Rusiyanın Vaxtanqov adına teatrının 95 illiyi ərəfəsində Ria Novosti teatrın bədii rəhbəri, dünyaca məşhur teatr rejissoru Rimas Tuminasla müsahibə edib. Kulis.az müsahibəni təqdim edir.
- Rimas Vladimiroviç, siz Vaxtanqov teatrına böyük ənənələrlə, parlaq truppa ilə, amma teatr üçün çox çətin vaxtlarda gəldiniz. Amma indi Vaxtanqov teatrı ən tələb olunan, yerli və xarici miqyasda uğurlar qazanan teatrdı. Buna necə nail oldunuz siz?
- Ansambl anlayışından başladım. Ansambl olanda ailə, ev, ocaq yaranır. Bir də ölü teatra gəlməmişdim, teatr yaşayırdı, orada çoxlu sayda görkəmli aktyorlar çalışırdı. Onlar hazır idilər, gözləməkdə idilər, onları yalnız silkələmək və özünə inandırmaq lazım idi. Bəlkə də məyusluqdan etdilər, amma onlar mənə inandılar və arxamca gəldilər.
Mən gecikməyə və başqa hallara görə olan bütün cəzaları ləğv etdim-guya bu intizam teatrı irəli aparacaqdı ki? Heç kimi işdən də azad etmədim, sadəcə hamının şəxsi qorxularını aradan qaldırmağa çalışdım. O zaman onlarda özünəəminlik yarandı.
Bilirsiniz, teatr bizim üçün qorxularımızı yendiyimiz, amma tamaşaçı üçün ölümcül günahların yaxın qoyulduğu evdir. Hamısının yox, əlbəttə.... Bu gün biz hiss edirik, ki bu ev tikilib amma hələ tam başa çatmayıb, nəsə daxili bir düzən qalıb.
- 95 illik yubileyində Vaxtanqov teatrı gücünün parladığı bir vaxtındadır, şöhrətlidir, tamaşaçılar və tənqidçilər tərəfindən əzizlənir, yuxarıdan təriflənir. Daha nə lazımdır ki?
- Bu gün uğur var, amma onun ardınca uğurla vidalaşmaq həyəcanı da var: adama elə gəlir ki, hər şey əldə olunub, hər şey yaxşıdır onsuz da. Amma qələbəyə, həyatın bayramına çox var. Ola bilsin biz ona qədər gedib çatmayaq, ola da bilər ki bu, bizim təsəvvür etdiyimiz şey deyil. Amma bu elə bir yoldur ki, dayanmaq olmaz. Güc və azadlıq lazımdır, ən əsası da ideya gərək elə böyük olsun ki, həqiqətə doğru yol getmək arzusu səngiməsin.
Mən Lessinqin teatr haqqındakı bu sözlərini sitat gətirməyi sevirəm: “Teatr gözü və qulağı sığallayır”. Amma bunun zahiri gözəlliyə dəxli yoxdur. Lessinq insani gözəllikdən danışır, ona gedib çatmaqsa asan deyil. Və yalnız bu gözəllikdən keçən yol teatrı həqiqətə aparır.
- İndi teatrda xoşbəxtlikdən yaşlı və görkəmli aktyorlar çalışmağa davam edirlər. Həmin korifeylərin çox mükəmməl oyun göstərdiyi “İskələ” tamaşanız da onlar üçün, sizin üçün vacib idi. Müsahibələrinizin birində onu özünüz üçün sınma nöqtəsi saymısınız. Amma yaşlılar gedir. Onları kim əvəz edəcək?
- Biz ağır itkilər verdik-Yuriy Vasilyeviç Yakovlevlə, Qalina Lvovna Konovalovla vidalaşdıq. Amma həyata davam etmək lazımdır... Kim əvəz edəcək? Bu, çətin sualdır. Bəzən düşünürəm ki, mənim yerimə kim gələcək? Axı bu nə vaxtsa baş verməlidir... Amma bir cavabım yoxdur, necə ki, bir çox yaşlı ustadların cavabı yoxdur.
Rejissorlarla bağlı bu gün problem var. Daha çox aktyor hazırlığına diqqət olunur. Əvvəllər bizi universitetdə necə sıxırdılar? – Bu əsəri niyə tamaşaya qoymaq istəyirsiniz? Bu günlə o, necə səsləşir? Bütün bunları teatr terminalogiyası ilə deməli idik, daha “istəyirəm, çünki belə hiss edirəm”-lə yox!
Biz o zaman öz yoldaşlarımızın etüdlərini müzakirə edəndə, hər kəs qiymətləndirməyə, işdə olan çatışmazlıqları deməyə çalışırdı. O zaman kurs rəhbərimiz eynən Stanislavski kimi ovcunu dişləyib deyirdi: “İndisə deyin görüm yaxşı nə gördünüz?” Bu onların bizə öyrətdiyi ən vacib şey idi-tamaşada, aktyorda yaxşı olanı görmək.
- Bəs indiki gənclik? Onlar necədir?
- İstedadlı, ağıllı nəsil gəlib. Onlar üslubu yaxşı duya bilirlər. Axı müasir teatr düşüncə deməkdir. Aktyora cins və krassovka geyindirəndə tamaşa müasir olmur. Müasir yanaşma müasir düşüncə deməkdir.
Düşünmək gənclərin xoşuna gəlir. Onlar ansamblın nə qədər vacib olduğunu hiss edirlər. Aktyorla işləməyin vacib olduğunu hiss edirlər. Mən həmişə deyirəm, aktyorla məşğul ol, onun necə çiçəklədiyini görəcəksən. Gənc rejissorlarsa özlərini ifadə etmək istəyirlər. Amma sən əvvəlcə müəllifi onun fəlsəfəsini anlamağa və ifadə etməyə çalış. Yalnız bunu öz baxışınla birləşdirəndə maraqlı bir şey ortaya çıxa bilər.
- Sizin rejissor kimi prioritetləriniz artıq bəllidir-dünya və rus klassikasını səhnəyə gətirirsiniz. Son zamanlarda isə antik dramaturgiyaya meyl etmisiniz.
- Yaş irəlilədikcə anladım ki, mən antik faciəyə, ya da o mənə yaxınlaşır. Gəncliyimdə antik ədəbiyyatın öhdəsindən güclə gəlirdim. Bu pərilər, ruhlar nədir, anlamırdım. Amma sən demə, onlar hamısı insan obrazları imiş, insan ruhu haqda imiş. İndi antik faciə mənim üçün anlaşılan, yaxın və dəyərli olub və deyəsən həm də ən yaxşı dramaturgiya odur.
- Bəs müasir pyeslər?
- Müasir pyeslərdə mən vacib olanı tapmıram-insan taleyi haqda söhbəti. Onlarda insana görə ağrı hissi yoxdur. Əsasən sarkazm, qəzəb, daha çox çirkinlik görmək arzusu. Nə qədər çox ləkə olsa o qədər yaxşıdır elə bil. Kimsə Rublevka (Moskva ətrafında varlı dövlət adamlarının və oliqarxların yaşadığı qəsəbə-A.) haqqında pyes yazmaq istəyib. Əlbəttə, 50 il sonra Rublevka onlarla heyrətamiz əhvalatlar bəxş edəcək, orada Dostoyevski, Çexov, Tolstoy da var... Amma onu anlamaq və dərk etmək vaxt istəyir. İndilikdə isə bu yalnızca maraqlı süjet olacaq, vəssalam.
- Teatrın 95 illiyinə Sofoklun “Şah Edip” faciəsini təqdim edirsiniz.
- Bu Vaxtanqov teatrı ilə Yunanıstan Milli teatrı arasındakı birgə layihə əsasında hazırlanıb. İlk tamaşa iyulda Epidavrda - qədim amfiteatrda baş tutdu. Mən bu məkandan elə qorxurdum ki, heç vaxt on minlərlə adam tutan meydançalarda işləməmişdim. Amma nəticədə yunan dünyası ilə bizim gerçəkliyimizin birləşməsi balaca bir möcüzə oldu.
İndi isə məhz orda oynamağı səbirsizliklə gözləyirəm. Teatr səhnələrindən qorxuram. Ümidvaram ki, Moskva tamaşasında olacaq yunan xoru bizə kömək edəcək və “Şah Edip”i oynadığımız hər yerdə bizimlə olacaq.
Sofoklun bu faciəsində məni narahat edən şərəf, qürur və səhvlərini etiraf etmə bacarığıdır. Edip günahkardır və həyatda çox səhvlər edib, amma o özündə bunu anlamağa və özünü amansızca cəzalandırmağa güc və cəsarət tapır. Bu şərəf və vicdan məsələsidir. Bu mənəvi bir hərəkətdir. İndi belə insanı hardan tapa bilərsən?
Edip kor olur, amma o daxilən yetkinləşir. Yetkinlik elə təmizlənmə deməkdir. Antik ədəbiyyatın mənası bundadır. Böyük mifdir. Bu gün bizim öz həyatımıza qaytarmaq istədiyimiz insan ləyaqəti, şərəfi haqqında söhbət çox vacibdir.
Edip məni bu il rahat buraxmır, qarşıda Aleksandr Titellə birgə arzumuz olan tamaşa var – İqor Stravinskiniun “Şah Edip” oratoriyasını Stanislavski və Nemiroviç Dançenko adına Musiqili teatrda qurmaq istəyirik.
- Doğma teatrınızda bu il təhvil verməyi planladığınız “Faust” var.
- İş hələ heç başlamayıb. Amma deyə bilərəm ki, bu yumorlu oyun-tamaşa olacaq. Faustun fikirləri ilə tamaşaçıya əngəl olmaq fikrim yoxdur. Bu anlaşılmaz dünyadakı həyatımızı oyun vasitəsilə, qrotesklə açmaq istəyirəm. Fəlsəfəçilik etmək istəmirəm, oynamaq istəyirəm. Hələ danışıqlar mərhələsindədir iş, amma ola bilər İngiltərədə Çexovun “Üç bacı” əsərinə quruluş verim.
- Sizə yuxarıdan hansısa maneələr olurmu? Hansısa senzura yükü hiss edirsinizmi? Ümumiyyətlə bizdə senzura varmı sizcə?
- Bilirsiniz, bir dəfə amerikalı jurnalistin “Rusiyada sənətkar necə yaşayır?” sualına belə cavab vermişdim: “Böyük sənətkara hər yerdə olduğu kimi həm çətin, həm asandır. Amma ortabablara həmişə çətindir, onlara həmişə nəsə vermirlər, mane olurlar, icazə vermirlər...”
Bir şey deyə bilərəm ki, Vaxtanqov teatrında işlədiyim müddət boyunca mən həmişə istədiyimi tamaşaya hazırladım. Heç kim də mənə repertuar və ya tamaşa məsələsində irad bildirməyib. Sənətkarın özündə daxili senzura olmalıdır.
