Sergey Dovlatov 1941-ci il, 3 sentyabrda Başqırdıstanın paytaxtı Ufa şəhərində anadan olub. 1959-cu ildə Leninqrad Dövlət Universitetinin fin dili fakültəsində oxumağa başlayıb. Fakültədən qovulan S. Dovlatov üç il hərbi xidmətdə olub. Sonra Komi respublikasında həbsxanada çalışıb.
1979-cu ildə anası, həyat yoldaşı və qızı ilə birlikdə Amerika Birləşmiş Ştatlarına köçüb. 1980-ci illərin ortalarında nüfuzlu “The New Yorker”a yazmağa başlayır. ABŞ-da və Avropada 12 kitabı çap olunub. Sovet İttifaqında S. Dovlatovun kitabları qara bazarda ən tanınmış sovet yazıçılarının kitablarından da baha satılıb.
SSRİ-nin dağılmasından sonra hekayələri Rusiyada nəşr olunub.
24 avqust 1990-cı ildə Nyu Yorkda dünyasını dəyişib.
“Qərbdə necə çap olunmalı” məqaləsindən bir parça
Mən altmışıncı illərdə hekayələr yazmağa başladım. Xruşov rejiminin mülayimləşdiyi bir vaxtda. O dövrdə çox adamlar Sovet jurnallarında dərc olunurdular. Proqressiv kitablar nəşr etdirirdilər. Bu, dəbdə idi.
Mənim arzum “Yunost” jurnalında çap olunmaq idi. Ya da “Noviy Mir”də. Ya da, heç olmasa, “Avrora”da. Qısası, harada olur olsun, amma çap olunmaq istəyirdim.
Mən bütün redaksiyalara öz əsərlərimi göndərdim. Və yüzə yaxın rədd cavabı aldım.
Bu, qəribə idi.
Mən üsyançı yazar deyildim. Siyasətlə maraqlanmırdım. Öz yazılarımda erotizmə çox da yol vermirdim. Yəhudi problemi haqqında yazmırdım.
Mənə elə gəlirdi ki, mən insan ürəyinin tarixini yazıram. Vəssalam. Mən yaxından tanıdığım bir gənc atıcının əzabları haqqında yazırdım. Həbsxana düşərgəsindən yazırdım. Böyük şəhərin içkiyə qurşanmış aşağı təbəqəsindən. Xırda alverçilər və ədəbi bohema haqqında yazırdım...
Mən antisovet yazıçı deyildim, amma buna baxmayaraq, məni çap etmirdilər. Hey düşünürdüm ki, görəsən, niyə? Və nəhayət, başa düşdüm.
Mənim yazdıqlarım mövcud deyil. Yəni həyatda bunlar, təbii ki, mövcuddur. Ancaq ədəbiyyatda mövcud deyil. Hökumət özünü elə aparır ki, guya belə bir həyat yoxdur.
Bununla belə, ilk baxışdan antisovet yönlü olduğu gün kimi aydın olan kitablar böyük tirajlarla nəşr olunurdu.
Məsələn, Bubennovun, Koçetovun və ya Sofronovun kitabları. Bu kitablar insanları sovetlərə qarşı qaldırırdılar. Sovetlərə qarşı nifrət yaradırdılar.
Amma buna baxmayaraq, onları çap edirdilər. Məni isə yox.
Nəhayət, mən tamam bezdim. Daha çap olunmaq üçün canfəşanlıq etmədim. Bilirdim ki, bu mənasızdır.
O vaxta qədər mülayimləşmə bitdi. İndi də ayaz düşdü. Yarpaqlarını tökən proqressiv ədəbiyyatın yerində samizdat çiçəklənməyə başladı.
Bu mənalı, dəqiq neologizmin çox dərin anlamı var. Özümüz yazırıq. Özümüz çap edirik. “Erika” cəmi dörd nüsxə götürür... (“Erika” çap maşınının adıdır. Dovlatovun bu cümləsi müğənni Aleksandr Qaliçin mahnısından götürülüb. – S.T.)
Samizdat hər tərəfə yayılırdı. Sizə “Oxumağa bir şey ver” deyirdilərsə, demək söhbət samizdatdan gedirdi. Rəsmi şəkildə çap olunmuş kitabı istəmək qeyri-etik sayılırdı.
Samizdata aludəçiliyin miqyası rus alkoqolizminin miqyasına çatırdı.
İndi biz konkret məqsədimiz olmadan, hansısa irrasional qüvvələrin təsirilə yazırdıq. Yəqin ki, belə də olmalı idi.
Kimin üçün yazdığımızı deməyəcəyəm. Bu sual çoxcildli elmi araşdırmalara layiqdir. Şəxsən mən əsas şəkildə öz keçmiş arvadım üçün yazırdım. Necə bir xəzinəni itirdiyini ona sübut etmək üçün.
Hekayəni bitirən kimi mən onun daha bir neçə nüsxəsini çap edirdim. Sonra tanışlara paylayırdım. Onlar da öz tanışlarına, əgər xoşlarına gəlsəydi.
Elə bu da samizdatdır. Özün yazırsan. Özün tanışlara paylayırsan. Bəzən də özün oxuyursan – fərəhli tənhalıqda.
Yetmişinci illərdə dostlarım miqrasiya etməyə başladılar. O zaman mən heç bu haqda düşünmürdüm. Ancaq bu ideya, bəlkə də, təhtəlşüurumda özünə yer edirdi.
Qısası, mən getməyə hazırlaşmırdım. Nəyisə gözləyirdim. Belə deyək, nə gözlədiyimi bilirdim. Gözləyirdim ki, məni “Ardis”də nə vaxt çap edəcəklər...(Rus ədəbiyyatını orijinal dildə və ingiliscəyə tərcümə olunmuş variantda çap etmək üzrə ixtisaslaşmış Amerika nəşriyyatı. – S.T.)
Bu, belə baş verdi. Nəşriyyata mənim “Görünməz kitab”ımın bir nüsxəsi düşübmüş. Dostlarım xəbər verdi ki, Karl Proffer onu çap etmək niyyətindədir. İki dildə.
76-cı ilin yayında xəbər tutdum ki, Proffer Leninqraddadır. Məlum oldu ki, onunla görüşə bilərəm.
Çox həyəcanlı idim. Axı o mənim ilk naşirim idi. Üstəlik, amerikalı. Düz on altı illik gözləntidən sonra.
Mən hazırlaşırdım. Məşq edirdim. Hətta sanki onun yumşaq, xeyirxah səsini eşidirdim:
“Demək, sən bu cür imişsən! Heminqueyə necə də bənzəyirsən!...”
Nəhayət, görüş baş tutdu. Səliqəli kostyumlu, yorğun bir kişi divanda əyləşmişdi. O, göz qapaqlarını güclə qaldırdı. Sonra yenidən endirdi.
- Siz mənim kitabımı çap etməyə hazırlaşırsınız? – mən soruşdum.
Proffer başı ilə “hə” dedi. Daha doğrusu, mənə tərəf ləngər vurdu. Və tamam gücdən düşüb dayandı.
- Bəs nə vaxt çıxacaq? – mən soruşdum.
- Bilmirəm, - o dedi.
- Bu nədən asılıdır ki? – soruşdum.
Cavab dumanlı olsa da, məsələdən xəbərdar olduğunu göstərirdi:
- Rusiyada çap olunmamış kitabların sayı elə çoxdur ki...
Mən əl çəkmədim. Onda o mənə tərəf əyilib çox zəif səslə dedi:
- Mən həddindən artıq çox içirəm. Rusiyada məni hey içməyə məcbur edirlər. Daha danışa bilmirəm. Daha üç kəlmə də desəm, döşəməyə yıxılacağam...
