Bu gün Xalq şairi Vaqif Səmədoğlunun doğum günüdür. Kulis.az bu münasibətlə filosof Ağalar Qutun “Vaqif Səmədoğlu: “sənsizləndim” essesini təqdim edir.
Tapmacalar şairidir Vaqif Səmədoğlu. O, şeir səpkisində tapmacalayır. Elə bil, açmasını bilmədiyin tapmacalar oxuyursan ard-arda. Çətin oxunur Vaqif Səmədoğlu. Yavaş oxunur. “Anlanmır” demək olmaz onun şeirlərinə, “açılmır”, ya da “cavabı bilinmir” desək, bəlkə daha doğru olar. Kim deyir tapmacaların bir açması, bir cavabı olmalıdır?!
Sirrin cavabının özü də sirli deyilsə, o, düz cavab deyil. Cavabda sualın suallığı bitirsə, tapmacanın tapmacalığı azalırsa, sirrin sirliliyinə xələl gəlirsə, deməli, səhv izə düşülüb. İnsan – varlığın sirrini yox etmək bir qırağa dursun, onu azalda da bilməz. Deməli, dünya boyda müəmmanın allah boyda məchulla şərhi daha düzgün yanaşmadır, nəinki dünyanın rəqəmlərlə, düsturlarla, elmlə bəsitləşdirici izahı.
Mənim burada yazdıqlarım Vaqif Səmədoğlu şeirlərinin mənaları deyil, izahları heç deyil. O şeirlərin mənim daxili qulağımın membranında yaratdığı titrəyişlərdir, məndə çaldıqlarıdır, məndə açdıqlarıdır. Şairin şeirlərindən seçdiyim parçalar və yaxud misralar bir oxucu kimi mənim indiki şeir anlayışımın, şeir zövqümün və öz şəxsi hallarımın göstəricisidirlər həm də.
Vaqif Səmədoğlu sevgi-məhəbbət şairi deyil. Gözəlləri vəsf etsin, qadınları sevələsin, yox. Görünür, başı özünə çox qarışıb. Öz içində çox vurnuxduğu hiss olunur. Onun şeirlərində üç “açar” (mən burada “qıfıl” deyərdim) anlayış (buna isə “duyuş” deyərdim) ayırd edəsi olsaydım, bu sözləri seçərdim: “vətən”, “yol”, “ölüm”. Vaqif Səmədoğluna vətən şairi, yol şairi, ölüm şairi demək daha düzgün olar.
Şairin yazdığı bütün şeirləri oxumaq imkanımın bulunmadığını, ancaq internet vasitəsilə əlim yetən şeirləri ilə və seçilmiş şeirləri kimi tərtib edilən “Uzaq yaşıl ada” (Şərq-Qərb, Bakı 2004) kitabı ilə tanış ola bildiyimi burada təəssüflə söyləməliyəm.
Elmi müzakirələrdə, adətən, başlanğıcda tərifləyib, iradları sonda bildirirlər. Mən isə elə bəri başdan bəyənmədiyim üç nəsnəni deyib, təmizlənim və yüngülləşim.
Vaqif Səmədoğlu öz şeirlərini üç nöqtələrlə başlayır, doldurur, bitirir. Üç nöqtələr nəsr üçün yolveriləndir, ancaq şeirdə üç nöqtələrə nə gərək?! Özü də bir belə çox. Bir şeir özü boyda üç nöqtə deyildirmi?! İstənilən bir sözü yaz, ardınca üç nöqtə qoy, olsun sənin üçün bir misra. Üç nöqtə – ümumiyyətlə dilin sonudur, haradasa musiqiyə keçiddir, “demirəm” və yaxud “deyə bilmirəm” susqunluğudur. Şeir isə nəsrin nəqli cümlələri ilə danışa bilməyib, alayarımçıq söylənməkdir, pəltəkləməkdir, fikrə getməkdir. Üç nöqtələrin gücü ilə şeir yaratmaq, ya da şeirin şeirlik dərəcəsini artırmaq zəif poetik texnikadır.
Təəssüf, Vaqif Səmədoğlunun şeirlərində də “gülüm” xitabını tək-tük də olsa, görürük, onun hətta yetkin yaşlarda yazdığı şeirlərində də. Azərbaycan poeziyasının üz qarasıdır bu “gülüm” müraciəti, habelə, “sevgilim” müraciəti də. Bir misra bir şairi gözümüzdən sala bilər. Şairlərin misraları onların hüdudlarıdır.
Nəhayət, üçüncü, sonuncu qeyri-məmnunluğum. Vaqif Səmədoğlunun bir sıra misralarını təsəvvür etmək mümkün deyildir; misal üçün, “allaha kömək vaxtıdır” və yaxud “ölümü yaşadım” məzmunlu misraların doğruluğuna müəllifin heç özü də inanmayıb; bunlar ədəbi-poetik bleflər etmək üçün yaradılmış gəlişigözəlliklərdir.
Bir ömür uzunu halbahal olaraq yaşayıb şeirlər haqlamış bir şairin şeirləri oxucu tərəfindən qısa bir mütaliə zamanında və bir halda, bir halla anlana bilməz. Görünür, bir şairin şeirləri qısa müddətdə ard-arda oxunmamalıdır. Günə bir-iki şeir bəs edər.
Şeirlərim qalır mən gedə-gedə
yerdə qalır, yalquzaq izi kimi...
Kim düşəcək bu izlərə,
kim gələcək arxamca
şeirlərimə baxa-baxa. (1985-ci il)
Hər müəllifin öləndən sonra izinə düşüb gələsi dahi oxuculara ümidi olur. Lakin bunun üçün gərək gələcəkdəkiləri də bəsləyə biləsən. Ancaq indiki oxucularını doyuzdurmaq yolu tutsan, izinə düşən tapılmaz gələcəkdə.
“Söz – döşdəki süd kimidir. Əmən olmadıqda, yaxşı gəlmir. Elə dinlə, lalın da dili açılsın”. (Mövlana, “Məsnəvi”). Bu, doğrudur, heyranlıq – dilotudur. Qarşındakının dilini ona səmimi, təbii heyranlığınla aça bilərsən. Sən ancaq sənə heyranlara danışmaq istədiyin kimi. Lakin bu, qarşılıqlıdır. Sənin gələcəkdəkilərə də südün qalmasa, izini axtaran tapılmaz. Yazmaq – gələcəyə məktub yazmaqdan başqa nədir ki?!
Yaşayan müəlliflərə “laqeyd”lik paxıllıqdan deyildir. Müəllif öldükdən sonra onun yazdıqları bizə gözəgörünməzlikdən, əlyetməzlikdən, ölümün o tayından eşitdiyimiz sözlər kimi gəlir, vaxtilə o sözlər yanımızda əyani söylənmiş olsa da, ölümdən sonra onları qiyabi ayrı cürə eşidirik. Ölümün o tayına keçənlərin sözlərinə qarşı izaholunmaz ehtiramımız və qorxumuz olur. Saqqalımız olmayanda sözümüz ötəyə keçmir, ölməyənəcən də sözümüz bəri gəlmir. Qiyabiləşmiş sözlər bizə qeybdən əyan olan əyani lövhələr kimi görünür. Yox, burasını elə də yaxşı demədim, təzədən deyirəm: Hər söz qiyabiləşə bilməz, sözlərində qeybin izi yoxdursa, sənin izinə düşən olmayacaq. Yoox, daha da pis dedim, bəlkə son cəhddə belə deyilməlidir: Qeybin və yaxud mənşənin axtarışından başqa bəşəri axtarış yoxdur!
Gözəl qızlardan, qadınlardan
iz qalmır torpaqda.
[…]
Kəndli izi,
çoban izi qalır torpaqda.
Gözəl qızlar və qadınlar qədimdə məbədlərdə ruhani xidmət göstərərdilər və yaxud divlərin mağaralarında saçlarından asılardılar, ya da padşahların hərəmxanalarında öz növbələrini gözləyərdilər; sanki gözəgörünməz bir əl ta qədimdən üzü bəri gözəl qızları və qadınları palçıqlı bir komanın gəlini olmağa qoymur. İndi şol gözəgörünməz əl onları səhnəyə müğənni kimi, aktrisa kimi, model kimi dartır və yaxud onlar özləri oraya dartınırlar. “Mən bu Ana Torpağı öz üst-başımda toz-torpaq kimi gördüm” (S. Sarvan, “Vətən”) deyən başqa bir şair kimi, görünür, gözəllik də torpağı çox vaxt palçıq kimi, batdaq kimi, toz-torpaq kimi qavrayır.
Torpaqda gözəl qız-qadın izi qalmırsa, bu, qadının çirkli dırnaqlardan, batdaqlı balaqlardan, qabarlı ovuclardan qaçmaq istəməsindəndirmi yoxsa? Olmaya, elə torpağın əzab-əziyyətindən qaçmaq istəyən qadının rahatlığı, zövqü, istəyi ilə kişi şəhər salmalı oldu?
Yer üzündə
bircə qadın varsa,
məhəbbət var yer üzündə.
[…]
Yer üzündə
bircə tikə torpaq varsa,
vətən var yer üzündə. (1982-ci il)
Biz şərqlilərin təsəvvüründə torpaq – dişidir, qadındır, anadır. Bu səbəbdən də biz vətənimizi ana (mater) kimi sevirik. Torpağı ərkək, kişi, ata (pater) kimi görən avropalılardan fərqli olaraq bizim vətən sevgimiz “matriotizm” (matriotluq) adlandırılmalıdır, “patriotizm” (patriotluq) yox. Nəzərə alanda ki, torpağın bar verən dişi, doğan qadın, bəsləyən ana kimi görülməsi (yəni, matriarxat təsəvvürləri) torpağın ərkək, kişi, ata kimi görülməsindən (yəni, patriarxat təsəvvürlərdən) tarixən daha qədimdir, deməli, bizim vətən təsəvvürümüz də torpağı ərkək, kişi, ata kimi görən, misal üçün, ermənilərdən daha qədimlərə gedib çıxır.
Bir qucaqlıq qadın – hansısa bir kişinin yetirdiyi məhəbbətdir. Bir tikə torpaq – hansısa bir xalqın itirdiyi vətəndir. Qadınların üstündə kişilərin silinməz məhəbbət möhürü olur, torpaqların üstündə xalqların ah kimi vətən həsrəti. Bu, “Mənimdir!” mülkiyyətçiliyi deyildir, əksinə, bu, “Hər şeyin bir asılısı, qurban olanı, yolunu gözləyəni var” mənsubiyyətidir.
Vaqif Səmədoğlu həm “Vətəndir, bir evlik, bir uşaqlıq, bir yolluq...” (1985-ci il) deyib, vətəni bir evə, bir uşaqlığa, bir yola sığdıra bilir, həm də “vətən göyü” (1964-cü il) deyib, vətənin başı üstündəki göyü vətənləşdirə.
Mənə baş götürüb getməyə
bir yol göstərin.
Ürəyimdən bir yol keçir
və bu yoldan bir şeir...
Mənə yaşamağa
bir qürbət verin.
Ürəyimdə bir vətən qəribsəyib,
və bu vətəndən bir şeir... (1982-ci il)
Başlanğıcda baş götürüb getmək üçün bir yol axtarır. Ürəyində bir yol var, var olmağına, amma indilik demir o yol nədir. Gedərgəlməzdirmi, gedərqalardımı, gedərgələrdimi, – demir, ya da heç özü də bilmir hələ. Başqa şeirlərinin birində bir dəfə “Bilməzsən bu cığır hara gedib çıxır, getməsən üstüylə” (1986-cı il) desə də, başqa bir dəfə “Bu yol səni kiməsə yetirib, bitmək istəyir...” (1983-cü il) desə də, bir az sonra biləcəyik ürəyindən keçən bu yol onu hara aparırmış, nəyin yoluymuş. Ancaq o, bunu deyə bilir: o yoldan bir şeir keçir. O hansı şeirdir elə? – O şeir elə bu oxuduğumuz şeirdir. Tərki-vətən olub, qərib olmaq istəyir o. Ürəyində tutduğu yol onu qürbətə aparır. Sən demə, ürəyindən keçən, bayaq susub demədiyi o yol qürbət yolu imiş. “Enişlə yoxuş eyni yoldur” (Heraklit). Qürbət yoluyla vətən yolu da eyni yoldur. Deməli, şair vətəndən inciyib, küsüb gedir. Amma ardından tərk etdiyi vətəni qəribsəyib, “bu vətəndən bir şeir” deyir. “Vətəndən bir şeir” – vətəni qəribsəməkdən yaranan şeirdir. Hansı şeirdir o elə? – O şeir də elə bu oxuduğumuz şeirdir. Eyni yolda eyni şeir! Eyni şeirdə bir yol küsür gedir, bir yol da yol barışır qayıdır. Qürbətlə vətən arasında şeir içrə var-gəl edir.
Əlimi uzatdım sevincə sarı
Gördüm yox, arada kədər dayanıb.
Atamı səslədim, köməyə gəlsin,
Gördüm yox, arada qəbir dayanıb.
Üz tutub gedirdim allaha tərəf,
Gördüm yox, arada ömür dayanıb. (1982-ci il)
Sevinmək istədim – halım qoymadı, köməyə çağırdım – ölüm qoymadı, allaha üz tutdum – ömür qoymadı. Kədər unudulmaz, ölüm aşılmaz, ömür keçilməzdir. Əngəllər təkcə yoxluqlar, boşluqlar, məhrumiyyətlər deyildir, varlıqlar, artıqlıqlar, yüklərdir həm də. “Öylə zəif qıl tənimi firqətində kim, Vəslinə mümkün ola yetirmək səba məni” (M. Füzuli) – Məni elə bağsız, elə yüksüz, elə yüngül et ki, adicə yel də məni aparıb məqsədimə qovuşdura bilsin.
Bəs, bir nəsnənin bizim üçün “əngəl” olduğunu biz haçan kəşf edirik? Əngəl iki səbəbdən yaranır: arzudan və ehtiyacdan. “Gözəl qız, sən saf susan, İki qəlb arzususan” (Əli Kərim, “İki sevgi”, 1953) misralarıyla başlanan məşhur şeirdə qəlblərdən əslində ancaq birininki ehtiyacdır, o birininki isə arzudur; şeirdə ikisi də arzu adlandırılmış olsa da. Ehtiyac arzudan üstündür, arzu özü də sonrakı mərhələdə ehtiyaca çevrilə bilsə də; əslində çevrilməlidir də. Birisinin arzusu o birisinin ehtiyacına əngəl olduqda və yaxud əksinə, onda arzudan keçilməlidir – ehtiyacdan ötrü.
Üstəlik, birisinin möhtac olduğu – başqası üçün əngəl ola bilər. Məsəl var, deyərlər: “Biri körpü tapmır keçə, biri su tapmır içə”. Lap işıq da əngəl ola bilər. Gündüzlər Günəş öz parlaqlığıyla ulduz bacı-qardaşlarını kölgədə qoyub, onların bizə görünməklərinə mane olan kimi. Hətta ömrü də əngəl kimi görər və deyərsən: “Sındır qəfəsi, tazə gülüstan tələb eylə” (İ. Nəsimi). Bizim öz varlığımız da başqalarına çox vaxt heç özümüzün xəbərimiz belə olmadan maneçilik törədən kimi. Bəzən yolumuzu kəsən daş bizim üçün adlamanca çevrilə bilir, qarşımıza çıxan boşluq bizim üçün qapı ola bilir.
qoy minim,
qoy gedim bu qatarla,
stansiya rəisi.
Öz gecikən qatarını gözləyə bilməz,
qırx beş yaşında adam.
Məhəbbətə yubanmaq olmaz bu yaşda,
stansiya rəisi... (1985-ci il)
Vaqif Səmədoğlunun şeirlərindəki musiqi, tutalım, tütək səsi kimi, kamança səsi kimi axıcı deyildir, fortepiano səsi kimi, royal səsi kimi dil-dil basılan, söz-sözdür, qırıq-qırıqdır. Bu şeir istisnalardandır, ardıcıl musiqi, yalvarışlı oxşama var bu şeirdə.
Allaha, bir də qadına
deyilmək üçün yaranan sözlər
gör kimə deyilir [indi – A.Q.] (1982-ci il)
Elə sözlər var, onların ünvanı ya qadındır, ya da allah. Elə adlar var, onlar ya qıza qoyulurlar, ya da allaha verilirlər. Elə xitablar var, onlar ya qadına söylənən vəsfdirlər, ya da allaha edilən dualar. “Kişi sözü” budurmu əslində? – Yəni allaha and içmək və qadına söz vermək? Olmaya, kişilər allahın da qadın kimi qulağıyla qavradığına inanıblar? Biz özümüzü eşitdirməkləmi göstəririk? Sözün əməli əvəzləməsinin və üstələməsinin səbəbini tapdıqmı yoxsa?
Neçin insan oğlu
gizli bir həsrətlə
öz dəfnini görmək istəyir?” (1985-ci il)
Çünki insan – sevilmək istəyir, rəhm edilmək istəyir, bağışlanmaq istəyir, heyrətləndirmək istəyir, tamaşa edilib qürrələnmək istəyir, hamıdan bir boy artıq olmaq istəyir, hamının gözü qarşısında ölüm əjdahasının ağzına tək gedən qurban kimi qəhrəman olmaq istəyir, bir gün bütün dostları üçün xəbərlərin ən qarası olmaq istəyir, insan ana qoynuna sığınmaq istəyir.
Bir gözəl qadının yanından ötdüm, dayanmadım.
Bir gözəl nəğmə oxuyurdum, dayanmadım.
Bir gözəl dünyanın içində yaşayırdım, dayanmadım... (1982-ci il)
Gözəl qadının yanından ötdüm, çünki onun mənə üz verməyəcəyini hiss etdim. Gözəl dünyanın içində həmişəlik qalmaq istərdim, amma o məni saxlamadı. Gözüm qadının gözəlliyində qaldı, gözüm dünyanın gözəlliyində qaldı, amma özümü yerə vurmadım, gözəl nəğmə quraşdırdım və onu axıracan oxudum, kəsmədim. Bu gözəl dünyadan mənə qalan – bir gözəl qadın üçün öz gözəl nəğməmi oxumaq oldu.
Mən bir gün üfüq olmuşdum,
duman çökdü dənizə...
Görünmədim.
Mən bir gün cığır olmuşdum,
gedib-gələn olmadı, ot basdı üstümü...
Görünmədim.
Mən bir gün təbəssüm olmuşdum,
nə oldu bilmədim.
Görünmədim. (1969-cu il)
Üfüq-cığır-təbəssüm – göy üzü-yer üzü-insan üzü – yön-yol-yiyə. Baxdığın üfüqün qapanar, göysüz, yönsüz qalarsan; getdiyin cığırın örtülər, yersiz, yolsuz qalarsan; üzünə gülümsəyən tapılmaz, yoldaşsız, yiyəsiz qalarsan. Otuz yaşında nə olar bilməzsən, üçü də birdən görünməz olar, götürüb bu şeiri yazarsan.
Görəsən, hansı daha vacibdir? Üfüq – vizion, utopiya, sprituallıq? Cığır – real-material imkanlar, konkret vasitələr, şərait? Təbəssüm – “insan şərti” (conditio humana), qabağına çıxan şəxslər, dost-yoldaşlar?
“sənsizləndim” (1963-cü il)
“Sənsizlənmək” sözü – darıxmağı bildirmir, ömrə bir “sən”in gəlmiş olmasını bildirir. Sənsizlənmək – onlanmaqdır, başlanmaqdır. Ancaq təkbaşına sənsizlənmək yetmir, sonsuzlanmaq da gərəkdir. Kaş, “sənsizlənmək” feilindən sonra “sonsuzlanmaq” feilini də yetirəydi Şair. Mən “sənsizlənməy”i Yunus Əmrənin məşhur misrasını azacıq dəyişdirərək belə mənalandırardım: Bir sən vardır məndə məndən içəri.
Gəlib çıxdı axır ki.
Kaş gəlməyəydi...
İndi gözləməyə bir kimsəmiz yox... (1985-ci il)
“İndi gözləməyə bir kimsəmiz yox”, “Bəlkə də, xoşbəxtik, xəbərimiz yox”, “Unutmağa kimsə yox”, “Biri vardı, biri yox”. Mən isə belə deyərdim: “Daha soruşmağa bir kimsəmiz yox”.
Yanvar-iyun ayları, 2020-ci il
Almaniya
