Kulis.az İlahə Səfərzadənin "Keçmişlə indinin sərhədində: “Mənim üçün qızılgül” kitabı" yazısını təqdim edir.

Qadın yaradıcılığının mahiyyəti, məzmunu, qadının ədəbiyyatdakı yeri haqqında daim diqqət mərkəzində olan, səngimək bilməyən mübahisələrə baxmayaraq, yazıçı qadınlar ədəbiyyata öz xüsusi mövzularını, dünyanı görməyin və təsvir etməyin fərqli üsullarını, bir sözlə, “öz qadınlıqlarını” gətirdilər. Çağdaş ədəbiyyatımızda imzası ilə seçilən müəlliflərdən biri də Samirə Əşrəfdir. Yazıçının sayca ikinci kitabı “Mənim üçün qızılgül” adlı hekayələr toplusudur. Qadın nəsrinin ən xarakterik xüsusiyyətlərindən biri kimi əsərlərin çoxu birinci şəxsin dilindən nəql edilir, avtobioqrafik cizgilər və ya şəxsi təcrübə iştirak edir, yaradıcılığın subyekti obyektlə birləşir, birinci şəxsdən digərlərinə səyahət edərək hadisələrin çoxunu xatirələr vasitəsilə nəql edir. Bəzi hallarda onun nəsri lirik-psixoloji hekayəyə də çevrilə bilir.

Daha öncələr də qeyd etdiyim kimi, qadın nasirlərin əsərlərdə tez-tez müraciət etdikləri məkanlardan biri evdir və buradan qadının əbədi varlığının zaman və məkan koordinatarı keçir. Yazıçının “Soyuducumun kölgəsi” hekayəsində soyuducusu xarab olan qadın evə yeni birini alır və köhnəni onunla əvəzləyir. İlk günlər yeni əşyasının təmizliyindən və rahatlığından məmnunluq hissi keçirsə də sonradan bu vəziyyət özünü peşmanlıq duyğusu ilə əvəzləməyə başlayır:

“Soyuducunun duruşunda qəlbə narahatlıq gətirən nəsə var. Bir neçə addımdan sonra tapıram. Kölgə! Soyuducumun kölgəsi hər tərəfi bürüyüb. Mətbəxin pəncərəsindən düşən işığın da qarşısını alıb. Tədbir görmək isə az qala mümkünsüzdür. Bir neçə gün ötür. Nəhəng kölgə yaratdığı qaranlıqla yeni məkanına uyğunlaşır. Boz rəngli soyuducumun özü ilə gətirdiyi soyuqluq, kölgə məni ondan uzaqlaşdırır. Onun zadəgan görünüşünün, varlı sanbalının qarşısında bizim təmirsiz evimiz, yerə sərilmiş nimdaş xalça-palazımız çox kasıb görsənir. Bu mənzərəni ədalı soyuducumuza bağışlaya bilmirəm. Yəqin, elə bu cür düşüncələrə qapılmayım deyə heç vaxt varlı qohumlarımızın, tanışlarımızın evinə qonaq getməmişəm”.

Hekayənin əsasını insanın ruhunun aid olduğu yerdə daha gözəl və sevimli görünməsi fikri təşkil edir. Təsadüfi deyil ki, hekayənin əvvəlində yazıçı yuxu səhnəsi ilə əsərin ümumi soyuq “hava”sına uyuşmayan səhnə yaradır. Bu səhnə onun qovularaq zorla çıxarıldığı rayonunda yaşadıqlarından (və ya yaşamağı xəyal etdiklərindən) kiçik bir fraqmentdir. Bununla da müəllif öz ruhunun da aid olduğu yeri vurğulayır. Əsərin qəhrəmanı Bakıya gələrkən bu məkana zorla adaptasiya olmasının acısını ruhunun dərinliyində hiss etdiyi üçün onu kasıb və məzlum göstərən ehtişamlı şəhər mühitinin acısını yaşadığı evdəki digər əşyaları aciz və həqir vəziyyətə salan yeni soyuducuya mübhəm bir qısqanclıq duyaraq yaşayır. Müəllif anasının rayondan gətirdiyi köhnə qabları sadalayarkən “Cəbrayıldan Bakıya qədər” yazmaqla yaşamış olduğu hüznün məkan koordinatlarını da qeyd etmiş olur.

Yazıçının “Saturasiya” hekayəsində anasının vaxtsız vəfatından doğan kədəri gizlədib soyuqqanlı görünmək məcburiyyətində qalan qadından söz açılır. Əsərdən yenə də müəllifin yurd həsrəti “yağır”. Anasının vəfatını onun xəstə yatdığı xəstəxanadan eşidən qadın içində birdən-birə tək qalmaq ehtiyacı duyub eyvana çıxmaq istəyəndə övladının onu müşaiyət etməsinə etiraz olaraq deyir: “Gəlmə! İmkan verin, tək qalım. Sizin əlinizdən ağlamaq da olmur. Cəbrayıl alınanda da qoymadınız!” Bu həngamənin içində qadın Cəbrayılın alınmasını xatırlamağa özü də təəccüblənsə də, bəlkə də, onu anası vəfat edəndə ağlamağa imkan verməyən başlıca səbəb də elə məhz budur. Nəinki ağlamaq, hətta baş qəhrəmanın düşüncələrində yumor hissinin olması insanın həyatda bir dəfə acını lap dərindən yaşadıqdan sonra qalan bütün bəşəri hisslər, ölüm-itim, xoşbəxtlik-bədbəxtlik –hər şeyin mənasız olduğu düşüncəsinə qapılmışdır. Ağlamaq üçün çıxdığı eyvandakı düşüncələri, əslində, həyat adlı bu görünən və dərk edə bildiyimiz dünyanın mənasızlığına (ya da onun üçün mənasızlaşdığına) işarədir:

“Eyvana çıxıram. Dənizin kənarında tək-tük adamlar gəzişir. İki balıqçı tilovu suya atıb gözləyir. Yavaş-yavaş külək əsir, günəş buludların arxasında daldalanır. Həyəti süpürən qadın həmişəki kimi ağız-burnunu bərk sarıyıb həvəslə işə girişib. Bir həftə əvvəl ipdən düşən köynəyim də əynimdədir. Halbuki, iki gün əvvəl köynəyi ondan xəbər almışdım”.

Anası ilə bağlı xatirələrə dalıb ona etdiyi bəzi haqsızlıqları xatırlayır. Bununla da o sanki şüuraltı olaraq əzabını çoxaltmağa, ağlaya bilməməyinin “intiqamını” özündən almağa çalışır. Bu natamamlıq hissi hekayənin sonuna qədər onu tərk etmir. Hadisələrin baş verdiyi yerlər (xəstəxana, meyit daşıyan maşın, qəbiristanlıq və s.) hekayənin qəhrəmanının tənhalığını, həyatını nizama sala bilməməsini daha qabarıq göstərərək əsərin faciəli xarakterini müəyyən edir.

Yazıçının “Açılmayan çətir” hekayəsində eyni evdə böyümüş iki qız övladının valideynə -xəstə atalarına fərqli münasibəti ön planda işlənmişdir. Ailə bədbəxt hadisə nəticəsində tədricən ağlını itirmiş atanı ruhi xəstəxanaya həvalə edir. Qızlardan biri atasını daim düşünüb ona görə narahat olarkən digəri isə daha belə bir atası olduğunu xatırlamaq belə istəmir. Baş qəhrəmanın keçmişlə bağlı fəlsəfi mülahizələri diqqət çəkir:

“O, keçmişindən qorxurdu, həm də lap çox. Sanki atam bacımın keçmişindən qoparılıb onun arxasınca atılan böyük bir daş parçası idi. O həmin daş parçasının gec-tez möhkəm zərbə ilə başına dəyib onu yerə yıxacağını hiss edirdi. Bunun üçün də bacım tez bir zamanda qara daşlı keçmişindən keçmişin izləri olan evimizdən və bizdən yaxasını qurtarmağa çalışırdı. Ancaq o, bir şeyi unudurdu ki, keçmiş heç vaxt insanı tərk etmir. Çünki keçmiş gələcəyə bağlıdır. Dünyanın harasına gedirsən, get, fərqi yoxdur, keçmişin ən vəfalı köməkçiləri olan xatirələr, yaşantılarmütləq sənin qarşına çıxıb gözlərini qırpmadan sənə baxacaq”.

Müəllifin “Sonuncu yayın sonatası” hekayəsi axıra qədər şən ab-hava ilə müşaiyət olunsa da sonda kədərli notlara köklənməsi gözlənilən nəticədir. Hekayənin baş obrazı məktəbli qız yeni alınan pianosunun pəncərələri küçəyə açılan qonaq otağına qoyulmasını arzuladığı halda bu arzusu gözündə qalır. Piano qaranlıq uşaq otağına qoyulur. Bununla da balaca qız ata-anasından kiçik bir “intiqam” almaq fikrinə düşüb köhnə əşyaların içindən atasının illər öncə ilk sevgilisinə yazdığı məktubu tapıb səhər yeməyində onun adını çəkməsi ilə evə qanqaraçılıq düşür. Ailə fərqində deyildi ki, bu, onların, bəlkə də, ən xoş günləridir. Sonralar torpaqları düşmənlər tərəfindən işğal olunacaq; öz doğma kəndlərindəki ev də, piano da, pianonun qoyulduğu otaq da, baş obrazın ilk sevgisi də tarixin kədərli səhifələrində itib-batacaq. Samirə Əşrəfin yazı tərzinə belə bir xarakterik üslub hakimdir ki, o, bədbəxt hadisələri heç vaxt hədsiz dramatikləşdirərək mətnə “ağlaşma” salmır. Əksəriyyət vaxtlarda hekayələrin baş qəhrəmanı elə məhz özüdür (bu qənaətə mən onun müsahibələrini dinləyərkən gəlmişəm) və şüur axını vasitəsilə nəql edilən bu əsərlərin içindəki yumor zahirən hətta oxucunu güldürə də bilər. Hekayə bitdikdən sonra isə yazıçının xatirələrindəki keçmişə boylanma hər nə qədər ehtişamlı görünüb kədəri gizlətməyə çalışsa da, əslində, həmin şirin xatirələrin gözəlliyinin mövcud nisgili bir az da çoxaltdığının fərqinə varırsan:

“... Həmin yay mənim qayğısız uşaqlıq illərimin, dəcəlliklərimin, ürəyimdə döyünən ilk məhəbbət çırpınışlarının sonuncusu oldu. Rayonumuz məktəbin açılmasına səkkiz gün qalmış işğal olundu. Elşad müharibəyə yola düşdü. Qohumlar, qonşular hamısı baş götürüb evlərindən qaçdılar. Məhəlləmizdəki həyətlər bom-boş və viranə qaldı”.

Özünüidentifikasiya prosesi həm müəllif, həm də əsas obraz tərəfindən eyni dərəcəli həyəcanla həyata keçirilir və müəllifin bədii yaradıcılığında əsas məqsədlərdən biri halına gəlir.

“Rayon işğal olunandan üç-dörd il sonra Bakıdakı yataqxanalardan birində məskunlaşan qonşumuz Hacıbala dayıgilə qonaq getdik. Elşadı son dəfə dolabın üstünə qoyulmuş, üzərinə “Məzun” yazılmış albomun üçüncü sırasından boylanan gördüm. Xəfifdən gülümsünürdü. Elşad bir də heç zaman gülümsəyə bilmədi. Bu mənim onunla son görüşüm oldu”.

Bütün hallarda müəllifin ədəbi vergisinin olması, qələmə gözəl sahibliyi, tarixi hadisələri kəskin və dəqiq təsviri, qəhrəmanların parlaq və canlı obrazları göz önündədir. Yazıçının yaradıcılığı ideya-bədii vasitələrin müxtəlifliyi ilə də seçilir. “Müəllimin ölümü” hekayəsi də bu kədərin üzərində qurulub. Çörəkçi işləyən ata ailəni dolandırmaq üçün aludə olmadığı həyat tərzinə məhkum olmalı olur:

“Atam Azərbaycan dili müəllimi idi. Ancaq o, müəllimliyin daşını atmışdı, daha doğrusu, atmağa məcbur olmuşdu. O hər axşam evimizin yaxınlığında yerləşən pekarnidən otuz, qırx çörək alıb iki iri çantaya yığar, sonra qardaşımla köməkləşib metroların birinin qarşısında satardılar”.

Əsərdə müəllimlikdən ayrılıb çörək satmalı olan atanın gərgin həyatı və pul üstündə küçə avaraları ilə dalaşıb ölümcül yaralanması kimi acı hadisənin təsviri verilsə də düşünürəm ki, hekayənin adındakı “ölüm” məfhumu daha çox mənəvi ölümə işarədir. Atanı öldürən hekayədə səbəb kimi təsvir olunan hadisə deyil, daha çox baş qəhrəmanın keçmişə boylanan xatirələrində üzə çıxan hadisədir. Doğma yurdundan, halal zəhməti ilə tikdiyi evindən, ocağından, işindən haqsızlıqla ayrılmaq məcburiyyətində qoyan hadisə...

Yazıçının “Mənim üçün qızılgül” hekayəsində də əhvalat kədərli hadisənin üzərində qurulur. Əksər hekayələrdə olduğu kimi bu əsərdə də baş qəhrəman xatirələrin pəncərəsindən keçmişə boylanır. Hərdən düşünürəm ki, keçmiş gələcəyi idarə etdiyi kimi, bəlkə də, indiki zaman da keçmişi idarə edir. Əhvalımız çox xoş olanda keçmişdəki qəmgin hadisə bizim üçün sadəcə bir xatirə olur. Ovqatımız pisdirsə, həmin hadisələr də gözümüzə acınacaqlı, qorxunc və kabus kimi görünür. Bu baxımdan beynimizin içindəki xatirələr ona ötürdüyümüz əhval impulslarına uyğun olaraq müvafiq qovluqlara yığılır. Bu hekayədə isə biz baş qəhrəmanın əhvalını neytral olaraq görürük. O eləbil, indiki zamanda dünyanı rəngarəng deyil, ağ-qara görür. Əksinə, keçmişi rənglidir. Orada ağ, qara, boz, narıncı, sarı, bənövşəyi və qırmızı rənglər var. Keçmiş evlərindən ayrılmalı olan ailənin başına gəlmiş hadisələrin fonunda qıza atasının qızılgülləri gətirməsi isə məhz qırmızı rəngdədir:

“Gözlərimi açanda başımın üstündə atamın gülümsər, qarabuğdayı üzünü gördüm. Tütün qoxuyan nəfəsini üzümə yaxınlaşdırıb məni bir neçə dəfə öpdü. Sonra yenə əyilib qəzetə bükülü nəyisə xışıldatdı. Qəddini düzəldəndə əlində tutduğu bir qucaq rəngbərəng qızılgülləri qucağıma qoydu. Güllərin ətri və soyuqluğu sinəmə yayılıb məni sərinlətdi. Həmin güllər idi... Atamın əmimgilin həyətində əkdiyi güllər...”

Yazıçının bir çox hekayələrini oxuyanda onun həyat, ölüm, həyatın mənası, insanın cismən öldükdən sonra vasil olacağı bilmədiyimiz o sirli aləm haqqında dərindən düşündüyünün fərqinə varırıq. Hərçənd min illərdir sirri açıla bilməyən bu aləm haqqında düşüncələr elə təxəyyül olaraq da qalır. Buna rəğmən insanı daha dərindən düşünməyə, anlamağa səsləyir. Bu məsələnin daha bariz şəkildə işləndiyi əsərlərdən biri “Sərçə” hekayəsidir.

“Elə həmin gündən Sərçə ölüm haqqında düşünməyə başladı. Tez-tez anasını, atasını ölümlə bağlı olan sualları ilə bezdirirdi. Axı necə ola bilərdi ki, canlı bir insan gözünü yumub hərəkətsiz halda uzanaydı. Nəfəs almayaydı, yeməyəydi, içməyəydi. Sonra da həmin adamı aparıb torpağın altına qoyaydılar. Sərçə əvvəllər elə bilirdi ki, aparıb torpaq altına qoyduqları adam evində yatdığı kimi orada da rahatca yatır. Amma tezliklə bu fikri puça çıxdı. Uşaqlardan, böyüklərdən eşitdi ki, yox, torpaq altına gömülən tezliklə çürüməyə başlayır. Onun üzərində qurdlar, soğulcanlar, cürbəcür böcəklər qaynaşır. Və həmin adam bir neçə ildən sonra çürüyüb yoxa çıxır, torpağa qarışır”.

Bu baxımdan müəlllif hekayədə insanın mövcudluğu problemini araşdıran ekzistensialist fəlsəfə ilə yaxınlaşır. Sərçənin nəzərindən dünyanın sirrini açmağa, bütün gizli aləmdən agah olmağa çalışsa da eynən mübhəm kainatın özü kimi Sərçənin axtarışları da hadisələrdən hali olmağa qadir deyil. Bununla yanaşı, müəllif əsərdə insanın təkliyi məsələsinə də diqqət çəkir. Yas mərasimini təsvir edən müəllif orada kədərlənib göz yaşı axıdan yaxınların, qohumların çox qısa bir müddət sonra normal yaşamlarına geri dönməsini Sərçənin gözündən təsvir edir.

“Eləbil, üzlərini cırıb ağlaşan bunlar deyildi. Sərçə onları ağlaşan görəndə elə bilmişdi ki, Kamran kişinin ölümündən sonra həmin qadınlar bir də heç vaxt danışıb gülməzlər. Amma bir gün keçməmişdi, onlar yemək yeyib çay içir, hətta gülürdülər də”.

Doğrusu, “Rektorun ölümü” hekayəsinin adını oxuyanda mənə məşhur hekayə ustası A.Çexovun “Məmurun ölümü” hekayəsini xatırlatdı. Hərçənd hekayəni oxuduqdan sonra məzmunda yaxınlıq olmadığını müşahidə etsəm də yenə də beyin hüceyrələrim həmin o nahaq yerə ölən nadan məmuru yada salıb dururdu. İş ondadır ki, nadanlığın da müxtəlif mənbələri var. Bəzilərində savadsızlıqdan, bəzilərində gərəksiz və hədsiz saflıqdan, bəzilərində yaltaqlıqdan, bəzən də “Rektorun ölümü” hekayəsində olduğu kimi riyakarlıqdan yarana bilər. Beləliklə, bütün iş həyatı boyunca bir çox haqsızlıqlara səbəb olaraq Universitet idarə edən rektorun faciəvi sonu hekayədə ibrətamiz formada işlənmişdir.

“Az keçmədi ki, güclənən külək yağışla əvəz olundu. Keçmiş rektor havanın soyuqluğuna əhəmiyyət vermədən torpağın üstünə çökdü. Yadına universitetdəki son günü, məktəbin həyətinə tökülüb övladlarının diplomlarını tələb edən ata-anaların fəryadı düşdü. Xatırladıqca xatırlayır, daha da keçmiş günlərə gedib çıxırdı. Universitetin yarandığı ilk vaxtlarda onunla yanaşı addımlayan bir qoca da hərdənbir gözünə görünürdü. Üzü tanış gəlirdi, amma xatırlaya bilmirdi. Elə beləcə dağınıq xatırlərlə gözünü yumdu”...

Yazıçının “Yapon yaylığı”, “Müharibə bitən gün” və “Eybəcər” adlı hekayələrinin hər birində xatirələrin fonunda işğal olunmuş doğma el-obada keçən qayğısız günlərin işığında mövcud həyatın bozluğu daha nəzərəçarpan təsvir olunmuşdur. Baş qəhrəman bu hekayələrin hər üçündə doğulub büyüdüyü Cəbrayıl rayonunda keçən gözəl günləri xatırlayır, hətta o zamanlar qayğılandığı mövzuların belə əslində, həyatının ən gözəl günləri olaraq tarixin yaddaşında əbədi qaldığı qənaətinə gəlir.

Ümumiyyətlə, vətən, torpaq, yurd həsrəti yazıçının, demək olar ki, bütün bədii və publisistik yaradıcılığının əsasını təşkil edir. Hadisələri şəxsən yaşamasından yaranan məlumat çoxluğu və mövcud hissləri təsvir etmə qabiliyyəti ilə bu onda çox yaxşı alınır. Əslində, hekayələri oxuyarkən yazıçının məhz şəxsi həyatını, yoxsa təxəyyül məhsulunu oxumağım haqqında düşüncələr bütün kitab boyu məni müşaiyət edirdi. Hərçənd bədii mətn yazıldıqdan sonra müəllifdən ayrı, ondan asılı olmadan “fəaliyyət” göstərir. Bu nüansı dərk etsəm də demək olar ki, bütün hekayələrdə baş obraz olaraq müəllifin özünü təsəvvür etmə fikrindən də əl çəkə bilmədim...

• Azərbaycan incəsənəti “World Art Dubai 2025”də
• Repressiya qurbanı olmuş qadının adı Bakıdakı küçədən niyə götürüldü?
• Ruhların səssiz addımladığı şəhər — Xocalı