Kulis.az hər dördüncü gün “Bir sual, bir cavab” adlı layihədən şair, yazıçı, publisist Aqşin Yeniseyin yazılarını təqdim edir.

Növbəti yazı: Mədəni bünövrə toxunulmazdırmı?

Şüurumuzda gipslənmiş belə bir fikir var ki, mədəni bünövrəyə toxunmaq olmaz. Mədəni bünövrə elə bir ağacdır ki, ona calaq vurmaq onu təhqir etməkdir. Onun orijinallığı və dözümlülüyü cırlığındadır. Bu fikir nə dərəcədə doğrudur?

Modern Qərb cəmiyyəti kalvinizmin və lüterianizmin məhsuludur desək, bir xeyli ağıllı adam bizimlə razılaşar. Bu iki dini cərəyan Avropada xristian bünövrəni rəndələdi; kalvinizm tənbəlliyi günah siyahısına daxil etməklə xristianlığı kasıbların dini olmaqdan uzaqlaşdırdı, kapitalist rəqabətin önünü açdı, lüterianizm isə İncili kilsənin “Vergi məcəlləsi” olmaqdan xilas etdi.

Və…

Arnold Jozef Toynbi, Bassam Tibi kimi müəlliflər vurğulayırlar ki, Qərbin liberal-demokratiyası protestant-xristian düşüncəsinin yetirməsidir. Protestantlıq xristianlığın daxilində alternativin mümkünlüyünə yol açmasaydı, kim bilir, Qərb siyasi düşüncəsi monarxizmdən qurtula biləcəkdimi? Tanrının fikrinə qarşı çıxmaq mümkündürsə, kralın fikrinə qarşı çıxmaq niyə mümkün olmasın? Demokratiya Qərbin bu suala verdiyi cavabdır. Buradan belə çıxır ki, demokratik düşüncə dini, milli düşüncə ilə uzlaşmanın sonucu kimi yaranmadıqca hər hansı bir cəmiyyətdə özünü doğrulda bilməyəcəkdir. Bu yanaşma ilə hətta Rusiyada demokratiyanın əbədiymiş kimi görünən ümidsizliyini də İsanın şəriksiz avtoritetliyini müqəddəsləşdirən pravoslav bünövrəyə bağlamaq olar.

Azərbaycanda hazırkı mədəni bünövrə feodalizm dövründə formalaşıb. Nizami, Füzuli, Nəsimi, Seyid Əzim maarifçi ədəbiyyatın böyük bir qismi, dastanlar, atalar sözləri, ictimai klişelər feodal dünyagörüşün sənətə, dil oyunlarına köçürülməsidir. Sonrakı formasiyalar, məsələn, kommunizm kosmetik səciyyəli oldu, milliləşmədi. Azərbaycan kommunistləri başlarına Ruzveltin Panama kanalının açılışında başına keçirib məşhurlaşdırdığı Ekvador panaması qoyan qədim feodallar idilər. Ona görə bu gün də əkdiyimiz hər gül feodalizm qoxuyur. Bundan da təbii bir şey yoxdur.

Özümüzü müqayisə etməyi sevdiyimiz almanlar, ingilislər, nə bilim, hollandlar, yuxarıda dediyim kimi, ta kalvinistlərdən, lüterianistlərdən başlayaraq bütləşmiş, gipsləşmiş bünövrəni sarsıdaraq feodalizmdən sonrakı cəmiyyətin mədəni əsaslarını yaratmaqla məşğuldurlar. Məsələn, almanlar II Dünya müharibəsindən sonra dərhal ona görə toparlana bildilər ki, müharibəyə qədərki bir əsr ərzində "yeni cəmiyyət, yeni insan necə olmalıdır" sualına cavab verən yüzdən artıq dünyaya yetəcək ağılda filosof, sosioloq, psixoloq və s. yetişdirmişdilər. Cəmiyyəti toparlamaq, yenidən qurmaq üçün nəzəri bazaları hazır idi.

Bizim əlimizdə hazır olan nəzəri baza suallarına din və ədəbiyyat tərəfindən cavab verilmiş feodalizmdir, ona görə, iki azərbaycanlı bir yerə düşən kimi, kimin feodalı, kimin nökəri təmsil edəcəyi problemi yaranır. Dostluğumuz da, düşmənliyimiz də qeyri-bərabərlikdən güc alır ki, bundan da təbii heç nə ola bilməz. Yaxamızı yırtmaqla deyil.

Slavoj Zizek Amerika mədəniyyəti üzərindən belə bir izah verir ki, bir fikri, bir anlayışı kütləviləşdirmək üçün onu tipikləşdirmək lazımdır. Klişe yaradıcılığı. Timsal, "Azərbaycan xalqı şair xalqdı" fikrini obraz olaraq tipikləşidirirsən, xalq da allahdangəlmə istedadlı olduğuna bayılır.

Tipikləşmək, kütləviləşmək sümükləşməkdir. Məsələn, kolbasanın “halallığını” tipikləşdirmək yetər ki, "halal kolbasa" alıcısı avtomatik olaraq dərhal halal adama çevrildiyini düşünsün. Çünki o, artıq halallığın ölçü vahidini çox asan yolla əldə etdi. Halal kolbasa onun üçün təkcə qida deyil, həm də cənnətin açarıdır. Evə çatan kimi aldığı kolbasa ilə özünün harama bulaşmış bütün vücudunu dezinfeksiya edəcək.

Sümük doqmadı!

Yaşamaq uğrunda mübarizədən tısbağadan başqa bütün canlılar elastikləşərək qalib çıxdılar. Tısbağa sümükləşib sağ qalan yeganə istisnadır; uzun ömür, can sağlığı, amma sürünərək... Halbuki tısbağanın tay-tuşlarının hamısı bu gün göydə uçur.

Mədəni bünövrəmizdəki tipikləşmə prosesi feodalizm dövründə uğurla başa çatıb. Milli klişelərimiz, atalar sözlərimiz, dastanlarımız hamısı bir feodalın yaradıcılığıdır. Və biz bu mədəni bünövrəyə toxunanı daş-qalaq etməyə hazırıq. İlk daşı atan, kütləni cuşa gətirən də həmişə çörəyi və şöhrəti sələflərinin acı taleyindən çıxan ziyalılarımız, intellektuallarımız olur.

Niyə bizim milli zəka əlli yaşından sonra doqmalara meyillənir? Gəncliyini cazla, rokla keçirən ağıllı adamlarımızdan qırx yaşından sonra muğamat qoxusu gəlir?

Niyə?

Fransız filosofu Rene Genonun "Şərq müdrikliyi" adlı bir kitabı var; Şərqə böyük rəğbətlə yazılıb. Genon şərqşünas idi, islamı qəbul etmişdi, Şeyx Əbdülvahid Yəhya kimi də tanınır. Avropa rasionalistlərindən zəhləsi gedirdi. Hətta, ikinci arvadı da misirli şeyxin qızı idi. Nəsə, özəl həyata dalmayaq, çünki indicə biri gəlib soruşa bilər ki, sünnət olunmuşdumu?

Genonun kitabının qısa özəti budur ki, Şərqdə müdriklik kultu peyğəmbərlik ekolunun meyvəsidir. Şərq müdrikinə elə gəlir ki, onda danışan tanrının özüdür. Şərq müdriklərinin arxetipləri Şərq tanrılarıdır. Şərq müdriki üçün həqiqi bilik və bilgi (məlumat) göydən gələndir. O, məlumatların deyil, mənaların həqiqət olduğunu qəbul edir. O, insanlığa doğmalaşmaq üçün insandan qaçır. Hətta Gete də Şərqi öyrənəndən sonra yazırdı ki, mən insan(lıq)ı tanımaq istəyirəm, onun nə etdiyi mənə maraqlı deyil.

Gete burada insanı bio-sosio-psixo varlıq kimi görən Qərb ekolundan imtina edir, Şərq müdrikinə xas olan ezoterik bir romantika ilə ona məna kimi dalmaq istədiyini dilə gətirir. Şərq müdrikinin yazmağa meylli olmamasının səbəbində də mənsub olduğu peyğəmbərlik ekolunda əsl bilginin (mələklə) şifahi ötürülməsi ənənəsi dayanır. Şərq yazan müdriklərini həmişə cəzalandırıb. Şərq müdrikliyi özünüxilasdır. Heç kim səni Dharma ilə tanış edə bilməz, onu özün kəşf etməlisən. Bundan ötrü öz varlığını aşmalısan. Genon bu kitabında Qərbi Şərqin yanında tənqid edir ki, Qərb Aristotelə inanıb varlığı varlıq kimi öyrənir, halbuki varlığı öyrənmək, bilmək üçün onun fövqünə qalxmalısan, o biri üzünə keçməlisən, bir növ, onun arxasında kəşfiyyat aparmalısan.

Ona görə Şərq müdriki həmişə göyə baxır və eşidir, mətn ona səs yolu ilə gəlir, məna buna görə həm də sirdir, əsl danışan bilinməzdir. Qərb müdriki yeri izləyir, o, eşitmir, görür, hətta kosmosa da yeri izləmək üçün uçur.

Məsələ seçim məsələsidir, bizə hansı lazımdır; məna, yoxsa məlumat? Bütün kitablar iki yerə bölünür, məna ilə dolu kitablar (Fernando Pessoa “Nigaranlığın kitabı”), məlumat ilə dolu kitablar (Karen Armstronq “Tanrının tarixi”). Əgər sən dünyanın mərkəzinə özünü qoyur, yalnız özünü düşünürsənsə, məna ilə dolu kitabları seçməlisən. Yox, yaşadığın dünyada başqalarının da olduğunu qəbul edir, onları da düşünürsənsə, onda məlumatla dolu kitablara üz tutmalısan.

Siseronun “tarixin atası” adlandırdığı Herodot öz çağının məlumat dağarcığı idi. O, yunanlarla müharibələr aparan Şərqdə məna deyil, məlumat axtarırdı. Bu məlumatlar sonrakı nəsillərə öz tarixlərinin arxitekturasını qurmaq üçün lazım olacaqdı. (Xatırladım ki, Avropa alimlərindən fərqli olaraq, bir çox Şərq alimi Yunanıstanı Şərq hesab etmir. Məsələn, Eduard Səid Persiya şahı Kserksin “Peloponnes müharibəsi”indəki məğlubiyyətindən yazanda bu döyüşü Şərqin Qərbə hücumu kimi dəyərləndirir.)

Məna üçün kainatın həyatı maraqlıdır, məlumat üçün insanın. Bunların hansı daha əhəmiyyətlidir? Genon Şərqin yeznəsi olduğu üçün mənanı seçir, amma Kiplinq deyir ki, boş söhbətdir, Şərq heç vaxt Qərb, Qərb də heç vaxt Şərq olmayacaq.

Şərq zəkasının məna heyranlığı onu məlumata kor qoyur. Şərqli dünyada deyil, kainatda yaşadığını düşünür. Onun dəyişməyə meylli olmaması, əbədi dinclik, sabitlik axtarması da kainatla öz arasında qurduğu bağın nəticəsidir. Şərq zəkası öz daxilində də kosmik sükunət axtarır və yoqanı kəşf edir. Dünya səs-küyünün gedib çatmayacağı, Vaqif Bayatılının sözləri ilə desəm, “göy üzünün o üzü”ndə dinclik tapır. O, öz mənasının yorğunudur.

Məna daşlaşmış gerçəklikdir. Məna sabitdir, dəyişməzdir. Həqiqət sözdə dalaşır, mənada dincəlir. Məna həqiqətin məzarıdır. Daş kosmik sükunətin rəmzidir. Müsəlman daşdakı müqəddəs sükunəti öpür, onun kosmik səssizliyinə sitayiş edir. Daş ta şumerlərdən bu yana Şərq zəkasının sədaqətli sevgilisidir. Şərqli kitabı da ilk dəfə daşda (daş kitabələrdə) sevib. Bizdə mədəni bünövrəni toxunulmaz edən milli zəkamızın bu daş sevgisidir. Mədəniyyətimiz bizim daş sükunətimizdir, biz hamımız orada daşlaşırıq, dincəlirik, mənaya çevrilirik. Onu dəyişmək, yeniləmək istəyən bizim istirahətimizi pozur, mənamıza xələl gətirir. Qobustan da mədəniyyətimizin arxetipidir.

Biz keçmişimizi bir gün geriyə baxıb daşa çevriləcəyimiz an üçün toxunulmaz elan etmişik.

• “Yuğ” Teatrının yaradıcı kollektivi Estoniyada
• Məşhur modelyer saxlanıldı
• Krossvord - İlham Əzizin yeni hekayəsi