Kulis.az Ağalar Qutun "Tərsinə danışan bir müdrik – Molla Nəsrəddin" yazısını təqdim edir.
Kinorejissor və ssenarist Vaqif Mustafayev üçün
Hörmətli Vaqif müəllim!
Təsadüfən öyrəndim ki, “Molla Nəsrəddin” filmi çəkmək niyyətindəsiniz. Çox gözəl fikirdir.
10 ildən də bir az çox qabaq “Molla Nəsrəddin lətifələri”ni vərəqlədikdə məndə belə bir fikir hasil oldu ki, nə yaxşı olardı, bizdən kimsə "Molla Nəsrəddin" filmi çəkmək istəyərdi, mən də öz qeydlərimlə filmin ssenarisinin ərsəyə gəlməsində iştirak edərdim.
Bəlkə, Sizdən də, məndən də qabaq başqalarının da "Molla Nəsrəddin" filmi ideyası olub, kim bilir? Sonra hansısa səbəblərdən indi yazmaqda olduğum bu yazı yazılmadı. Budur, artıq belə bir filmi çəkmək istəyən şəxs var, filmin ideyası da gerçəkləşmək istəyir, yazı da özünü beləcə yazdırır. Beləliklə, mən on il qabaqkı qeydlərimi genişləndirib Sizinlə və müəyyən oxucularla bölüşmək vaxtının gəlib çatdığına qərar verdim.
Adətən, Molla Nəsrəddinin “Filin dişisi də gəlir”, “Sən çaldın”, “Dava yorğan davası imiş” və s. bu kimi nisbətən sadə lətifələrinə orda-burda tez-tez rast gəlməkdəyik. Lakin Mollanın dərhal başa düşülməyən və yaxud birbaşa gülməli olmayan lətifələri də vardır. Təəssüf, o lətifələrə diqqət yetirilmir və nəticədə Molla Nəsrəddin birtərəfli tanınır. Bu yazımda mən diqqəti Mollanın nəzərə çarpmayan, çarpsa belə fəlsəfi şərhi verilməyən bəzi lətifələrinə və beləliklə də çoxlarına tanış olmayan Molla Nəsrəddinə cəlb etmək istəyirəm. Sualım isə belədir: Molla Nəsrəddin bizi necə (hansı yolla) və niyə (hansı məqsədlə) güldürür?
Gəlin, bu qısa lətifə ilə başlayaq: “Molla qızını ərə verir. Gəlin aparılanda Mollanı çağırırlar ki: – Molla, gəl, qıza xeyir-dua ver! Bir də ki, bəlkə, tapşırığın-zadın var. Molla qızın yanına gəlib qulağına pıçıldayır: – Qızım, yadında qalsın, təzə getdiyin evdə nə qədər tikiş tiksən sapın ucunu düyünlə! Yoxsa, sap çıxar, iynə qalar əlində.”
Molla bu iki qəribə cümlə nə demək istəyir? Bəyəm o, bu məqamda hikmətli bir-iki söz deyə bilməz, eşitdiyindən-bildiyindən “ağıllı” bir məsəl çəkə bilməzdimi? Görəsən, o nə üçün belə qeyri-adi xeyir-dua verir? Arqumentə, əsaslandırmaya fikir verin: “Yoxsa, sap çıxar, iynə qalar əlində”. Molla bununla böyük sözünü, xeyir-duanı, adət-ənənəni ələ salmaq istəsəydi, sözlərini qızının qulağına pıçıltıyla deməz, başqalarına da eşitdirərdi. Yoxsa, əksinə, sözlərini pıçıldamasındakı məqsədi başqalarına “pis” nümunə olmaq istəməməkdir? Əlbəttə, Molla belə də düşünə bilərdi ki, qızı indiyəcən nə tərbiyə alıbsa alıb, bu darmacalda deyilən bir-iki cümlənin onsuz da faydası olmaz.
Bəlkə də, Molla qızının həyəcanlı, kədərli olduğunu görüb, onunla zarafat etmiş, könlünü açmaq istəmişdir. Bəlkə də, Molla qurulan ailənin gələcəyi üçün heç bir məsulliyyət altına girmək istəmədiyi üçün əslində heç nə demək istəmir, sadəcə, məcburiyyət qarşısında qaldıqda, danışıb heç nə deməmək yolunu tutur. Daoizmin yaradıcısı (yaradıcısı!), qədim Çin mütəfəkkiri Lao Tse dünyada iz qoymamaq, yəni dəyişiklik törətməmək üçün “heç nə etməməyi etməy”i (vu vei) təklif etmişdi, Molla Nəsrəddin isə bu iki cümlə ilə “heç nə deməməyi demək” nümunəsi yaratmışdır.
Molla Nəsrəddinin bir sıra lətifələri zen koanlarının oxşarıdır. Məsələn, zen koanlarından biri belədir: “Yumruğuma nə olur mən onu açanda?” Zen mütəfəkkirləri belə tapmacalarla tələbələrin zehni vərdişlərini sarsıtmağa və beləliklə də onların zehnində çaxacaq hansısa şimşəyə nail olurlar. Mən “hansısa şimşək” yazdım, çünki belə koanların vahid cavabı yoxdur, hərənin zehnində ayrı şimşək çaxar. 20-ci əsrdə yaşamış yəhudi əsilli mistik alman filosofu L. Vitqenşteyn (L. Wittgenstein) də, zənnimcə, “koanvari”, daha doğrusu, “mollanəsrəddinvari” məsələlər qoyur. Məsələn, Vitqenşteyn yazır: “Başqasının diş ağrısı mənimkindən nə ilə fərqlənir?” və yaxud “Sağ əlim sol əlimə nə üçün pul hədiyyə edə bilmir?” Molla Nəsrəddin lətifələrinin də məqsədi eynidir – qəfil çaşdırıb düşündürmək. Buna qəflət yuxusundan ayıltmaq da deyə bilərik.
Mollanın bir sıra lətifələri məntiq məsələsi və yaxud fəlsəfi tapmaca (pritça) kimi əsl koandır. Məsələn, gəlin, bu lətifəyə nəzər yetirək. Bir gün hərə öz gücündən, qüvvətindən danışarkən, Molla iddia edir ki, o, qocalsa da gücü əvvəlki kimi qalıb, heç azalmayıb. Ondan soruşanda ki, bunu nədən bilir? O belə cavab verir: “Ondan bilirəm ki, bizim həyətdə yekə bir daş var. Mən uşaqlıqda da onu götürə bilmirdim, indi də götürə bilmirəm.” Bu lətifədə adamı narahat edən nəsə var. Belə fikir yürüdülə bilərmi? Molla nəticələrin eyniliyini (daşı qaldıra bilməməyi) səbəblərin eyniliyi (gücün eyni qalması) ilə izah edir. Biz olsaq deyərdik ki, böyüsək də bu daşı qaldıracaq qədər gücümüz artmayıb, çünki daşı uşaqlıqda da götürə bilmirdik, indi də. Ancaq Molla məsələyə tərsindən baxır, deyir, gücüm azalmayıb. Həm də ona görə ki, lətifədə söhbət qocalmaqdan gedir, qocalıqda da güc azalar.
Aşağıdakı lətifədə də məntiq oyunu var. Bir kəndli Mollaya bir məktub verib deyir ki, onun üçün məktubu oxusun. Məktubu oxuya bilməyən Molla deyir: “Əvvələn mən farsca bilmirəm; ikinci, bu məktub türkcə yazılıb; üçüncüsü də elə-belə oxuya bilmirəm. Kəndli hirslənir ki, yaxşı, farsı bilmirsən, türkü bilmirsən, oxuya da bilmirsən, dayı dəyirman daşı boyda əmmaməni başına niyə qoymusan? Molla deyir: Əyər əmmamə ilə oxumaq olarsa, buyur qoy başına, bircə kəlmə oxu görək”. Biz ənənəvi qaydada belə qəbul edirik ki, əmmaməni alim adamlar, hansısa dilləri bilən, yazıları oxuyan və b. adamlar qoyar. Yəni əmmamə poqonlar kimi təsdiqdir, nəticədir. Kəndlinin etirazı da elə budur və o, əlbəttə, haqlıdır. Molla isə özünü tərsindən “təmizə çıxarır”. Onun məntiqindən belə çıxır ki, guya kəndli iddia edir ki, əmmamə alim olmaq üçün, hansısa dilləri bilmək, yazıları oxumaq üçün şərtdir, səbəbdir. Bu səbəbdən də kəndliyə deyir ki, al qoy başına, özün oxu. Mollanın bu sözündən sonra kəndlinin necə çaşqın vəziyyətə düşüb mat qaldığını təsəvvür etmək çətin deyildir. Molla bu lətifəsiylə cidalda, mübahisə və mühakimələrdə incə bir məntiq xətasına və yaxud hiyləsinə işarə vurmuş olur.
Bir gün qədim Çin mütəfəkkiri Konfutsiyə gəlib xəbər verirlər ki, bir nəfər öz atıyla əkin sahəsini tapdaqlayıb korlayır. Konfutsi ən yaxşı tələbəsini atlının yanına göndərir. Ən yaxşı tələbə atlının yanına gəlib, Konfutsinin təlimindən ən dərin dəlillərlə onu dilə tutur ki, atlı atını əkin sahəsindən çıxarsın, əkin-biçini tələf etməsin. Atlı razılaşmır. Tələbə geri qayıdır. Konfutsi bu dəfə ən axmaq tələbəsini atlının yanına göndərir. Ən axmaq tələbə gəlib atlıya belə deyir: “Sənin atın Cənub cinsindəndir. Konfutsinin atı isə Şimal cinsindən. İndi belə halda sənin atın əkin sahəsini korlamalıdırmı?” Atlı dərin fikrə gedir və tez atını oradan sürüb uzaqlaşır.
Oxşar hekayəyə Molla Nəsrəddində rast gəlirik. Günlərin birində bir dəli şəhərin ortasındakı minarənin başına çıxır, qapısını da bağlayır ki, heç kim yanına çıxa bilməsin. Camaat yığılır minarənin dibinə, nə qədər edirlərsə, nə qapını açır, nə də aşağı düşür, elə deyir: “Elə ki, gün batdı, mən quş olub buradan uçacağam”. Hamı qorxur ki, indi yazıq özünü atacaq, düşüb öləcək. Axırda gedib əhvalatı Molla Nəsrəddinə xəbər verirlər. Molla deyir: “Siz onunla ağıllı adam kimi danışırsınız. Dəli ilə gərək dəli dilində danışasan”. Molla minarənin dibinə gəlir, dəlini səsləyib deyir: “Adə, ey!.. Bu saat aç qapını, pilləkənlərlə düş aşağı! Dəli deyir: “Düşmürəm!” Molla bir qab götürüb su ilə doldurub deyir: “Ya budur düş, ya da bu saat əlimi uzadıb bu suyu tökəcəyəm başına”. Dəli başlayır Mollaya yalvarmağa: “Tökmə, bu saat düşürəm”.
Dəlilik nədir? Dəlilik – ağlın, əqli hesablamaların, ənənəvi məntiqin əksidir. Molla Nəsrəddinin “dəli dilində” danışmaq dediyi ağlın və məntiqin əksinə fikir yürütməkdir. Azərbaycan kulturasında Koroğlunun dəliləri, Füzulinin Məcnunu, “dəli könül” və s. bir dəlilik yolu var. Buradakı dəlilik absurda çıxmaqdır, irrasioanallıqdır, qeyri-rasionalizmdir. Dahiliyin də, qəhrəmanlığın da, aşiqliyin də, etiqadın da, vətən sevgisinin də və s. özülündə dəlilik dayanır, ağıl dayanmır. Azərbaycandan həmişə cürbəcür dəlilər çıxmışdır və çıxır. Maarifçilərimizi (M.F.Axundov, C.Məmmədquluzadə və b.), onların bu günkü publisist ardıcıllarını, elmçiləri, əzbərçiləri və b. çərlədən də budur, çünki onlar Azərbaycan kulturasındakı dəlilik layını heç cürə anlaya bilmirlər. Molla Nəsrəddin usta məntiqçi olmaqla yanaşı, şol (həmin) dəlilik yolunu salanlardan biridir.
Molla Nəsrəddin moizə oxuyan, monoloq söyləyən molla yox, tez-tez mübahisələr edən, dialoq aparan molladır. Dialektik söz döyüşünə islam fəlsəfəsində cidal adı verilir. Molla Nəsrəddin rədd etməyi çox sevir və öz rəddiylə dialektika – cidal yaradır. Mollanın cidalı bizə Platonun qələmə aldığı dialoqlarda gördüyümüz Sokratın qədim Afina meydanındakı məşhur mübahisələrini xatırladır. Sokrat sofist məktəbindən çıxmışdı; sofistlərin mübahisə üsullarını öyrənmişdi, ancaq o, sofistlərdən həqiqətin vahidliyinə inanması baxımından fərqlənirdi. Başqa sözlə, Sokrat həmişə vahid mövqedən çıxış edirdi, sofistlər kimi səhər bu şəhərdə dediyinin əksini axşam başqa şəhərdə demirdi. Platonun dialoqlarındakı Sokrat öz həmsöhbətlərinə tez-tez dolaşıq suallar verib onları çaşdırır, daha doğrusu, onları məntiqi ziddiyyətə gətirib çıxararaq qalib olur. Oxşar mübahisə üslubunu Molla Nəsrəddinin də tez-tez tətbiq etdiyini görürük. Belə ki, Molla öz tərəf müqabilinə bir “tələ” qurur və ona müəyyən fikri dedizdirərək mübahisəni belə yekunlaşdırır: “Hə!.. Bax, elə mən istəyirdim ki, sən bunu deyəsən... İndi qulaq as!..” (“Qazacağam” lətifəsi).
Molla Nəsrəddinin müqabil tərəfə qurduğu tələlər Sokratınkından çox-çox rəngarəngdir. Özünün balaca qazanını qonşunun iri qazanıyla dəyişdirmək planı quran Molla bir gün qonşusundan iri qazanı borc alır, geri qaytaranda özünün balaca qazanını iri qazanın içinə qoyub qaytarır. Qonşu soruşanda ki, bu nədir, Molla deyir, qazanı doğub. Növbəti dəfə Molla qonşusundan yenə iri qazanı borc istəyib alır, ancaq bu dəfə üstündən çox ötsə də Molla qazanı qaytarmır. Qonşu deyəndə ki, qazanı qaytarsın, Molla deyir, qazanı ölüb. Qonşu “doğulan” balaca qazanı qəbul etməklə tələyə düşmüş olur. Tələ isə bu arqument idi: “Doğan ölər də”. Yəni sən tamahının ucundan qazanın doğa biləcəyini qəbul etmisənsə, ölümünü də qəbul etməlisən.
Deyilənə görə, Molla da Sokrat kimi üzdən kifir imiş. Mollanın da arvadı Sokratın arvadı kimi deyingən imiş. Sokratın qədim Afina demokratik şəhər hakimiyyəti ilə arası yaxşı olmadığı kimi Mollanın da hakim və qazılarla arası yaxşı deyilmiş. Molla da Sokrat kimi dini etiqada tənqidi yanaşarmış. Molla da Sokrat və Konfutsi kimi heç nə qələmə almamışdır.
Biz Molla Nəsrəddini hazırcavab adlandırırıq; Molla isə bizim hazır cavablarımızı, basmaqəlib təsəvvürlərimizi (klişeləri), bütövlükdə bərkiyib daşlaşmış dəyərlər iyerarxiyasını rədd edir. Məsələn, bir gün hinduşkanı bazara çıxarıb tutuquşu qiymətinə satmaq istərkən, ona etiraz edib dedikdə ki, ay Molla, hinduşka necə tutuquşu qiymətinə ola bilər, axı bu quş adam kimi danışır, onda Molla deyir: “Nə olsun? O danışır, bu da susur”. Və yaxud Teymur Ləngin töycüləri dəhşətli dərəcədə ağırlaşdırmasını görən Molla Nəsrəddin dözmür, Teymurun yanına gəlib, onun qarşısına ağır tələblər qoyur. Teymur qəzəblənib Mollaya “Sən nə cəsarətlə mənim kimi böyük bir padşahın yanında ağzına söz alıb danışırsan?” dedikdə Molla Teymura belə deyir: “Çox da böyük-böyük deyib, bizə hədə-qorxu gəlmə! Sən böyüksənsə, biz də kiçiyik”. Və yaxud Mollaya gəlib deyəndə ki, dünya alt-üst olacaq, o, halını pozmadan deyir: “Kim bilir, bəlkə, altı üstündən yaxşı oldu”. Xülasə, danışmaq qədər susmaq da qiymətlidir, böyük qədər kiçiyin də mövcudluq haqqı vardır, alt üstdən, tərs avanddan yaxşı da ola bilər.
17-ci əsrdə yaşamış alman alimi və mütəfəkkiri Q. V. Leybnits (G. W. Leibniz) qəribə bir sual soruşur: “Niyə həmişə bir şey var, amma heç heç nə yoxdur?” 1929-cu alman mütəkkiri M. Haydeqa (M. Heidegger) “Metafizika nədir?” adlı məruzəsiylə bu sualı varlıq fəlsəfəsinin əsas suallarından birinə çevirməyə nail olur. Heç nə nədir? Heç nə boşluqdurmu? Heç nə mövcuddurmu? Ümumiyyətlə, mövcudluq kateqoriyası heç nəyə şamil edilə bilərmi, yəni, heç nə mövcud ola bilərmi? Bilərsə, necə? Bu kimi suallar dəhşətli dərəcədə dramatik suallardır. Çünki heç nə anlayışının bir tərəfi Allahla, o biri tərəfi isə ölümlə əlaqədardır. Belə ki, Allah varlığı heç nədən, yəni varlıq yox ikən yaratmış, insan isə heç nəyə çevrilərək ölməkdədir. Heç nə – dində Allahın, fəlsəfədə varlığın, insan üçün isə həyatın əksidir.
“Heç nə” anlayışını Azərbaycan təfəkkür fəzasına gətirən şəxs Molla Nəsrəddindir.
Gəlin, o məşhur lətifəni xatırlayaq.
Bir gün ailəsini meşədən odun yığıb dalında gətirib satmaqla dolandıran odunçu yolda bərk yorulur və yorğunluğunu almaq üçün şələsini yerə qoymalı olur. Lakin zəif və qoca odunçu ağır şələni təzədən dalına qaldıra bilmir. Bu vaxt yoldan keçən bir nəfərdən xahiş edir ki, şələsini dalına qaldırmaqda ona kömək etsin. O adam da soruşur ki, şələni qaldırsa ona nə verəcək. Odunçu da “Nəyim var, nə verəm, a başına dönüm?! Heç nə.”, cavabını verir. Kişi şələni odunçunun dalına qaldırıb deyir: “Ver mənim heç nəyimi.” Odunçu etiraz edir, kişi razılaşmır. Məsələ böyüyür, qazı problemi həll edə bilmir. Mollanı çağırırlar. Molla deyir: “Sən haqlısan qardaş! O ki, sənə boyun olub “heç nə” versin, gərək verə. Ancaq mən görürəm ki, o, yoxsul adamdı. Bir də ki, “heç nə” hər adamda tapılmaz. Sən gəl, razı ol, onu sənə mən verim. Kişi razılaşır. Molla üstündə əyləşdiyi döşəkcənin ucunu balaca qaldırıb deyir: Gəl, əlini uzat, gör bu döşəkcənin altında nə var? Kişi əlini döşəkcənin altına uzadır və heç bir şey tapa bilmir. Molla soruşur: – Hə, nə tapdın? Kişi deyir: – Heç nə. Molla deyir: – Hə, di o sənin heç nəyin, götür get”.
Demə, hər yer “heç nə” ilə dolu imiş. “Heç nə” döşəkçəmizin altı qədər əlyetən, göylər qədər əlyetməz imiş. Onu tapsan da əlin boşa çıxır. Olmaya, “Adı var, özü yox” deyilən elə “heç nə”dir? Əgər bu lətifədə rəmzlərdən (simvollardan) istifadə edilmişdirsə, onda lətifənin şərhini genişləndirmək də mümkündür. Belə ki, qədimdən üzü bəri dünya döşək kimi yastı təsəvvür edilmişdir. Onda döşəkçənin altında tapılan “heç nə” dünyanın əsasına işarə edir. Başqa sözlə, varlıq yoxluq üzərində bərqərardır, biz “heç nə”nin üstündə oturmuşuq.
Mollanın pişiyin üstündə eşşəyi satmaq istəməsi zəmanəmizin işlək kələklərindən birinə işıq tutur. Deməli, bir gün “Mollanın eşşəyi itir. And içir ki, eşşəyi tapsam bircə manata satacağam, ürəyim soyusun. Bir-iki gündən sonra eşşək tapılır. Mollanın and içdiyini bilən lotular kəsirlər onun yolunun üstünü ki: – Ya budu, sabah gərək eşşəyi bazarda bir manata satasan, ya da ki, sözünə əməl etmədiyini deyib, səni hər yerdə biabır edəcəyik. Molla qalır məəttəl ki, nə eləsin. Fikirləşir, axır ki, bir pişik tutur, bir iplə eşşəyin boynuna bağlayıb gətirir bazara. Car çəkib deyir: – Bir eşşək satıram bir manata, bir pişik satıram yüz manata. Ancaq ikisini də gərək bir adam ala”. Bu lətifədə də gördüyümüz – tərsinəlikdir. Belə ki, ucuzu bahanın, dəyərsizi dəyərlinin, çətin satılanı tezsatılanın üstündə satarlar, Molla isə bahanı ucuzun, dəyərlini dəyərsizin, tezsatılanı çətin satılanın üstündə satır.
Bu fənddən təkcə bizdə deyil, müasir dünyada da gen-bol istifadə edilir. Bizdə məsələn, biri cazibədar bədən fiqurasının üstündə “müğənniliyi”ni satır; biri parlaq gözəlliyinin üstündə “ekspertliy”ini satır; biri yaxşı şairliyinin üstündə “filosofluğu”nu satır; o biri yaxşı bəstəkarlığının üstündə “şeirləri”ni; başqa biri müxalifətçiliyinin üstündə “yazar-yuzarlığı”ını. Bu halın min bir versiyası mövcud və mümkündür. Alıcılar isə cazibədar bədən fiqurasına tamaşa etmək üçün “müğənniliyi” də alırlar, gözəlliyə baxmaq üçün “ekspertliyi” də alırlar, şeirlər üçün “filosofluğu”, bəstələr üçün “şeirləri”, “müxalifətçilik” xətrinə “yazar-yuzarlığı” alırlar.
Aşağıdakı lətifə istər özü elm, fəlsəfə, ümumiyyətlə, yaradıcılıqla məşğul olmaq istəyənlər üçün, istərsə də elm, fəlsəfə və yaradıcılıqla məşğul olanları düzgün qiymətləndirmək üçün olduqca qiymətlidir. Bu, nisbətən uzun lətifənin az qala hər cümləsi bir şifrdir.
Molla bir müddət özünü çox pis hiss eləyir. Ona elə gəlir ki, xəstədir. Çox həkimlərə, təbiblərə üz tutsa da, heç kəs onun xəstəliyini tapa bilmir. Arvad deyir: “Ay kişi, bəlkə elə bu yazıq həkimlər doğru deyirlər. Vallah, elə deyəsən, doğrudan da səndə heç bir naxoşluq zad yoxdu. Elə beyninə girib. Molla hirslənir ki: Elə hamı mənə bu sözü deyir. Elə bil ki, hamı tüpürüb bir-birinin ağzına. Beynimə niyə girir? [...] Sonra bir az fikirləşib deyir: – Bu həkimlər ona görə belə deyirlər ki, hamısı elə sənin kimi savadsızdırlar. İndi ki, belə oldu, mən özüm öz dərdimi tapacağam. Arvad soruşur: – Necə? Molla deyir: – Bir dənə məşhur tibb kitabı var. Yerin üstü də, altı da o kitabda yazılıb. Bütün dərdlərin əlamətləri də o kitabda var, dərmanı da. Mən o kitabı sabah taparam, özüm öz dərdimi bilərəm. Sabahısı Molla haman kitabı tapıb gətirir, başlayır oxumağa. O tərəfini, bu tərəfini oxuyur, axırı ki, bir yerində öz dərdinin əlamətlərini tapır. Elə sevinir ki, day axıra qədər oxumayıb arvadı çağırır: – Gəl, arvad, gəl! Başı daşlı kişinin dərdini tapmışam. [...] Molla başlayır oxumağa: – Ürək bulanması... Zəiflik... Baş gicəllənməsi... Hərdən-bir göz də qaralır... Ağız həmişə dadsız olur. Görürsənmi, arvad? Bax, tamam mənim dərdimdi. Bu əlamətlərin hamısı məndə var. Arvad deyir: Ay kişi, bir dalını oxu görək... Mən deyəsən, bu naxoşluqdan şübhələnirəm axı... Molla hirslənir ki: – Nə şübhələnirsən? Mən yaşda kişi yalan danışacağam ki? Ağzımda deyirəm ki, bütün bu əlamətlər məndə var da!.. Arvad gülüb deyir: – Ona görə şübhələnirəm ki, ay kişi! Sən bir dalını oxu! Bu naxoşluqdan məndə də çox olub. Əgər dərdin budusa, çox qəribədi. Molla oxuyur: – Elə ki, bu əlamətlər göründü, gərək xəstə bütün könlü istəyəni yeyə... Bu xəstəlik ancaq arvadlarda olur. Adına da “yerikləmək” deyirlər. Mollanın gözləri çıxır kəlləsinə. Bir dikəlib oturur... Bir əlini qarnına sürtür. Arvad gülə-gülə deyir: – Gördün ki, qəribədi... Molla hirslənir ki: – Qəribə niyə olur? Mən adam-zad deyiləm, bəyəm? Nə bilirsən, bəlkə, elə bir şey var...”
Molla bir sıra lətifələrində insanları özünə güldürərək öyrədir. Yuxarıdakı lətifədə olduğu kimi. Bu mənada o, fövqəladə müəllimdir! Özünə güldürərək öyrətmək üsulu təhlükəlidir, çünki naşı insanlarda elə təsəvvür yarana bilər ki, Molla axmaq və yaxud əbləhdir. Halbuki bu lətifənin mütəfəkkir müəllifi çox dərin bir məsələyə toxunur. Bu lətifə biliyi gerçəklikdən, nəzəriyyəni həqiqətdən, kitabı reallıqdan üstün tutanlara, əzbərçi, “kitabbaz” insanlara gülür. Cahillik necə korluqdursa, kitab da kor edə bilər!
Kitabdan meyar düzəldib, “Filan kitabı oxudum” deyə qürrələnənlər, “Bizdə kitab oxunmur” deyə şikayətlənənlər, sabah yeriklədiklərini də iddia edəcək qədər kor ola bilərlər. Özü də lətifədə söhbət hər hansı bir kitabdan yox, “bütün dərdlərin əlamətlərinin də, dərmanının da yazıldığı məşhur tibb kitabı”ndan, mənim zənnimcə, 11-ci əsrdə yaşamış İbn Sinanın “Qanun” adlı çox nüfuzlu təbabət əsərindən gedir.
Qədim Çin fəlsəfəsinin fəlsəfi məsəllərindən biri belədir. Bir nəfər özünə çəkmə almaq üçün ayağını iplə ölçüb, ipi cibinə qoyub bazara gedir. Çəkmə satana yaxınlaşıb özünə çəkmə seçmək istəyəndə görür ki, ipi yolda salıb. Satıcıya deyir ki, ayağını ölçdüyü ipi itirib. Satıcı təəccüblənir və deyir: “İpi itirmisən, itirmisən də, ayağını ki, itirməmisən.” Alıcı deyir, yox, ölçüsüz ala bilmərəm. Çıxıb gedir.
Oxşar lətifəyə Molla Nəsrəddində də rast gəlirik. Molla orucluqda günləri düz hesablamaq üçün taxçaya qoyduğu küpəyə hər gün bir noxud salır. Mollanın balaca qızı bunu görüb xoşuna gəlir. Bir gün atası gedəndən sonra küpəyə bir ovuc noxud tökür. Bir gün qonşular Molladan soruşurlar ki, bu gün orucluğun neçəsidir. Molla otağa keçir, küpəni boşaldıb, noxudları sayır. Baxır ki, düz yüz iyirmi iki dənədir. Fikirləşir ki, əgər bunun hamısını desəm, mənə gülərlər, barı yarısını deyim. Çıxıb deyir: “Bu gün orucluğun düz altmış biridir.” Deyirlər, Molla orucluq vur-tut otuz gündür, altmış biri haradan çıxartdın? Molla deyir: “Hələ mənə yaxşı demişəm. Əyər iş küpədəki noxudlara qalsa, bu gün orucluğun düz yüz iyirmi ikisidir”.
“Yerikləmək” lətifəsində savadın, kitabın ehkamlaşdırılmasından söhbət gedirdisə, bu lətifədə ölçülərdən, rəqəmlərdən və s. asılılığa işarə edilir. Hər iki məsələ indiki dövrdə də olduqca aktualdır.
Molla Nəsrəddinin fəlsəfi lətifələrinin zirvəsi yəqin ki, aşağıdakı lətifədir. Bir gün Molla evinə girən oğrunu tutub ayaqlarını bağlayır və hakimin yanına gedir ki, oğru tutduğunu ona xəbər versin. Hakim də Mollaya deyir ki, axı, oğrunun əlləri açıq qalıb, yanında da heç kim yox, o, ayaqlarını açıb qaça bilər. Molla fikrə gedir və deyir: “Hakim ağa, sən tamam haqlısan. Ancaq bu ki mənim ağlıma gəlməyib, heç onun da ağlına gəlməyəcək. O da bizim yerlidir”. Doğrudan da gedib görürlər ki, ayaqlarını açıb qaçmaq oğrunun ağlına gəlməyib.
Ağlın da, əxlaqi-mənəvi prinsiplərimizin də, zövqlərimizin də və s. məkana – yerə bağlı olması fikri, ən azından, qədim yunan fəlsəfəsindən üzü bəri məlumdur. Alman filosofları Kant və Heqeldən sonra məkanla yanaşı zamanın da ağlı müəyyənləşdirdiyi məlum oldu. Belə ki, ağıl ictimai və tarixidir. Başqa sözlə, ağıl cəmiyyətin və tarixin müştərək məhsuludur. Yəni, eyni yerdə və eyni vaxtda hamı təxminən eyni ağılda olur, eyni cür düşünür. Ağıl fərdi deyildir, ümumidir. 20-ci əsrdə yaşamış fransız etnoloqu K. L.-Stros (C.L.-Strauss) bunu daha geniş ifadə edir: “Fərd yoxdur, kultura vardır”.
Mollanın bu lətifəsi bu böyük həqiqəti ifadə edir. Bizim “Haralısan?” sualımızın dərin mənalarından biri də burada gizlənir. Bu lətifəsiylə Molla bizə həm də deyir ki, mən də sizin yerlinizəm. Amma bunu da tərsindən deyir. Mollanı ancaq biz başa düşə, ona ancaq biz gülə bilərik. Məsələn, bir alman Molla Nəsrəddin lətifələrini nə anlayır, nə də onlara gülür.
Molla Nəsrəddin lətifələri üçüncü şəxsin dilindən nəql edilir. Bəs, bu üçüncü şəxs kimdir? – Molla Nəsrəddinə heyran olan, onu sevən və yaşadan Azərbaycan xalqı, bir az da geniş götürsək, ümumtürk kulturası, bir az da genişləndirsək, ümumşərq sivilizasiyası. Çünki farslarda, ərəblərdə və b. Şərq xalqlarında da tək-tük də olsa Molla Nəsrəddin lətifələri vardır.
Platon da, Aristotel də bu fikirdədirlər ki, fəlsəfə qədim yunan dilində heyrət, təəccüb, diksinmək kimi mənalar bildirən “thaumatsio” halıyla başlanır. Molla Nəsrəddin lətifələri də – eynilə zen koanlarıyla çaxan şimşək kimi – çaşdırır, təəccübləndirir, heyrətləndirir və əlavə olaraq gülümsədir, güldürür. Qərbdə fəlsəfə heyrət və təəccüblə başlanırsa, Şərqdə təbəssüm və gülüşlə başlanır. Əslində bu hallar arasında əsla uçurum yoxdur. Belə ki, gülüş heyrətin, təbəssüm təəccübün ardı kimidir. Molla Nəsrəddin lətifələrindəki lətiflik, başqa sözlərlə, Molla Nəsrəddin zarafatlarındakı zəriflik onların öyrəncəli olduğumuz məntiqə və vərdiş etdiyimiz təfəkkür tərzinə qəfildən qarşı olması və nəticədə bizi heyrətləndirməsi və təəccübləndirməsidir. Gözlənilməz sonluq qarşısındakı çaşqınlığımız gülüşlə qurtarır. Bu gülüş əslində, ləzzətdən doğur. Molla Nəsrəddin lətifələri fəlsəfi təfəkkürə təkan verir.
Əslində bu lətifələr bizi uşaqların güldürdüyü kimi güldürür. Bu səbəbdən də Molla Nəsrəddin uşaqlar kimi sevimlidir. Məsələn, Molla bir lətifəsində ucadan qışqırdıqdan sonra səsi haracan çatır deyə səsinin dalısınca qaçır. 20-ci əsrdə yaşamış alman filosofu K. Yaspers (K. Jaspers) filosofluğun uşaq suallarıyla, uşaq etirazlarıyla, bir sözlə, uşaq saflığı, uşaq ilkinliyilə başlandığını söyləyir. Molla Nəsrəddin bizə heç bir ideologiya, təlim, din təbliğ etmir. Onun lətifələrini daim təzə saxlayan da budur. O, bizi bütün hazır cavablarımızı filosofcasına sorğu-sual etməyə, hər şeyi təzədən fikirləşməyə həvəsləndirir.
Molla Nəsrəddinin bu yazıda misal göstərilən və oxucuları çox da yormamaq üçün göstərilməyən başqa bir sıra lətifələrinin fəlsəfi şərhi verilmədiyi üçün, bu lətifələr məntiq və fəlsəfə dərslərində və dərsliklərində istifadə edilməyə layiq hesab edilmir. Molla ən yaxşı halda hazırcavab, söz altında qalmayan, lətifəçi kimi təsəvvür edilir. Halbuki, Molla Nəsrəddin ciddi bir məntiqçi, bənzərsiz bir mütəfəkkir və fövqəladə fəlsəfə müəllimidir.
Molla Nəsrəddin obrazının deformasiyaya uğramasında Cəlil Məmmədquluzadənin öz mətbu orqanına “Molla Nəsrəddin” adı qoymasının təsiri olmamış deyil. Mirzə Cəlilin bu adı öz jurnalına verməsi sırf marketinq baxımından çox uğurlu qərar idi. Görünür, Mirzə özünü Mollaya oxşadırdı. Lakin bir sıra səbəblərdən Mirzə Cəlil Molla Nəsrəddinin mənəvi reinkarnasiyası sayıla bilməz. “Molla Nəsrəddin” Molla Nəsrəddin deyildir. Ən başlıcası o səbəbdən ki, Mirzə Cəlil maarifçi idi, yəni əqliyyətçi, rasionalist, hər şeyi ağıl, düz məntiq ölçüsüylə ölçmək istəyən, kulturanın ağıldan qabaq və yaxud ağlın fövqündə yaranmış laylarını anlaya bilməyən və anlamaq istəməyən. Molla isə əksinə, mahir məntiqçi olmaqla yanaşı, həm də tərs məntiq ustası idi. Molla Nəsrəddini Mirzə Cəlilin təsəvvürü üzrə və yaxud insanları güldürməyi özünə məslək seçmiş düşük təlxək obrazında, müasir “stand-up”çı kimi filmləşdirmək onu ikinci dəfə itirmək demək olardı.
Molla Nəsrəddin tərsinə düşündüyü üçün bizi güldürür. “Tərsinə” sözünün latın dilindəki müqabili inversion sözüdür. Bu mənada Mollanı “invers (əks, zidd, tərs) müdrik” adlandırmaq olar. Üstəlik, inversion sözünün ironiya mənası da var. Molla tərsinə danışdığı üçün ironik danışmış olur. Molla Nəsrəddini başqa bir adla ifadə etmək lazım gəlsəydi, ona “Tərsinə” adı vermək olardı.
Mollanın bütün sirri onun tərsinəliyindədir. Nəyin tərsinə? Bizim öyrəncəli olduğumuz zehni vərdişlərimizin, məntiqimizin, hazır cavablarımızın tərsinə. Molla Nəsrəddinin öz eşşəyinə tərsinə minməsi və yaxud onun eşşəyə tərsinə minmiş halda təsvir edilmiş olması təsadüfi olmayıb, əslində yüz illərdir ki, Molla Nəsrəddin mahiyyətini ifadə edir. Mollanın özünə desəydilər ki, eşşəyə niyə tərsinə minmisən, yəqin ki, belə deyərdi: “Yox, mən düz minmişəm, görünür, mən minəndə eşşək özü tərsinə dayanıbmış”. Çünki Mollanın oxşar cavabı verdiyi bir lətifəsi var. Deməli, bir gün Molla tələsdiyindən atını tərsinə minir, yol yoldaşları gülüşürlər ki: “Ay Molla, quldur-zad yoxdu, qorxudan atı tərsinə minibsən... Molla deyir: “Xeyir, mən lap düzünə minmişəm, görünür, at özü quldurlardan qorxub tərsinə dayanıbmış”.
“Nəsrəddin” adı ərəb dilində “tərs adam” mənası da bildirən “nəhs” və “qəbul etməmək” mənası bildirən “rədd” sözlərindən düzəlmiş təxəllüsə də bənzəyir. Molla Nəsrəddin Molla Nəhsrəddindirmi?
