asılı olmayaraq, qürbətə lənət yağdıranlar həmişə sənət, elm adamları, filosoflar olublar. Laməkan dərvişlər belə “vətən” deyib gildir-gildir göz yaşı töküblər.
Çünki insan (əgər süləngəc ruha sahib deyilsə) özünü qürbətdə tanımadığı bir ev sahibinin mərhəmətinə sığınmış küçə iti kimi hiss edir. Hərdən Bulqakovun “Şarik”i olmaq ehtimalı da var, əlbəttə.
Səbrim uzunçuluğa səbəb olacaq arqumentlərin çoxluğuna müqavimət göstərdiyi üçün rahatlıqla deyə bilərəm ki, bu sözlərim dünyaya güzəran “magellançılığına” çıxan insanlara aid deyil. Bilirəm ki, əxlaq anlayışı çörəyin kəşfindən sonra yaranıb və bu gün də onun xidmətçisidir. Əxlaqın varlığı da, yoxluğu da tabağın ovqatından asılıdır.
Çörək dalınca Çinə qədər get!
Zatən 2,8 milyon il əvvəl Afrikada görünən ilk insan - ancaq onun tüklü-müklü bədəninə, əyri belinə, uzun goreşən caynaqlarına baxanda demək olmazdı ki, bu məxluq cənnətdən qovulub – çörək dalınca düşərək planeti bürüdü. Qədim insan üçün qaldığı yox, getdiyi yer vətən sayılırdı.
Qayıdaq sualımızın cavabına. Qürbət azadlığı! Onun başqa adı yad cəmiyyətdə heyvani olmayan heç bir məsuliyyət daşımamaq azadlığıdır; sosial, siyasi, mədəni öhdəliklərini sənin əvəzinə başqalarının yerinə yetirməsi rahatlığıdır. İnsan qürbətin ev heyvanıdır. Qürbətin hər an səni əhliləşdirdiyini hiss edirsən, buna ehtiyac olmasa da. Sən sadəcə, kütləvi səhnənin heç vaxt nəzərə çarpmayacaq mərkəzində olmağınla sevinirsən. (Kinosevərlər mənimlə razılaşlar ki, kütləvi səhnələrdə diqqət sıx mərkəzə deyil, seyrək ucqarlara yönəlir.) Məcnun aşiq avtoritetini ucqara qaçandan sonra qazandı. Don Kixotun köməyə tələsən cəngavərliyi darıxanda həmişə üfüqə, ucqara baxırdı. Hamlet sarayın ucqarı idi və s.
Qürbət səni ucqar olmağa, çoxluqdan, sıxlıqdan seçilməyə qoymaz.
Qürbət ölü canların vətənidir! Əmin ol, gedişin məhlə baqqalından başqa kimsənin vecinə olmayacaq.
Bu azadlığın, bu rahatlılığın bədəli yad kültürün ikinci, üçüncü sort insan rolu biçərək səni gizli aşağılamasıdır.
Ümid edirəm ki, aramızda qəfil qarşılaşdıqları yad fikirlərə özünüqoruma instinkti ilə ilk emosional reflekslə reaksiya göstərənlərin sayı azdır. Ona görə də qürbət xoşbəxtliyinə qoyduğum adı içimdəki sükutun var gücü ilə deyə bilərəm: “Gizlin aşağılanma azadlığı”. Vətəndən fərqliliyi odur ki, qürbətin səni atmosfer təzyiqi kimi hiss etdirmədən aşağılamasına cavab verməyə özündə mənəvi haqq da görə bimirsən. Vətəni söyməyə nə var ki?
“Bir dəfə başqa bir şəhərdə yaşayan bir naşir onunla şam yeməyinə razılaşana qədər mənimlə imzalanacaq müqaviləyə qol çəkməyi yubatdı. Köməkçisindən mənimlə yemək yeməyin onun üçün niyə bu qədər əhəmiyyəti olduğunu soruşduqda məlum oldu ki, naşir, sadəcə, mənim necə yemək yediyimi gözləri ilə görmək istəyirmiş”. Bu sözlər Kolumbiya universitetinin professoru xristian ərəbi Eduard Səidin Qərb xatirələrindədir. Qürbət adama səmimi olmamağı öyrədir, Səid inadkar idi, rədd edirdi bu mədəni eniqmanı.
Qürbətin himayəsini övladlığa götürdüyü uşağı tərbiyə edib özünə oxşatmaq üçün professional nəvazişlə danlayan bir atanın hərəkəti ilə müqayisə etmək olar.
Qürbət həmişə “Böyük başqası”dır. Kusturicanın “Underground” filmində zirzəmiyə - küçədəki müharibənin qürbətinə qaçan insanları idarə, eyni zamanda himayə edən Markodur.
Qürbətin əynində həmişə üniforma var. O, səninlə rəmzlərin, simvolların dili ilə danışır. Sənin dilin orada bir işə yaramaz. Öz ana dilini küçələrdə, avtobuslarda, kafelərdə üstündə ağır və lazımsız bir yük kimi gəzdirərsən. Hətta hiss edərsən ki, bu gərəksiz yükü dalına şələləyib pullu ayaqyoluna belə özünlə apardığın üçün insanlar sənə qıraqdan baxıb gizli-gizli gülürlər. Bu dil yükünü bir anlıq da olsun üstündən götürmək, dincəlmək, sonra qalxıb yenidən dalına alıb Sizif kimi daşımağa davam etmək üçün birini axtararsan. Amma qarşına insan şəklində çıxan təsadüflərin hamısı sənin gündədir, hamısının üstündə o ağırlıqdan, o yükdən, o lazımsız dildən var. Sözlər də beynin həzm etdiyi fikirlərin nəcisidir. İnsanın ağzı da beyninin anusudur.
İndi illərlə öz dilində düşünməyə imkanı olub da danışmağa imkanı olmayan insanı düşünün; öz dilində düşüncə qəbzliyindən əziyyət çəkən o qürbət bəxtəvərini…
Qürbət, insanı ona aid olmayan bir həyatın parazitinə çevirir. Vətəndən gətirdiyin adamı öz əllərinlə öldürməlisən, onsuz da, onu saçını kəsdirdiyin bərbərxanada qayçılaya-qayçılaya, şorba içdiyin kafedə qaşıqlaya-qaşıqlaya, növbəyə durduğun köç idarələrində yubada-yubada öldürəcəklər. Qürbət xoşbəxtliyi də intihara oxşayan bu “qətldən” sonra başlayacaq.
Havayı cənnət yoxdur. Cənnəti qazanmaq üçün əvvəlcə ölməlisən! Amma cənnət xoşbəxtliyinin qürbət xoşbəxtliyindən bir üstünlüyü var ki, qürbətdə qadağan olunan milli kimlik cənnətdə yerli-dibli xatırlanmır. Cənnət kosmopolit məkandır. Cəhənnəm, əksinə, vətən kimidir, aid olduğun həyatın davamını yaşayırsan. İnsana cənnəti və qürbəti sevdirən də bu ümiddir – aid olduğun həyatın davamını yaşamayacağın ümidi.
Özünə aid olanın əzabı, yoxsa başqasına aid olanın həzzi? İnsana yaşadığını hiss etdirən hansıdır? İnsan həm də həyatını qaxaclaşdıran, xatirəyə çevirib tək qalacağı günlər üçün saxlayan bir canlıdır. İnsana aid olmayan həyat xatirəyə deyil, yaddaşa çevrilir. Xatirə duyğunun anabioz halıdır. Yaddaşdan fərqli olaraq xatirədəki duyğu yenidən dirilə, canlana bilir. Sənət yaddaşdan çox, xatirəyə istinad edir.
Yaddaş, sadəcə, məlumat qəbiristanlığıdır. İnsan hətta bəzən yaddaşının cansıxıcı sükunətindən qaçıb xatirələrinə sığınır. Sabir Rüstəmxanlı milli yaddaşımızı xatirələşdirmək, çürüməkdən qorumaq, tariximizi lazım olanda yenidən diriltmək üçün yaddaş sözünün əvvəlinə “qan” sözü artırdı, ondan “qan yaddaşı” adlı milli, anabioz bir duyğu düzəltdi.
Özünə aid olmayan həyatı yaşamaq, illüziyadır, ölümün mərhəmtli formasıdır.
Bu yerdə məndən üç yaş böyük olan türk yazar Tolqa Akalının “Kendimetre” romanının son cümləsini xatırlayıram: “Heç kim özünə aid olmayan bir həyatdan sağ çıxa bilməz!”
