Hüseyn Mehdiyev. Kinorejissor. “Süd dişinin ağrısı”, “Özgə vaxt”, “Məkanın melodiyası” filmlərinin müəllifidir. “Özgə vaxt” filmi müxtəlif kinofestivalların qalibi olub. Azərbaycan Professional Kinorejissorlar Gildiyasının sədridir.
Hüseyn Mehdiyevlə kinonun problemlərindən danışdıq. Kino sahəsində real vəziyyət necədir? Ekranda həqiqəti görmək istəyiriksə, bunu ilk növbədə kinonun ətrafında axtarmalıyıq...
“Kənardan mütəxəssis çağırmaq nə dərəcədə ədalətlidir?”
- Hüseyn müəllim, kəsə desək, Kinorejissorlar Gildiyası audiovizual sahədə müəllif hüquqlarının qorunması ilə məşğuldur. Eləmi?
- Müəllif hüquqları geniş bir anlayışdı. Yaradıcı adamların hüquqlarının qorunması istehsal prosesində münasibətlərinin qurulmasından asılıdır. Keyfiyyətli film istehsalata aid olan bütün irili-xırdalı proseslərin peşəkarcasına həyata keçirilməsinin nəticəsində yaranır. Sizə deyim ki, bu sahədə böyük problemlər var. Çox vaxt müəlliflərlə müqavilələr çox gec bağlanır, hətta bəzən heç bağlanmır və ya müqavilədəki şərtlər müəllif hüquqlarını dəstəkləmir. Biz səbəbləri araşdırdıq. Məlum oldu ki, hansı müəllif işinə ciddi yanaşır, tələbkardır, işlərini qanunauyğun qurur, o müəlliflər məmurların xoşuna gəlmir. Paradoksal bir vəziyyətdir. Yəni, işinə ciddi yanaşan, hər şeyin qanunauyğun olmasını istəyən müəllif kənarda qalır. Halbuki, dövlət məmuru belə adamı əllərində gəzdirməlidir. Bunları hansısa nümunəyə əsaslanıb deyirik.
- Bu prosesdə dövlət məmuru maraqlı deyilsə, Gildiya bir ictimai qurum kimi nə edə bilir? Yəni, kimdən kimə şikayət edir?
- Məsələ şikayətdə deyil. Bizim dövlət məmurları ilə münasibətlərimiz normaldı. Yəni, bizim bir-birimizə ehtiyacımız var. Belə olmasaydı, nonsens olardı. Axı, filmin istehsalından distributorluğuna qədər bütün proses müəllif hüquqları ilə bağlıdır. Müəllif hüquqları qorunmasa filmin istifadəsində də problemlər yaranır. Bu, beynəlxalq praktikada çoxdan aydınlaşmış bir məsələdir.
- Daha hansı problemlərlə qarşılaşırsınız?
- Ən böyük problemlərdən biri özümüzdə kino mütəxəssisləri ola-ola xaricdən mütəxəssis dəvət olunmasıdır. Bu, son zamanlar bir dəbə çevrilib. Bəlkə şəxsi prodakşnları hardasa başa düşmək olar. Amma dövlət pulu milli kinonun inkişafına dəstək məqsədilə ayırır. Bu pulları Gürcüstanın, Türkiyənin Rusiyanın operatoruna, qrimçisinə verirsənsə, onda bunun harası milli kinoya dəstək oldu?
Sizə elə görünməsin ki, biz qadağaların tərəfindəyik. Yox. Sadəcə, hər bir dəvət əsaslandırılmalıdır. Əgər bu dəvətin arxasında bir adamın ambisiyası yatırsa, bu, düzgün deyil. Mən bir professional kimi qətiyyətlə deyirəm ki, xaricdən dəvət olunan mütəxəssislərin 80 faizi, mənasızdır, daha doğrusu, əsassızdır. Bu da son nəticədə özünü göstərir. Bir düşünün, bu gün peşəkarların çox hissəsi işsizdir. Belə olan halda kənardan mütəxəssis çağırmaq nə dərəcədə düzdür, ədalətlidir? Hansı mənəviyyata uyğundur?
Bizdə kinoda elə mütəxəssislər var ki, dəvət olunanlardan qat-qat yaxşıdır. Belə dəvətlər bir halda normal hesab olunur ki, film müştərək olsun.
Bu problemdir, bu məsələni qaldırmaq lazımdır. Qaldırmışıq da.
Yaradıcı, təşkilati və yönləndirici problemlər olur. Ola bilər ki, biri o birinin yaradıcılığına müdaxilə etsin. Yəni bu prosesdə xırda heç nə yoxdur. Rejissor üçün prosesdəki hər bir məqamın filmin alınmasında çox önəmli yeri var. O bilir ki, hansısa əyinti, hansısa nüans hardasa, nə vaxtsa son nəticədə öz əksini tapacaq.
Ən böyük problemlərdən biri də işçilərin əmək haqları, qonorarlarıdır. Buna çox vaxt laqeyd yanaşılır. Görürsən ki, film çəkilib qurtarıb, amma heyətin əmək haqları verilməyib. Kimsə pulları yeyib deyə, yaradıcı insanlar qonorarını ala bilmir. Bəzən heç ümumiyyətlə vermirlər.
- Belə hallarda nə edə bilirsiniz?
- Təbii ki, müraciət edirik və onların hüquqlarının qorunmasına çalışırıq. Bunun həlli Mədəniyyət və Turizm Nazirliyindən keçir. Əlbəttə ki, nazirliyə müraciət edirik və edəcəyik.
Alınıb-satılan efir vaxtı
- Hüseyn müəllim, telekanallarla işiniz necə qurulub, onlar filmlərin nümayiş hüququnu sizdənmi alırlar? Hansı problemlərlə qarşılaşırsınız?
- Bizdən də, hüquq sahiblərindən də alırlar. Azərbaycanda bir-iki film çəkmiş çoxlu müstəqil studiyalar var. Biz onları cəmləşdirmişik bir yerə, onlar hüquqlarını bizə veriblər. Bu, həm onlara, həm telekanallara, həm də bizə sərfəlidir. Elə studiya var ki, verməyib. Onlar özü müraciət edir telekanallara.
2011-2012-ci illər və 2013-ci ilin birinci yarım illikləri ərzində telekanallarda Azərbaycan filmlərinin istifadəsi ilə bağlı monitorinq keçirdik. Məlum oldu ki, bizim telekanallar hamısı birlikdə bizim ölkədə istehsal olunan audiovizual əsərlərin heç əlli faizini də istifadə etmirlər. Elə kanallar var ki, nə cizgi filmlərimizi, nə də sənədli filmlərimizi göstərirlər. Deyim ki, xəbərləri yoxdur, elə deyil. Biz hər il mövcud olan bütün filmlərimizin siyahısını və annotasiyalarını veririk.
- Məsələn?
- Məsələn, Xəzər, ATV, Lider, Space və regional kanallar cizgi və sənədli filmlərimizi ümumiyyətlə göstərmirlər. Monitorinqin nəticələri göstərdi ki, milli filmlərimiz telekanalların ümumu efir vaxtının 5-6 faizini təşkil edir. Bəzi kanallarda isə məsələn “Xəzər” və ATV-də isə 0,1-1,0 faiz təşkil edir.
- Bəs seçimdə nəyə üstünlük verirlər?
- Hər kanalın Azərbaycan filmlərinə öz münasibəti var. Məsələn ANS, İTV və AzTV filmlərimizi daha əhatəli təqdim edir. Yəni daha rəngarəngdi. 10 film var ki, bu filmlər liderdirlər. Kanallar o filmləri ildə 3-4 dəfə göstərirlər. Bunlar köhnə filmlərimizdi təbii ki. Elə kanallar var ki, ümumiyyətlə hansı filmin getdiyinin onun üçün fərqi yoxdur. Proqrama baxırsan, yazılıb, filan saatda - Azərbaycan filmi. Və ya bədii film. Axı bu, nə deməkdir? Bununla onlar kinoya münasibətlərini və tamaşaçıya etinasızlıqlarını göstərirlər. Elələri də var baxırlar, seçirlər, tələb edirlər. Proqramda əhatəli şəkildə verirlər. Bilirsiniz, filmlərə yalnız kino kimi də baxmaq düz deyil, o həm də milli mədəniyyətimizin bir parçasıdır, tariximizdir.
- Efir vaxtının nə qədər dəyərli olduğunu bilirik. Belə olan halda bu laqeydlik nə ilə izah oluna bilər?
- Deməli, efir vaxtı qiymətli deyilmiş. Əgər qiymətli olsaydı, onlar tamaşaçı cəlb etməyə çalışardılar.
- Filmlərin haqqını alarkən təyin olunmuş standart qiymət varmı?
- Bu qiymət telekanalların hamısı üçün eynidir. Biz özümüz belə etdik ki, narazılıq olmasın. Hərçənd bu düz deyil. Qonorarın miqdarı kanalların əhatə dairəsindən, TV reytinqindən, reklam qiymətlərindən və digər amillərdən asılı olmalıdır. Dünyada eksklüziv hüquqlar da var. Amma bu, bizdə mümkün deyil. Təsəvvür edin ki, “Arşın mal alan”ın hüququ bir kanaldadır... İkincisi, bizdə qiymətlər aşağıdır. Xaricdə, məsələn məbləğ on minlərlə ölçülür.
- Reklam üçün efir vaxtının qiyməti daha baha olur. Belə çıxır ki, alınan efir vaxtı və satılan efir vaxtı var.
- Eynən. Əgər fikir verirsinizsə, hər filmdə azı bir-iki reklam fasiləsi olur. Biz o reklamların efir qiyməti ilə hesablasaq bu, telekanallara sərfəli olmaz. Mən neçə dəfə demişəm bunu. Niyə telekanalların büdcəsi şəffaf deyil? Bir telekanalda efirin bir dəqiqəsinin qiyməti nə qədərdir? Bunlar hamısı maliyyə çatışmazlığından irəli gəlir. Ya da efirə xərclənən pulların çatışmazlığındandır.
- Xarici telekanallara filmlərimiz satılırmı?
- Niyə satılmır? Satılır. “Azərbaycanfilm” kinostudiyası bizim filmləri Rusiyadakı distributor mərkəzinə verib və onlar da Rusiya telekanallarına nümayiş hüquqları verirlər.
Gildiya təzəlikcə dövlət akkreditasiyasından keçdi. Artıq biz audiovizual əsərlərin əmlak hüquqlarının kollektiv idarəçiliyini həyata keçirən təşkilat kimi qeydiyyatdan keçdik. Bundan belə Avropaya xaricə filmlərimizi çıxarmağa imkanlar əldə edəcəyik.
Azərbaycanda kino necə və niyə çəkilir?
- Film demişkən, son filminizi çəkəli çox oldu. Layihəniz keçməyibmi?
- Yox.
- Səbəb nə idi? Ekspert Şurası qəbul etməyib?
- Kinematoqrafın yazılmamış qanunları var. Artıq özünü təsdiq etmiş rejissora dərs keçmək, mollalıq etmək olmaz. “Bunu çək, bunu çəkmə” demək olmaz. Son nəticədə rejissor nə istəsə onu da yaradacaq. Əgər rejissor layihə veribsə, o nə isə nəzərdə tutub edir. Onlar rejissora imkan yaratmalıdırlar. Bu gün bilirsiniz nə baş verir? Özləri haradansa kimdənsə zəif bir ssenari alırlar. Sonra bu ssenarini rejissora sırıyırlar. Dünyada layihə qəbulu var. Ssenari qəbul edirsənsə, onun arxasında rejissor durmalıdır. Onlar ssenarini qəbul edir və rejissora sırıyırlar. Yazıq rejissor nə etsin? Məcbur olub razılaşır.
- Ssenariniz nədən bəhs edir?
- Mən elə bir film çəkmək istəyirdim ki, həyatla tamaşa bir-birinə qovuşsun. Əyalət teatrında səhnəyə qoyulmuş “Hamlet” tamaşası reallıqla elə qovuşur ki, tamaşaçı səhnədə gedən tamaşa ilə, səhnə arxasında gedən prosesləri ayıra bilmir. Bu isə tamaşaçını, düşünməyə vadar edir: görəsən ekranda gördüklərinin hansı tamaşa, hansı isə reallıqdır? Və reallıq nədir? Reallıq tamaşaçını düşündürən andır! Bu andan əvvəl və sonra nə varsa elə həmin düşüncə vasitəsi ilə oynanılan və ya oynanılacaq tamaşa kimi baxıla bilər...
- Layihələrin xaricdə, xarici prodakşnlarda gerçəkləşməsi. Bu nə qədər realdır?
- Bu, real bir şeydir. Amma düzü bizim ölkə haqda xaricdə təsəvvürlər başqadır. Biz onlara ağız açsaq gülərlər. Çünki, varlı bir ölkə kimi tanınırıq.
- Hüseyn müəllim, Gildiyanın təşkilatçılığı ilə keçirilən Audiovizual Festival layihəsi artıq keçmişdimi, yoxsa davamı olacaq?
- Layihə var. Müəyyən səviyyədə keçirmək olardı, amma onu elə-belə keçirmək istəmirik. Biz gözləyirik ki, nazirliyin bu layihəyə münasibəti dəyişər. İdman Filmləri Festivalı, Turizm Filmləri Festivalı kimi festivallarla bahəm Audiovizual Festival da keçirərlər.
- Hüseyn müəllim, dövlət kinonun inkişafına nə üçün maraqlı olmalıdır?
- Dövlətin hər hansı bir ideologiyasını kütlələrə çatdırmaq fikri varsa bunun ən təsirli yolu kinodur. Çünki gələcək audiovizual mədəniyyətindir, onun da bünövrəsində kino durur. Görürsünüz, texnologiya inkişaf edir, bir barmağın hərəkəti ilə nə qədər iş görürlər. Orqanizmimiz də buna alışır. Əvvəllər deyirdilər oxumaq ziyandı, elektrik işığı ziyandı. Deməli, bizim orqanizmimiz bunlara öyrəşir. Deyirlər ki, kompüter gözləri korlayır. Bəlkə də indi korlayır, amma getdikcə gələcəkdə buna orqanizm artıq vərdiş edəcək...
...Kino mənəviyyatı, ideologiyanı bədii formada çatdırmaqdır. Əgər bədii olmasa o əks effekt verəcək. Bunun üçün bu sənəti inkişaf etdirməliyik. Əfsuslar olsun ki, ölkənin büdcəsi bizdə çəkilən filmlərdən qat-qat artıq filmlər çəkməyə imkan verir. Filmlərin sayı artırılmalıdır. Ona görə də seçim də azdır. Məncə maraqlı, yaxşı filmlər var. Yaradıcı prosesdir, yaxşısı da zəifi də olacaq.
Yaxşı, maraqlı, inkişafdan sayılan filmləri də məmurların ayağına yazmaq lazım deyil. Burada məmurluq heç nə yoxdur. Məmur şərait yaradır, mühit yaradır.
Proses gedir. Onun qabağını almaq mümkün deyil. Kiməsə film versələr də, verməsələr də o proses gedir. Məmurların işi bu prosesi sürətləndirməkdir....
Qaldı, sualın ikinci tərəfinə, iki məsələni vurğulamaq istəyirəm. Birincisi, kim deyirsə ki, heç bir yerdə dövlət kinoya pul ayırmır, o, çox böyük yalan danışır. Bütün Avropa ölkələrində, ələlxüsus postsovet ölkələrində dövlət kinonun inkişafına dəstək verir. Fransada büdcədən təkcə öz kinematoqrafına yox, inkişaf etməkdə olan dövlətlərin kinematoqrafına da pul ayrılır. Onların bunun üçün xüsusi müsabiqəsi də var. İnkişaf edən ölkələr ora müraciət edib, film üçü vəsait istəyirlər. Bu, bütünlükdə film istehsalını əhatə etmir, müəyyən faizini əhatə edir təbii ki...
İkincisi, bizdə dövlət dəstəyi yüz faizdir və belə də olmalıdır. Bizdə o zaman dövlət yüz faiz yox, müəyyən faiz verər ki, rejissorlar, prodüserlər filmin istehsalına kənardan vəsait tapa bilsinlər. Hamı da yaxşı bilir ki, kənardan o vəsaiti tapmaq mümkün deyil. Siz bilirsinizmi ki, 90-cı illərin əvvəllərində kinoya özəl sektordan vəsait ayrılırdı. 1990-cı ildən 93-cü ilə qədər dövlət kinoya pul ayırmadı, kinonu büdcədən çıxardılar. Amma filmlər çəkildi. Tofiq Tağızadə iki film çəkmişdi o zaman-“Ölülər” və “Köpək” filmlərini. O ərəfədə özəl sektorun hesabına çəkilən filmlərin sayı indikindən artıq idi.
Təkcə Hollivudda sistem tamam başqa cürdür, çünki, təməl başqa cür qoyulub. Onlarda da dövlət sifarişli filmlər var. İndi niyə Avropa kino işində Hollivudu üstələyə bilmir? Ona görə ki, televiziya təzə-təzə meydana gələndə onlar qanuna iki düzəliş etdilər. Televiziya kanalları öz büdcələrinin müəyyən bir faizini- deyəsən 10 faizini- kinonun istehsalına yönəltməli idilər. İkincisi, telekanalların özlərinə kino istehsalı ilə məşğul olmaq qadağan olundu. O ərəfədə Avropada “Yeni dalğa” var idi. Onlar özlərini zirvədə hiss edirdilər və belə şeyləri vecə almadılar. Nəticədə, indi ha çırpınırlar Hollivudu keçə bilmirlər...
