Kulis “Sənədli prozanın Nobel almasına necə baxırsınız” mövzusunda sorğunu təqdim edir.

Səfər Alışarlı

- Hansısa ədibin aldığı mükafat haqqında qələm adamlarının belə təfsilatlı və davamlı müzakirəsi mənim xoşuma gəlmir. Bəzi dostlar bu məsələni elə cani-dildən müzakirə edirlər ki, sanki onlar da bu nüfuzlu beynəlxalq ödülə namizəddirlər. Mükafat haqqında yox, əzablı mətn yaradıcılığı haqqında düşünmək və danışmaq lazımdır.

Nədir bu qadının məsələsi? Onun publisistikası bir neçə mövcud və təhlükəli rejimin “mənəviyyat” bayrağına, yəni real mahiyyətinə qarşıdır. Təsadüfən antimüharibə mövzusunda alınıb. Amma antikolxoz olsaydı, daha yaxşı olardı və yenə də qəbul edilərdi. Çünki beynəlxalq siyasi sifariş onu zəruri edir. Publisistika da, nəsr də təqribən eyni emosional təsir qüvvəsinə malikdir: sadəcə biri azömürlü, digəri nisbətən uzunömürlüdür. Publisistikaya “ədəbiyyat” adına mükafat verməyin özü də, bir növ, həmin rejimlərin demokratiya manipulyasiyalarını xatırladır. Ona görə də bu məsələyə ciddi yanaşmağa dəyməz.

Nəriman Əbdülrəmanlı

- Əvvəla, bununla bağlı müzakirəni ədalətsizlik hesab eləyirəm. Çünki danışanlar mükafatın formuləsini yaddan çıxarırlar. Mükafat Svetlana Aleksiyeviçə "Zəmanəmizdə əzab və mərdlik abidəsi olan çoxsəsli əsərlərinə görə" verilib. Onun yaradıcılığıyla 90-cı illərdən tanış olan adam kimi, mükafata layiq olduğunu düşünürəm. Səviyyəli sənədli əsərləri, publisistik yazıları mən ədəbiyyat hesab eləyirəm. Belə əsərlərin haqqı dayaz detektivlərdən, bulvar ədəbiyyatından daha çoxdur. Jan-Pol Sartrın "Sözlər" əsəri də sənədi nəsrdir, amma ona mükafat veriləndə bu cür söhbətlər olmayıb. Bir də ki, Svetlana Aleksiyeviçin bədii nəsri də var.

Cavanşir Yusifli

- Svetlana Aleksandrovnanın Nobel mükafatını alması məncə, heç də təsadüfi sayıla bilməz və mən onun ətrafındakı qalmaqalları cəfəngiyat hesab edirəm. Nobel ədəbiyyat sahəsində ali mükafatdır, onu bildiyiniz meyarlar əsasında verirlər və fikrimcə bunların arasında ən önəmlisi bu mükafatı alan yazıçının bioqrafiyasıdır. Yəni zamana, gerçəkliyə, siyasi sistemlərə, insana qənim rejimlərə qarşı söz demək iradəsidir. Bu sözü deməksə asan məsələ deyil. Məşəqqətlərə qatlaşmalısan, ölümü gözə almalısan və sair və ilaxır. Yəni, mənim düşündüyüm ən ali meyar "yazıçı və onun bioqrafiyasıdır". Zənnimcə haqqında söz açılan, daşa-divara çırpılan bu qadının da əməlli-başlı bioqrafiyası var. O ki qaldı sənədli nəsr məsələsinə bu, təfərrüatdır.

İlqar Fəhmi

- Müasir fəlsəfi düşüncə elə bir həddə çatıb ki, bir çox sahələrdə sərhədlər itib. Tək ədəbiyyatda yox, eyni prosesi kinoda da, teatrda da, rəssamlıqda da görmək olar. Hal-hazırda daha çox əsərlər məhz janrların sərhədində yaradılır. Əlbəttə, klassik qaydalara uyğun yanaşsaq, bunlar “Təmiz sənət” deyil. Tutalım, əgər filmin içində real sənədli kadrlardan istifadə olunursa, bunu “təmiz sənət” qəbul etmir. Lakin təkrar edirəm, indi düşüncə tərzi elə dəyişib ki, oxucunun və tamaşaçının rəğbətini qazana bilən istənilən sənət nümunəsi qəbul olunur. Hansısa qaydalara riayət edib-etməməyindən asılı olmayaraq… Qlobal bazar dövründə yaşayırıq, hər şeyi də bazar qaydaları müəyyən edir. İstəsək də, istəməsək də belədir. Şəxsən mən özüm sənətin içində zərrə qədər də publisistikanı bəyənmirəm. Amma fikir verib görürəm ki, son illərdə məhz bədii-publisistika sırf bədii mətndən daha yaxşı qəbul olunur. Bəlkə də sırf təmiz bədii mətndən oxucular artıq yorulub və ya publisistik üslub daha dinamik, surətli olduğundan bazar qaydalarına daha tez uyğunlaşır… hər nədirsə bu yazı tərzi var və belə görünür ki, yavaş-yavaş təmiz ədəbiyyatı meydandan sıxışdırmağa başlayıb…

O ki qaldı belə əsərlərə Nobel vermək məsələsinə bunun tarixdə nümunəsi olub. 1953-cü ildə ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı 6 cildlik “II dünya müharibəsi» tarixi kitabına görə Uinston Çörçillə verilmişdi… Düzü, bunun formulə edilməsi mənə həmişə gülməli görünmüşdü. Fikir verin: “Tarixi və bioqrafik materialların yüksək bədii keyfiyyətlə təsvir edilməsinə və ali dəyərləri təbliğ edən parlaq natiqlik sənətinə görə…” Hamıya bəlli idi ki, Çörçill öz kitabını necə işləyib… Tarixi sənədlər köməkçilər tərəfindən toplanırdı, Çörçill ora öz xatirələrini, fikir və düşüncələrini əlavə edərək hadisələri şərh edirdi, sonradan ədiblər qrupu bu materialı bədii cəhətdən bəzəyirdi, redaktə edirdi… Yəni əslində Nobel komitəsi tərəfindən dəyərləndirilən yüksək bədii dəyərlərin çoxu heç Çörçilin özünün qələminin məhsulu deyildi… O ki qaldı parlaq natiqlik sənətinə, bunun ədəbiyyata nə dəxli var?

Dediyim odur ki, Nobel komitəsinin siyasəti həmişə belə mübahisəli fikirlər doğurub. Şəxsən mən özüm əlimə çatan kitablar əsasında fikir yürüdəndə, görürəm ki, İngiltərənin “Buker” mükafatı sırf sənətkarlığa qiymət verilməsi baxımından, Nobeldən daha peşəkardır, daha yüksəkdə durur…

Xalid Kazımlı

- Əslində, tam normaldır. Ədəbiyyat ədəbiyyatdır, onun sənədli və ya sənədsiz olmasının elə bir əhəmiyyəti yoxdur. Ona qalsa tarixi romanları gərək tam qırağa qoyaq. Çünki onlar arxiv materialları əsasında yazılır. Gərək ki, Uniston Çörçill də Nobel mükafatını məhz sənədli ədəbiyyat əsərlərinə, memuarlarına görə alıb. Soljenitsının romanları da əsasən sənədli romanlardır. Təcrübə göstərir ki, ən yaxşı yazıçılar ən yaxşı əsərlərini məhz gerçəkdən də baş vermiş hadisələr əsasında, real şəxsiyyətləri prototip seçərək yaradıblar. Heminquey də belə edib, Markes də, digərləri də. Ümumiyyətlə, bu yeni janr sayıla bilər. Hazırda bir çox romanlar sanki böyük hekayə və böyük oçerkin simbiozudur. Uğur da qazanır. Məncə, gələcəkdə uydurma süjetlər əsasında yazılmış əsərlər gücünü daha da itirəcək. Artıq memuar ədəbiyyatı, tarixi romanlar getdikcə daha çox populyarlaşır

Şərif Ağayar

- Hərgah oxşar mövzularda və üslubda yazdığım “Xanım T.” kitabını hekayə yox hekayətlər kitabı kimi təqdim etmişəm, ancaq mənim üçün ədəbiyyat qəhrəman və hadisənin real olub-olmamasından daha çox üslub məsələsidir. Sual budur: əsər bədii üslubda yazılıbmı? Əgər cavab “Bəli”dirsə əsəri ədəbiyyat kimi qəbul edirəm. Konkret Svetlana Aleksieviçə gələndə, onun Nobel alan kimi Kulisdə verdiyimiz ilk hekayəsini bəyəndim və sadəliyinə, hətta bəsit görünməyinə rəğmən ədəbiyyat nümunəsi kimi qəbul etdim. Yəni ədəbiyyat o qədər genişdir ki, “Hərb və sülh”ün yanına bu balaca qızcığazın beş-altı cümləlik hisslərini də qoymaq olar. Yetər ki, yazıçı bu hissləri, bu yaşantıları, bu gerçəkləri yazıçı kimi çatdıra bilsin.

• Gələcəkdə dövlətin yerini çoxmillətli şirkətlər tutacaq
• “İqlimlər və ilmələr” beynəlxalq sərgisi açılıb
• Zülfüqar Rüfətoğlu vəfat etdi