…Deyir, bir gün Qam Ğan oğlu Bayındır xan yerindən durmuşdu.

Şami günlüyünü yer üzündə qurdurmuşdu.

Hündür alaçığı göy üzünə dirənmişdi.

Min yerdə ipək xalça döşənmişdi...

Xanım hey!

Bunu bıra nə üçün yazdıq? Anun üçin ki…

Bilin və agah olun, Akademik Milli Dram Teatrı “İlahi oyun” düzənləmək istəyir.

“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının “Dirsə xan oğlu Buğac boyu” tamaşa olacaq.

Deməli, TÜRKSOY “Kitabi-Dədə Qorqud”un on iki boyu əsasında 12 tamaşa layihəsi gerçəkləşdirir. Türkdilli dövlətləri əhatə edən bu layihədə hər ölkə bir tamaşa hazırlayır. Bu tamaşa 12 tamaşadan biridir... Bu on iki tamaşanın nümayişi Türkiyədə nəzərdə tutulub və əlbəttə ki, türk xalqları üçün bu, ən gözəl festival olacaq.

Rejissor Mikayıl Mikayılov tamaşanı “İlahi oyun” adlandırıb. Bu ad bütün tamaşanın açarı olmalıdır. “İlahi oyun” etnomüziklinin daha bir yeniliyi tamaşanın əski oğuz dilində olmasıdır.

Belə böyük layihənin bir parçasını görmək üçün Akademik Milli Dram teatrına, məşqi izləməyə yollanırıq.

“Köhnə şkola”

Məşq hələ başlamayıb, aktyorlar Vidadi Həsənov, Novruz Novruzlu, Pərviz Məmmədrzayev, rejissorlar Mikayıl Mikayılov, Gümrah Ömər və səs rejissoru Amid Qasımov teatrın bufetində çay içib söhbət edirlər. Vidadi müəllim yorğundu. Azca əvvəl kiçik səhnədə Gümrah Ömərin hazırladığı tamaşada məşq edib. Pərviz Məmmədrzayev tez-tez ona sataşır:

- Hiss edirəm yorulmusunuz, yaşlı adamsınız. Amma neyləyəsən, gərək oynayasız, yoxsa rol əlinizdən çıxar.

Vidadi müəllim gülür:

- Sən narahat olma. “Köhnə şkola”da hər şeyi nəzərə alıblar. Ağzında “şkola” deyirsən...

Salam-sabahdan, balaca bir gapdan sonra zala gedirik. Aktyorlar səhnədə yerlərini alır.

Məşqlər artıq əsas zaldadır. Tamaşa “çitka”, mizan quruluşları mərhələsindən keçib. Mikayılın dediyinə görə, dekorasiya eskizi də artıq təsdiqlənib. İndi musiqi ilə məşqlər nəzərdə tutulub. Səhnədəkilər məşq üçün hazırlanmış müvəqqəti dekorasiyalardır. Hələ geyim də tam hazır deyil.

Vidadi müəllim izah edir:

- Geyimi əvvəlcə böyük ölçüdə, uzun tikirlər; rahat olmaq üçün. Sonradan lazımi ölçüyə salırlar...

Rejissorun işarəsi ilə musiqi verilir. Yeganə amacım məşqə mane olmamaqdır. Amma deyəsən, tanıdığımız əsəbi, kədərli, “dahi rejissor” obrazı köhnə nəslə xasdır. Mikayıl sakit, səbirli və şəndir.

Kut, yoxsa Qorqud?

Müziklin dörd personajı var: Ozan –Ata (Vidadi Həsənov), Ozan –Oğul (Pərviz Məmmədrzayev), Ozan – Ana (Nigar Güləhmədova), Kut (Novruz Novruzlu).

Rejissor aydınlıq gətirir:

- Kut-Qorqut sözünün bir hissəsidir. Kut həyata güc verən, ruhsal başlanğıcdır. Araşdırmalar apardım, ən müxtəlif mənbələrə baxdım və Dədə Qorqudu yalnız orta əsr yox, qədim dövrlərin nişanəsi kimi gördüm. Tenqrizmdən, şumer-akkaddan tutmuş, islamadək. Mətndə islamın gəlişindən əvvəlki dövrləri görə bildim. Biz o abidəni şamanlar dövrünə qaytardıq. Qam Ğan oğlu xan Bayındır... Qam Ğan şaman deməkdir... Xeyli araşdırmalar apardım. Psixologiyaya, mifə aid xeyli mənbə oxudum. Qədim yunan mifologiyasında, alman mifologiyasında oxşar mövzular süjetlər tapdım. Bizim Dədə Qorqud filmində əhvalatı yaxın dövrə çəkiblər, mən tamaşada ibtidai dövrlərədək gedib çıxdım...

Mikayıl haqlıdır. Dərinə getsən, “Dədə Qorqud”u totemizm nişanələri də var. Qırmızıdərili qədim tayfaların özünə təbiət hadisələrinin adını götürdüyünü xatırlayırsınız; Böyük qaya. Dəniz küləyi. Və sairə kimi adlar.

“Dədə Qorqud”dakı metaforaların da çoxu təbiətlə bağlıdır: Məs: “Kül təpəcik olmaz”.

“Dədə Qorqud”da çox sadə həqiqətlər tanıdılır – bunları zatən bilirik, amma insanların tapındığı bu ilkin həqiqətlər necəsə öz hikmətini qoruyub:

”Çıxan can geri gəlməz.

Lopa-lopa qarlar yağsa, yaza qalmaz.
Gül-çiçəkli göycə çəmən payıza qalmaz...

Çıxan can geri gəlməz

Artıq məşq başlayır. Dekorlar hələ hazır deyil, məşq üçün müvəqqəti bir dekorasiya hazırlanıb. Mikayılın söylədiyinə görə, dekorlar tamaşanın rəssamı Mustafa Mustafayevin eskizlərin əsasında hazırlanacaq. Sanki kənardakı səsgücləndiricidən yox, səhnənin ən dərin qaranlığından gələn şaman musiqisi küləyin, suyun, ağacın ruhunu çağırır. Sanki hələ insanın ruhu da təbiətdən qopmayıb. Kutun gəlişi ilə daşlaşmış ruhlar qəbirdəki ölü bədənləri oyadır və üç personaj qəbirdən çıxıb özlərini tanımağa başlayırlar. Necə demişdi Dədə? “Çıxan can geri gəlməz”. Amma teatrda gələ bilər. Teatrın gücü bundadır...

Mikayıl mətnin ritmini qurmağa, tamaşanı əhvalatı o ritmin arasında göstərməyə çalışır.

Tamaşanın əvvəlində Kut əlindəki sazı yaşlı ozana verir. Yəni artıq ozan odur. Əhvalatı danışmağa başlayırlar. Üç aktyor obrazları “geyinib-soyunur”. Epik teatr elementləri sazın müşayiəti ilə tamaşanı daha orqanik edir. Saz, nəql bizə hələ də doğmadır axı.

Hələ o metaforalar:

Topuğuna sarmaşanda qara saçlım!
Qurulmuş yaya bənzər çatma qaşlım!
Qoşa badam sığmayan dar ağızlım!
Güz almasına bənzər al yanaqlım!...

Tamaşa boyu Qorqud mətnlərini müxtəlif musiqilər üstündə oxunur. Göstərmə teatrının, şərti teatrın elementlərinə də rast gəlirik. Arada rok ritmləri də olacaq. Mətnin ritmini, enerjisini qorumaq və ötürmək kimi çətin bir iş gözümün qabağında xırdalanır...

“Ayıb sözlər” necə olacaq?

Məşq artıq bitib. Rejissor qısaca iradlarını deyir.

Vidadi Həsənov tamaşada həm Dirsə xan, həm Xızır peyğəmbər, həm də yaşlı ozandır. Məhz sonuncuya görə tamaşanın əsas yükü ona düşüb-az qala tamaşa boyu saz çalıb nəql edir. İfaların çoxu canlı olacaq, busa asan deyil-çalmaq, oxumaq və oynamaq bir arada.

Vidadi müəllimə yaxınlaşıram:

- Çətinliyiniz nə ilədir, Vidadi müəllim?

Zarafat edir:

- Qarın süfrə deyil, açasan. İfa ilə bağlı, plastika ilə bağlı çətinlikləri var idi. Məni Pərvizlə müqayisə etsəz plastika ilə bağlı çətinlikləri asanca görə bilərsiniz.

- Təbiidir də, Pərviz həm də pantomima aktyorudur... Müzikldə ilk dəfə oynayırsınız?

- Yox, niyə ki? O vaxt Vaqif İbrahimoğlu “Bamsı Beyrək boyu”nu hazırlamışdı. O da musiqili tamaşa idi və ifalar canlı idi. Ümumiyyətlə Dədə Qorqud mətninin özündə bir melodiya, bir musiqi var. Əski əlifba ilə yazılmış ilkin variantlarda bu melodiya qalıb. Sonrakılarda bu ritm də, bu polifoniya da pozulub. Səslər, sözlər dəyişib. Hətta orada işlənən sözlərin bəzilərini biz işlətməyə utanırıq ki, ayıbdır. Arxaik mətn olduğu üçün bunu işləmək daha maraqlıdır. Bu əski ilə çağdaş lığın qovşağında bir tamaşa olacaq.

Dədə Qorqud bizi danışdırır...

Bufetdən başlanan məşq bufetdə də bitir: söhbətə Vidadi müəllim də qoşulur. Tamaşanın mərkəzi obrazlarından biri olan Ana haqqında danışırıq. Söhbət uzanır, islam, qadın, ailə, matriarxat və patriarxatadək gedib çıxırıq. Necəsə sözdən danışırıq. Vidadi müəllim deyir:

- Dədə Qorqud zamanında söz həqiqətən güclü idi, qarğış da adamı tuturdu. “Əlin qurusun!” deyirdi Dədə, adamın da əli doğrudan quruyurdu. Sözü gözdən saldılar, o da öz gücünü, kəsərini itirdi.

- Yalançı şairlər elədi, onların şerlərini oxuyan pafoslu aktyorlar elədi...

Vidadi müəllim təsdiqləyir.

Birdən zamanın fərqinə varıram. Qaranlıq qovuşur. Başqa qayğılarımızı xatırlayırıq. Vidadi müəllim “Dədə Qorqud bizi danışdırır” deyir. Tələsirik...

Mikayılın fikrincə, bütün bunlar hamısı, bizim həyat adlandırdığımız ilahi oyundur:

“Tamaşaya da bu prizmadan yanaşmışam. Ruhlar gəlir parçalanır, bir oyun göstərib gedirlər. Onlar gələndə oyun şərtlərini qəbul edirlər: zaman məkan olacaq, konfliktlər olacaq və s. Oyunun məqsədi də özünü dərk etməkdir.”

Mikayıldan ruhlara, o biri dünyaya inanıb-inanmadığını soruşuram: “İnanmaq istəmirəm ki, biz heç olacağıq. Belə bir şey var: inandığın mövcuddur. Yaxşısı budur, biz inanaq, lap elə o olmasın. Çünki inanmasaq onsuz da olmayacaq”. Gülürük...

• Ailə, din riyakarlığın mənbəyidir... - Səsvermə hüququndan məhrum olunmuş rejissor
• Zümrüd Qasımova: "Anamın etmədiyini sən mənə etdin"
• Tom Kruz 34 ildən sonra eyni rolu oynayacaq