Ernest Seton-Tompsonun “Mənim həyatım” əsərini oxudum. Əsəri Azərbaycan dilinə İlqar Əlfioğlu tərcümə edib. Müxtəlif dövrlərdə yaşamış, müxtəlif işlərlə məşğul olmuş istənilən şəxs haqqında hər cürə məlumat almağın mümkün olduğu bir dövrdə Ernest Seton–Tompsonun həyatı və yaradıcılığı haqqında geniş məlumat vermək bir az yersiz görünər. Bu adamın kim və nə işlə məşğul olduğunu bilənlər bilir, bilməyənlər də istəsələr, ürəklərindən keçsə, zəhmət çəkib maraqlana bilərlər.

Qısaca onu deyə bilərik ki, 1860-cı il, avqust ayının 14-də anadan olan Ernest Seton-Tompson çox inadkar, zəhmətkeş adam imiş. Mövzumuz isə tamam başqadı. Əsərdə bir hissə diqqətimi çəkdi və həmin hissə sözün həqiqi mənasında, şişirtməsiz filansız, pafossuz-zadsız bəndənizi bir xeyli düşünməyə, düşündükcə əsəbləşməyə, kədərlənməyə, siqaret çəkməyə, deyinə-deyinə otaqda o başa-bu başa addımlamağa, uzanmağa, heç bir ehtiyac olmadığı halda, durduğu yerdə iki fincan çay içməyə vadar etdi. Ernest Seton –Tompson yazır:

“Londona gələndə özümlə bir neçə zəmanət məktubu da gətirmişdim, amma onları ünvanlandığı şəxslərə təqdim etməyə ürəyim gəlmirdi. Xarici görkəmimdən yaman utanırdım, çünki nimdaş, kasıb geyinirdim.

Tezliklə həyatımda sevindirici bir hadisə baş verdi. Uşaqlıq illərindən təbiətşünaslığa həsr olunmuş kitablarımın olmasını çox arzulamışam, kitab kasadlığını həmişə duymuşam (Ernest Seton – Tompsonun tünd, ağır xasiyyətli atası oğlunun təbiətşünaslığa olan marağının qəti əleyhinə imiş. Oğlunun rəssam olmağını istəyirmiş. “Mənim həyatım” əsərinin başqa bir yerində, həmçinin “Balaca vəhşilər” əsərində Seton-Tompson quşlara aid bir kitabı uşaqlıqda necə əziyyətlə aldığı haqqında da yazır - S.B). Bir dəfə yoldaşlarımdan eşitdim ki, hər gün çalışdığım müzeylə eyni dam altında təbiət və tarix elmləri üzrə dünyada ən zəngin kolleksiya saxlanılır. Sən demə, orda iki milyona yaxın kitab da varmış. Bu, Britaniya muzeyinin məşhur kitabxanası idi, yer üzündə nə vaxtsa çıxan qiymətli kitabların hamısı orda toplanmışdı.

Kitabxanaya giriş pullu idi. Mən ora xəlvətcə, bir qrup turistlə bir yerdə keçdim ki, dünyanın bu məşhur möcüzəsinə gizlincə tamaşa edim.

Heyrətdən sarsılmışdım. Uşaqlıqdan məni narahat edən bütün arzularım yenidən çalxalanaraq içimdə qəflətən cana gəlmişdi.

Elə o dəqiqə qapının ağzındakı masada oturmuş növbətçiyə yaxınlaşıb ondan oxucu bileti istədim. Lakin böyük təəssüf hissi ilə öyrəndim ki, yaşı iyirmi birdən az olanlar bu kitabxanaya buraxılmırlar. Mənim isə on doqquz yaşım lap yaxınlarda tamam olmuşdu. Yəni gizlincə, oğrun-oğrun nəzər saldığım, indicə məni qovacaqları bu cənnətə bir daha qədəm basmaq üçün hələ iki il də gözləməliydim?

Amma mən təslim olmağa öyrənməmişdim. Baş inzibatçının yanına getdim və ondan da eyni cavabı eşitdim:

- Təəssüf ki, xahişinizi rədd etməliyəm, çünki iyirmi bir yaşına çatmayanlara oxucu bileti vermirik.

- Sizin direktorun kabineti hansıdır?

- Binanın qərb qanadındakı dəhlizin sonunda.

Ləngimədən ora yollandım. Dəhliz boyunca mundirlərində qızıl tikmələri olan, əllərində əsa tutmuş gözətçilər oturmuşdu. Onlar məni yuxarıdan-aşağı süzdülər, amma keçməyimə imkan verdilər. Dəhlizin axırında üzərində lövhə olan bir qapı vardı, üstündə belə yazılmışdı: “Kitabxananın direktoru.”

Qapını döydüm, məni içəri parlaq liveriya geymiş, nüfuzlu görkəmi olan bir şəxs buraxdı. Masa arxasında direktorun özü – ser Eduard Bond əyləşmişdi. Xarici görkəmindən özündənrazılıq yağırdı. O, məni diqqətlə dinlədi, sonra isə belə dedi:

- Mən çox-çox təəssüf edirəm ki, sizi kədərləndirməliyəm. Bizim dəmir qanunlarımız var. Sizə deməliyəm ki, bir zamanlar kitabxanamıza məktəbliləri də buraxırdıq, amma fikir verdik ki, oğlanlar bura əsas etibarilə dərslərini hazırlamaq üçün, qızlarsa təzə macəra romanlarını oxumaq məqsədilə gəlirlər. Bu, bizim elmi kitabxananın amalına heç uyğun gəlmirdi. Bununla əlaqədar qərara aldıq ki, oxucu zalına yalnız yetkin adamları buraxaq. Təəssüf ki, bu qərar sizin maraqlarınıza da zidd çıxır.

- Bu sizin son sözünüzdür, ser – mən soruşdum.– Bəlkə, mənim müraciət edəcəyim daha yüksək instansiya var?

Kitabxananın direktoru gülümsəyərək dedi:

- Mən buranın ən yüksək rütbəli inzibati simasıyam. Lakin mən də muzeyin idarə heyətinin qərarlarına və tapşırıqlarına tabeyəm.

- Sizin idarə heyətinə kimlər daxildir?

- Uels şahzadəsi, Kenterberi arxiyepiskopu, lord Bikonsfild və daha bir neçə nəfər.

- Mən xahişimi onlara da çatdıracam.

Direktor gülümsündü və biz sağollaşdıq.

Elə həmin axşam mən bu görkəmli şəxslərin hər birinə müfəssəl məktub yazdım. Bütün arzularımı təffərrüatıyla açdım, ümidlərimi şərh etdim və yazdım ki, vaxt itirməmək mənim üçün nə qədər vacibdir, mən ya kitabxanadan istifadə etmək hüququnu elə indi qazanmalıyam, ya da öz arzularımı birdəfəlik dəfn etməliyəm.

Gecəyarısı evdən çıxdım ki, məktubları poçta salım.

Doğrusunu desəm, onlardan cavab gözləmirdim. Öz tərəfimdən nə mümkün idisə, hamısını etmişdim, bu mübarizəyə sona qədər davam gətirmişdim.

Üç gündən sonra bu ali rütbəli insanların hər birindən məktublarımın ünvanına çatdığı barədə çox nəzakətli bir cavab aldım. Yazırdılar ki, mənim ərizəmi müzakirə edəcəklər.

İki həftə sonra isə muzey kitabxanasının direktoru Eduard Bonddan bir məktub gəldi. Məni görüşə çağırırdı. Təcili yanına yollandım və onun əlindən adi deyil, ömürlük oxucu bileti aldım, üstündə də muzeyin idarə heyətindən məktub vardı. Məktubda deyilirdi ki, idarə heyəti müstəsna şəraiti nəzərə alıb və yazılan məktubların dərin təsiri altında qərar alır ki, müstəsna hal kimi, ərizə sahibinə oxucu bileti təqdim olunsun…”

Əslində, bu hissənin məzmununu yığcam yaza bilərdim. Lakin ərinməyib bu hissəni olduğu kimi ona görə köçürdüm ki, əsəbiləşməyim, siqaret çəkməyim, deyinə-deyinə otaqda o başa-bu başa addımlamağım, uzanmağım, heç bir ehtiyac olmadığı halda iki fincan çay içməyim yazını oxuyanlara tam aydın olsun, elə düşünməsinlər qaşınmayan yerdən qan çıxarıram. Bu hissəni oxuduqda nə görürük? Geriyə çəkilməmək, təslim olmamaq, inadkarlıq, intizam, qayda-qanun, diqqət, qayğı, alicənablıq, oturuşmuş sistem, sivilizasiya və sair və ilaxır.

Avropa mənşəli elm və sənət adamlarının bioqrafiyalarını oxuduqda belə məqamlara çox rast gəlmişəm. Nəsildə, qohum-əqrəbada, küçədə, qəsəbədə, kollecdə, universitetdə kimsə ortaya çıxır, cücərməkdə olan istedada, həvəsə, hobbiyə diqqət nümayiş etdirir, hər hansı bir formada dəstək verir. Hər hansı yola, cığıra, ideyaya, həvəsə, arzuya qarşı çıxanlarla, yaranan konfliktlərlə bərabər, anlayış göstərənlər də tapılır. Ta insan özünü tək, tənha, lazımsız alaq otu kimi hiss etmir. Çox misallar gətirmək olar. Özünüz deyin, əgər Teo van Qoqun hərtərəfli dəstəyi olmasaydı, Vinsent van Qoq özünü sənətə tam həsr edə, o qədər problemlərin qarşısında duruş gətirə bilərdimi? Teo van Qoq olmasaydı, Vinsent van Qoqun sənət taleyi necə olacaqdı?

Yuxarıdakı hissəni oxudum, gözlərimin önündən neçə-neçə səhnələr klassik və çox işlənmiş dildə desəm, kino lenti kimi gəlib keçdi. İlkin gənclik dövrümdə yarmarkalardan birində satıcı işləyirdim. Boş vaxt olduqda kitab oxuyurdum. Kitabı əlimə almağıma peşman idim. O dəqiqə başımın üstünü bir milli budda alıb moizə oxuyurdu. Deyirdilər ki, oxuyub nə olacaqsan? Oxumağa nə verirlər? Beləcə, öz həyat fəlsəfələrini, daxili dünyalarını bir qram utanmadan, zərrə qədər qızarmadan ifadə edirdilər, mahiyyətlərini açıb ortaya tökürdülər. Adicə bir kitab oxumağa görə nə qədər mübahisəyə girişməyə, əsəbiləşməyə, söz güləşdirməyə məcbur olurdum. İndi oturub düşünürəm, görəsən mən kitab oxumaqla bu adamlara hansı maneçiliyi törədirdim? Onları narahat edən nə idi? Nə istəyirdilər? Biri vardı, o lap başqa aləm idi. Deyirdi, mən iki institut qurtarmışam, görürsən gəlib burda lifçik satıram, sən də oxuyub lifçik satacaqsansa, ta niyə oxuyursan, elə gəl bəri başdan sat. Nə deyəsən bu adama, belə adamlara? Biri gedib, o birisi gəlirdi. Bəzən başımın üstünə bir dəstə adam yığışırdı. İnanın bir qram da şişirtmirəm. Hamısı da axırda deyirdi ki, kasıb qız alma, yaxşı yerin qızın al.

Gənc idim, həyata nikbin baxışım vardı, sevgiyə inanırdım, düşünürdüm ki, iki könül bir olsa samanlıq seyran olar. Onlar isə bunun əksini sübut etmək istəyirdilər. Deyirdilər ki, sevgi-zad boş şeydi, sevgiylə qarın doymur. Ən pisi də odur ki, bəzən gətirdikləri misallarla samanlığın heç vaxt seyranlıq olmadığını sübut edirdilər. Xəyal qurmağa da imkan vermirdilər. Sanki bütün ümidlərimi, xoşməramlı inamlarımı yerli-dibli məhv etməyi qarşılarına məqsəd qoymuşdular. Açıq-aşkar bəyan edirdilər ki, insan həyatda yalnız pul qazanmalıdır, qalan nə varsa, hamısı boş şeydi. Bəli, biz elə bir cəmiyyətdə yaşayırıq ki, burda pul iyi gəlməyən, mənfəət görünməyən həvəslər və arzular beşikdəcə boğulur, lağa qoyulur, gülüş obyektinə çevrilir. Maddiyatdan savayı heç nəyə inanmadıqlarına görə, azərbaycanlıların sifətində ifadə, məna yoxdu. Maraqsız adamların yaşadığı ölkə də maraqsız, boz və cansıxıcı olmalıdır. Sizə verilən məsləhətlərə və nəsihətlərə diqqət edin. Əksəriyyətindən yaltaqlıq, fürsətcillik, köləlik, oğurluq, quldurluq elementləri yağır. Adını nəsihət və məsləhət qoyublar, açıq-aşkar köləlik və yaltaqlıq, oğurluq və quldurluq haqqında təlimatlardı. Niyə belədi? Çünki puldan və vəzifədən başqa heç nəyə inanmırlar. Hobbiləri yoxdur. İçləri boşdur. Özlərini yalnız maddiyatla ifadə edə bilirlər. Sovet dövründə də bahalı qab-qacağı alıb servanta düzürdülər. Qıraqdan durub baxırdılar. Azərbaycanda minlərlə ailələr var, övladlarının təhsilinə pul xərcləməyə canları çıxır, amma toya mənasız müğənniləri gətirib ətək-ətək pul xərcləyirlər. Dövlət yox, sistem yox, camaat maddiyatçı, ədalətsiz, qəddar… Belə bir vəziyyətdə nadir hallarda ortaya çıxan arzular və hobbilər, xoş təşəbbüslər necə reallaşa bilər?

Əslində, bir az dərindən analiz etdikdə bunun faşizmin bir növü olduğunu görərik. Azərbaycansayağı faşizm. Faşizm o demək deyil ki, elə mütləq adamları qaz vaqonlarına doldurub boğmalısan. Arzunun, hobbinin, istedadın cəmiyyət tərəfindən lağa qoyulması, boğulması, insana mənəvi baxımdan özünü ifadə etməyə imkan, şans verilməməsi də faşizmdir.

N. rayonunda bir tanışım var. Həyat tərzi bir balaca Azərbaycan standartlarına uyğun gəlmir. Velosiped sürür, güllərə marağı var, müxtəlif yerlərdən müxtəlif cür güllər gətirib həyətində əkib. Arvad-uşağın başına yığıb tez-tez təbiət qoynuna çıxır. Süfrə açırlar, çay dəmləyirlər. Gəzirlər. Bu fani həyatda xoş anlar yaşamağa cəhdlər edirlər. Belə baxanda adicə şeylərdi. Aşağı-yuxarı hər bir kəsin edə biləcəyi, etməli olduğu xoş işlərdi. Amma Azərbaycan standartlarından bir balaca kənara çıxmaq ətrafdakıların narahatçılığına səbəb olur. Guya nəsə belə çox əcaib bir hadisə baş verib. Özləri başqa cür yaşamağı bacarmırlar, başqalarına da imkan vermirlər. Çünki Azərbaycanda özünü vacib, gərəkli şəxs kimi sübut etməyin konkret göstəriciləri, qaydaları var: bahalı maşın, parıltı, dəbdəbə, qanunu pozmaq, bahalı ev, vəzifə, pul, tutdurmaq, buraxdırmaq… Kimsə özünü bu göstəricilərdən kənar vasitələrlə ifadə etdikdə oyun qaydaların pozur, avtomatik olaraq qıcıq oyadır. Az qala adamın yaxasından yapışıb desinlər ki, axı sən kimsən güllərə qulluq etməklə, velosiped sürməklə, arvad uşağını başına yığıb təbiət qoynunda gəzməklə özünü başqa cürə göstərmək istəyirsən? Kimsən sən?

Başqa bir misal. Bizim naşirlərdən biri nazirlərə, komitə sədrlərinə ədəb-ərkanla məktub yazaraq kitab festivalına dəvət etmişdi. Birindən də cavab gəlməmişdi. Deyək ki, özlərinin vaxtı yoxdur, axı etika naminə bir adam tapıb, təlimatlandırıb kitab festivalına göndərmək olardı? Bəyəm bunun üçün daha yuxarı instansiyadan göstəriş olmalıdır?

Bilirəm, xeyli adam yuxarıda yazılanlarla razılaşmayacaqlar, öz köhnə mahnılarını oxuyacaqlar. İstisnalar var deyəcəklər. Əlbəttə istisnalar var, amma Jose Saramaqonun təbirincə desək, istisnalar normativi təsdiq edir. /kultura.az/

• Fazil Mustafa: "Baboşların-maboşların təbliğatı gedir"
• Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrının noyabr repertuarı
• "Arka sokaklar"ın aktyoru yeni serialda