Pyer Paolo Pazolini (1922 - 1975) – dünyaşöhrətli italyan kinorejissoru, şairi və nasiridir. Öz yaradıcılığında klassik miflərə fərqli yozumlar verməklə yanaşı, marksizm ideyalarını İsa peyğəmbərin təlimi ilə sintez eləməyə, bu arada insanın cinsəl yaşantılarını da ən fərqli rakurslardan, geniş tamaşaçı kütləsini möhkəm sarsıdacaq şəkildə göstərməyə can atmışdır.
1975-ci il oktyabrın 30-da, ölümündən üç gün öncə, Pyer Paolo Pazolini Stokholmda (İsveç) özünün sonuncu filmi olacaq "Salo və ya Sodomun 120 günü" filminin təqdimatında İsveç kinotənqidçilərinin qarşısına çıxmışdı.
"Dəyirmi masa" arxasında keçirilən müzakirə sonradan ayrıca bir radio verilişinin hazırlanması məqsədiylə lentə alınmışdı. Lakin məşhur rejissorun faciəli şəkildə qətli sözügedən səsyazısının da taleyinə qəribə şəkildə təsir göstərir və o, ləngimədən yayımlanmaq, ictimaiyyətin diqqətinə çatdırılmaq əvəzinə uzun illər nədənsə gizli saxlanılır.
Lent yazısının hətta ilim-ilim itdiyi də düşünülürmüş. Lakin günlərin bir günü Pazoliniyə həmin müzakirədə tərcüməçilik edən Karl Henrik Svenstedt öz arxivində o söhbətin audioyazısını tapır və bu sayədə görkəmli rejissorun son müsahibəsində açıqladığı fikirlər İtaliyada nəşr olunan həftəlik "Espresso" qəzetinin səhifələrində işıq üzü görür.
Kulis.Az Pazolinin son müsahibəsini təqdim edir.
- İsveç kinosu barədə nələr bilirsiniz?
- Bir italyan intellektualı kimi, mən Berqmanı tanıyıram. Və başqa heç kimi. Bəzi başqa İsveç rejissorlarının adlarını eşitsəm də, hələlik onların filmlərinə tamaşa eləməmişəm.
- Onları heç vaxt görməmisiniz də, eləmi?
- Heç vaxt. Roma – dəhşətli şəhərdir, orada fərqli üslubdakı filmləri çox nadir hallarda nümayiş etdirirlər.
- Çəkilişlərini yenicə tamamladığınız və Sodomdan bəhs edən bir filmin təqdimatı üçün buraya təşrif gətirmisiniz…
- Çəkdiklərim arasında bu film ilkin ideyasının mənə məxsus olmadığı yeganə ekran əsərimdir. Vaxtilə Sercio Sitti bu ideyanı mənə açıqladı və mən ssenari yazmaqda köməyimi ondan əsirgəmədim. Zaman ötdükcə, Sittinin bu filmə marağı öləzidi, halbuki mən bu ideyanı gerçəkləşdirməkdən ötrü əməlli-başlı alışıb-yanmağa başlamışdım. Həm də bu həvəsin əsas səbəbi – cərəyan edən hadisələri Salo Respublikasının son günlərini yaşadığı ilə, yəni 1945-ci ilə daşımam idi. Başqa bir ssenari üzərində işə başlamasını bəhanə gətirən Sitti bu layihədən tamamilə imtina elədi. İdeyasına hədsiz dərəcədə düşkün olduğum üçün mən bu film üzərində işin öhdəsindən onsuz gəldim. Film Markiz de Sadın məşhur romanının motivləri üzərində qurulub və onun mövzusu - seksin reprezentasiyasıdır. "Həyat trilogiyası" adlandırdığım son üç filmim ("Dekameron", "Kenterberi hekayələri" və "Min bir gecə çiçəyi") ilə müqayisədə bəzi dəyişikliklər etməm qaçılmaz olub. Bu yeni filmdə seks – iqtidarın bədən(lər)dən öz mənfəətləri üçün istifadəsinə alleqoriya kimi qabardılıb.
Məncə, həyatda insanları yönləndirən əsas faktorlardan biri tükətim (istehlak) duyğusudur və onun insan bədəni üzərindəki zorakılığı faşizmin sərgilədiyindən heç də az sayılmaz. 
Mənim bu filmin faşizm ilə konsyumerizm (Qeyd: Bu termin 3 ayrı mənada işlənə bilir: a) hər hansı ciddi tələbat olmadığı halda məhsul və xidmətlərin böyük həcmlərdə satın alınması və bundan ötrü tükəticilərin öz aralarında sanki yarışması, b) tükətici hüquqlarının qorunması, c) tükəticilər hərəkatı – A.Y.) arasında hədsiz oxşarlığa diqqəti çəkməyi umur. Film son dərəcə əsrarəngiz üsluba malik olduğundan bu ideyanın tamaşaçı kütləsi tərəfindən asan qavranacağına çox da ümid bəsləmirəm. Bu əsər bir növ misteriya xarakteri daşıyır və oradakı müqəddəs söz özünün latıncadakı mənasına uyğun olan "lənətlənmiş"i qorumaqdadır.
- Niyə məhz 1945-ci ili seçdiniz?
- Bu yolla mən dünyanın sonunu, bir zəfərin süqutunu göstərməyə çalışdım. Bu, bir növ poetik seçim idi, çünki hadisələr eyni şəkildə 1938, 1939 və ya 1937-ci illərdə də cərəyan edə bilərdi, ancaq o halda poetiklik xeyli dərəcədə azalardı.
- Tarixin o dövründə hansı poetiklik vardı, axı?
- Dekadentlik və xaos öz mahiyyəti etibariylə zatən poetikdir. Əgər hadisələr nasizmin çiçəkləndiyi dövrdə təqdim olunsaydı, bu filmi dözülməz qılardı. Ekranda baş verənlərin sonunun yaxın olduğunu, bunların tezliklə bitəcəyini bəri başdan bilməsi isə tamaşaçıya əsl yüngüllük hissi aşılayır.
- Siz həm şair, həm də rejissorsunuz. Bu iki fərqli fəaliyyət arasında ortaq nə isə varmı?
- Bildiyim qədəriylə bunlar arasında xeyli dərin bağlar mövcuddur. Mövcud şərtlərdə mən iki dildə yazan (bilinqvist – A.Y.) yazar kimi də alqılana bilərəm.
- Yeni filminiz necə adlanır?
- "Salo". Qarda gölünün sahilindəki bir şəhərin adıdır bu və vaxtilə o, Faşist Respublikasının paytaxtı imiş. Bu adın seçilməsi də bir təsadüf sayıla bilməz. Filmin tam adı - "Salo və ya Sodomun 120 günü"dür. Bütün bunlarla yanaşı, filmdə həmin dövrün tarixi rekonstruksiyasına, hər hansı tarixi uyğunluğa (məsələn, Mussolininin portretlərinə, nasist salamlaşmalarına və sair) rast gəlinmir.
- Filmlərinizi necə maliyyələşdirirsiniz? Onlar heç gəlir gətirir?
- Maliyyə dəstəyi xeyli asan tapılır, çünki prodüserim var.
- Çətinlikləriniz necə, olurmu?
- Yox. Təkcə "Donuzotaran" və "Medeya" filmlərim kommersiya baxımından uğursuz olub. Bütün qalan filmlərimin bilet satışlarında bir problem yaşanmayıb. "Akkattone" isə xeyli uğur qazanıb. Bunu "misilsiz uğur" adlandırmaq çətin olsa da, başlanğıc üçün fəna saylmazdı. O vaxtdan bəri heç bir problemlə rastlaşmamışam.
- Sizin çalışma üsulunuz oturuşmuş kommersiya sistemindən kənara çıxmır ki?
- Yox, çıxmır.
- Bu, o deməkdir ki, rejissor "sistemin" içində ola-ola, çox məhrəm və son dərəcə poetik filmlər çəkə bilər?
- Bəli. İtaliyada bu mümkündür və mən tək deyiləm. Məsələn, Fellini də eyni şərtlərdə filmlər çəkir.
- Siz və Fellini – yetərincə məşhur rejissorlarsınız. Bəs 25 yaşlı rejissorlar necə, bənzər imkanlara sahibdirlərmi?
- Gənclər üçün daha çətindir, ancaq bu çətinlik seçilən peşədən, sənətdən irəli gəlmir. Misal üçün, gənc həkim də bənzər çətinliklərlə rastlaşır. Bir çox hallarda mənim kimi rejissorlar gənclərə yaradıcılıqlarının başlanğıc mərhələsində köməklik göstərirlər. Mənim Bernardo Bertoluççiyə etdiyim himayəçilik kimi. Yəqin Berqman da istedadına inandığı gənc rejissorlara film çəkməkdə kömək edə bilərdi.
- Bəlli bir "sistemin" daxilində film çəkərkən mövzunu necə seçirsiniz? Yəni o halda siz şeir yazdığınız qədər sərbəst olursunuz, yoxsa tamaşaçı kütləsini nəzərə almağa məcbur qalırsınız? Bu baxımdan hansısa çətinliklər doğurmu?
- Bununla bağlı nə mənəvi, nə siyasi, nə də praktik çətinliklər doğur. Filmin sadəcə uzunluğu (ölçüsü) və konstruksiyası (quruluşu) ilə bağlı (yəni sırf estetik) məqamlar saf-çürük edilir, bunlar isə ekran əsərinin anlaşılmasını və sadəliyini şərtləndirən xüsuslardır. Belə izah eləyim də: avanqard filmin ekstremal variantını, Filipp Sollers demişkən, "çətin anlaşılan" versiyasını və bu üslubdakı ədəbi mətni müqayisə edək. Bunlardan filmin formatı mətnlə müqayisədə daha asan anlaşılar. Ümumilikdə, kinematoqrafiyanın dili sözün həqiqi mənasında daha sadə və anlaşılandır.
- Gəlirsiz filmlər çəkən rejissorların İtaliyada fəaliyyəti nə dərəcədə mümkündür?
- Hətta çəkdiyiniz filmlər geniş kütlədə maraq doğurmasa da, siz bu işə davam edə bilərsiniz. Onların sırf maliyyə, gəlir baxımından uğursuzluğu əsla önəmli deyildir, yetər ki yüksək bədii keyfiyyətləri olsun.
- İlk filminizdən sonra siz realizm üslubuyla həmişəlik vidalaşmısınız?
- Heç də yox. Çəkiləndən 15 il sonra "Akkattone" filmi italyan telekanallarında göstərildi və hamı anladı ki, heç o da realist film deyilmiş. O, ya bir yuxudur, ya da yuxudan translyasiyadır, canlı yayımdır.
- Tamaşaçılar onu realist kino nümunəsi sayırdılar ki?
- Hə, ancaq bu bir yanılma idi. Hələ çəkdiyim vaxt onun lirik, yuxu-film yox, məhz dərin lirizmə malik film olacağını anlayırdım. Saundtreki seçərkən və çəkilişdə bəlli üsluba uyarkən nəyi niyə etdiyimi də yaxşı bilirdim. Məni "Akkattone"ni çəkməyə ilhamlandıran real aləm sonradan qeybə qarışdı, yoxa çıxdı və onunla bağlı sadəcə bu yuxu qaldı geriyə.
- "Roma ana" filminiz də realist janrdadır…
- Hə, bəlkə də "Roma ana" filmim "Akkattone" ilə müqayisədə daha realistdir. Ona bir daha tamaşa etməyə gərək duyuram. Sadəcə olaraq, çox da baxımlı və qəliz olmadığından onu yuxuya bənzətmək bir az çətindir.
- Kinematoqrafik vərdişlərinizi necə kamilləşdirirsiniz?
- Bir metodum var: filmlərə tamaşa etməklə öz ustalığı artırıram. Filmlərinə dərin maraq duyduğum iki rejissor var: Çarli Çaplin və Kenzo Mizoquçi. Mənim filmlərimdə cərəyan edən hadisələr bu iki qütb arasında baş verir. Məğz etibariylə mənim filmlərim kino stilistlərinin "komik" və "yüksək" adlandırdıqları üslubların qarışımından ibarətdir. "Kral Edip" adətən mənim yüksək bədii səviyyəli filmim sayılır, ancaq onda da ara-sıra komik elementlər sezilir. Bundan başqa, mən kino sənətində realizmdən komik bir element kimi yararlanmışam. Lakin bütün hallarda biz ehtiyatlı davranmalıyıq ki, bu "komik" termini bəsit bir şeymiş kimi anlaşılmasın.
- Əvvəllər siz yazarlıqla da məşğul olmusunuz və yazmağa davam edirsiniz. Bəs film çəkməyə necə başladınız?
- Bu, uzun hekayətdir. 18-19 yaşlı bir cavan ikən mən bir müddət rejissor olmaq arzusuyla yaşamışam. Sonra müharibə başladı, bütün arzu və imkanlar yerlə-bir oldu. "Həyat oğlanları" adlı ilk povestim İtaliyada uğur qazanandan sonra mən ssenarist işləmək barədə dəvət aldım.
"Akkattone"ni çəkərkən mən ilk dəfə kamera ilə təmasa keçdim, halbuki o vaxta qədər heç foto da çəkməmişdim. İndinin özündə də mən normal foto çəkə bilmirəm.
- Öz gələcəyinizi necə görürsünüz? O gələcək daha çox kino ilə bağlıdır, yoxsa ədəbiyyatla?
- Hazırda mən daha iki film çəkmək arzusundayam, ondan sonra isə bütün qalan ömrümü yaradıcılığa həsr edəcəyəm.
- Doğrudan belə düşünürsünüz?
- Hə, ən azından hələlik.
- Kino çəkilişi yorucu prosesdirmi? İtaliyada bunun daha könülaçan bir fəaliyyət olduğu düşünülməkdədir. Bəlkə bu italyanların vaxtlarını şad-xürrəm keçirmələrindən irəli gəlir?
- Şəxsən mən film çəkərkən görünməmiş həzz alıram. Bu – möcüzələrlə dolu bir oyundur. Əlbəttə ki, kameranı özünlə daim oradan-oraya daşımaq mənim üçün son dərəcə yorucu bir işdir, çünki adamdan xeyli əzələ gücü və gərginlik tələb edir. Ancaq hər şeyə rəğmən, bu iş adama sonsuz ləzzət verir.
- Çəkiliş qrupunuz böyükdürmü? Onda neçə nəfər var?
- Yox, mən minimum sayda adamla çalışıram.
- Həmişə 35 millimetrlik obyektivlə çəkirsiniz?
- Hə, həmişə.
- Film çəkməyi nə qədər vaxta öyrənmisiniz?
- İstənilən işi öyrənməkdən ötrü mənə 15 dəqiqə yetərlidir.
- Peşəkar olmayan aktyorlarla işləməyə üstünlük verirsiniz. Bu işi necə qurursunuz? Əvvəlcə çəkiliş yerini, ardından aktyorları seçirsiniz?
- Yox, bu, bir qədər başqa cür olur. Əgər filmdə fəhlə sinfindən bəhs olunursa, mən professional olmayan aktyorlara, adi kişi və qadınlara üstünlük verirəm, çünki orta təbəqəni təmsil edən birisinin fabrik fəhləsinin və ya yoxsulun rolunu canlandırmaqda çətinlik çəkəcəyini yaxşı bilirəm. Yoxsa bu, son dərəcə saxta təsir bağışlaya bilər. Əgər film burjuaların həyatı barədədirsə, o halda professional aktyorlara gərək duyuram, bundan ötrü hansısa mühəndisin və hüquqşünasın ifasına gərək qalmır. Bunu deyərkən mən insanların zahiri görkəmini nəzərdə tuturam, çünki İtaliyada fəhlə sinifi ilə orta təbəqə arasındakı fərq elə ağ və qara irqli adamların fərqi qədər barizdir.
- Sonuncu filminizdə dinlə bağlı elementlər yoxdur, eləmi?
- Dini elementlərin orada olmadığına inanmıram, çünki filmdəki bütün hadisələr ruhani atmosferdə cərəyan edir. Orada bəlli bir dini inanc və ya dini mövzu ilə bağlı dəqiq bir şey tapmazsınız, hər şey mistik və məntiqlə izaholunmayan şəraitdə vaqe olur. Məsələn, filmin əsas səhnəsində Ninetto ilə bağlı epizod…
- İtaliyada marksistlərlə katoliklər arasında gedən dialoqa heç qatıldınızmı?
- İtaliyada indi nə marksist qalıb, nə də katolik.
- Bəlkə bununla bağlı durumu bizə açıqlayaydınız?
- Digər kapitalist ölkələrdə cəmiyyətin oturuşması üçün dörd-beş inqilab baş verdiyi halda, İtaliya tarixində vur-tut bircə inqilab yaşanıb. Mən monarxiya ətrafında birliyi, Lüteran islahatlarını, Fransa inqilabını və Birinci Sənaye İnqilabını nəzərdə tuturam. İtaliyanın isə ilk inqilabı digər ölkələrin ikinci, yəni istehlaka yönəlik inqilabı ilə eyni vaxta təsadüf elədi və bu, italyan mədəniyyətini antropoloji baxımdan köklü şəkildə dəyişdirdi. Həmin vaxta qədər orta təbəqə ilə fəhlə sinifi arasındakı fərq ağ və qara irqlər arasındakı fərqi xatırladırdı. İndi isə bunların fərqi yox dərəcəsindədir. Bu dəyişimdən ən çox mədəniyyət zərər gördü və hazırda o, sadəcə kəndlərdə, kəndlilərdə qalıb. Buna görə də Vatikanın təbəələri arasında yoxsul katoliklərin sayı əvvəlki qədər çox deyil, kilsələr və dini seminariyalar boşalıbdır. Roma şəhərinə gələn turistlər küçələrdə seminariya tələbələriylə artıq rastlaşmırlar. Sonuncu iki seçkidə də dindar əhali əksər çoxluq təşkil etməyib. Tükətim (İstehlak) inqilabından sonra marksistlərin də xarakteri xeyli dərəcədə dəyişibdir: onlar daha fərqli yaşayır, fərqli həyat tərzi sürür, fərqli mədəni modelə üstünlük verirlər, çünki ideoloji baxışları dəyişimə uğrayıbdır.
- Yəni onlar eyni zamanda həm marksist, həm də tükətici (istehlakçı) olublar?
- Yaranmış durumdakı ziddiyyət də bundadır: özünü marksist və ya kommunist sayan hər kəs eyni zamanda tükəticiyə çevrilibdir. Hətta İtaliya Kommunist Partiyası da bu dəyişimlə hesablaşmağa məcbur qalıb.
- Marksist sayılmaq üçün Kommunist Partiyasına və ya hansısa digər fraksiyaya qoşulmaq vacib şərtdir?
- Burada hər cür variant mümkündür. Kommunist, sosialist və hardlayner də ola bilərsən. İtalyan hardlayneri gündüz harayasa bomba qoya, axşam isə evində rahatca televizora tamaşa edə bilər.
- İnsanların fərqli siniflərə aid edilməsi hələ də qalırmı?
- İctimai siniflər hələ də qalır, ancaq burada bir məqam var: sinfi mübarizə artıq mədəni səviyyədə yox, sadəcə iqtisadi səviyyədə gedir.
- Neofaşist hərəkat barədə nələr düşünürsünüz?
- Faşizmin artıq sonu yetişibdir. Vaxtilə onun ideyaları Tanrıya, ailəyə, vətənə və orduya söykənirdi, bugünkü gün bu məfhumlar heç nə ifadə eləmir. Milli bayrağını görəndə içi fərəhlə dolan italyana artıq rast gəlinmir.
- İtalyan toplumu hazırda böhran keçirir, deyilmi?
- Məncə, konsyumerizm – faşizmdən daha betərdir, çünki ruhani faşizm italyanların mənəvi görkəmini əsla dəyişdirmədi. O rejim totalitar mahiyyətli olsa da, totalizasiya ilə məşğul deyildi. Sizə bir misal gətirim: iyirmi il boyu ölkəmizdəki dialektləri (şivələri) ləğv etməyə çalışan faşizm heç nəyə nail olmadı. Konsyumerizm isə bunun tam ziddini edir: guya dialektlərin müdafiəsinə qalxır, əslində isə onları məhvə sürükləyir.
- Necə düşünürsünüz, bu iki zidd qüvvə arasında hər hansı tarazlıq varmı?
- Var, ancaq bu dağınıq, nizamsız tarazlıqdır.
- Bəs bu dağınıqlığın mənbəyi nədir?
- Bu, italyanların "milli yaş böhranı"ndan irəli gəlir. Çox qısa bir zaman dilimində İtaliya az inkişaf etmiş ölkədən inkişaf etmiş ölkəyə çevrildi. Həm də bu proses beş, altı və ya yeddi il sürdü. Bu ona bənzəyir ki, kasıb bir ailə qəfildən dönüb, milyonçu olur. Belə olanda o ailənin öz identifikasiyasını itirməsi qaçılmazdır. Hazırda italyan xalqı da öz identifikasiyasını itirdiyi dönəmi yaşayır. Bütün başqa ölkələr isə öz identifikasiyalarını son iki yüz il ərzində yavaş-yavaş itirməklə ya tam formalaşıblar, ya da Üçüncü dünya ölkələridirlər, yəni hələ tam formalaşmayıblar.
- Tiresi roluna girərək, bizə söyləyin: gələcəyə ümidlə baxmaq olarmı?
(Tiresi - qədim yunan mifologiyasına görə, Fiv şəhərində yaşayan kor kahin, yozumçu və öncəgörən imiş. Rastına çıxan və sevişən ilanların dişisinə bilmədən əsayla toxunduğu üçün o, qəfildən qadına çevrilibmiş. Sonralar o, bir cüt sevişən ilan cütlüyündən erkəyə toxunubmuş ki, təkrar kişiyə dönə bilsin. Əfsanələrə görə, Tiresi bu cür metamorfozaları, çevrilmələri 7-8 dəfə, həm də billə-bilə təkrarlayıbmış. Verilən sualın ardında əslində incə bir eyham gizlənməkdədir: sualı verən şəxs bununla Pazolininin homoseksualist olduğuna, öz həmcinsləri ilə təmaslarda gah dişiyə, gah da erkəyə çevrilməsinə işarət edir – A.Y.)
- Tiresidənsə, mən Kassandra olmağı tərcih edərdim. Bu gün həmsöhbətim olan iki isveçlidən soruşdum ki, onlar humanist, yoxsa texnoloji sivilizasiyanı özlərinə daha doğma sayırlar. Cavab aldım ki, sayca otuz birinci nəslin təmsilçiləri olsalar da, onlar özlərini indiyədək gəlib-gedən nəsillərdən hər xüsusda fərqlənən ilk nəsil sayırlar və bundan dərin təəssüf hissi duyurlar. Bu gün burada açıqladıqlarım mənim sırf şəxsi qənaətlərim idi.
Əgər bunlarla bağlı italyanların fikrini soruşacaq olsanız, mütləq belə cavab alarsınız: "Hə, Pazolinini deyirsiniz, o ki başdanxarabın biridir".
