Mənim fikrimcə ədəbi prosesi - hətta əgər söhbət müasir ədəbi prosesdən gedirsə belə! - çağdaş dövrə müncər etmək doğru olmaz.
Ədəbi proses həm sinxron, həm də diaxron planda bütün mövcud ədəbiyyatla bağlı hadisələri ehtiva edir. Eyni zamanda bununla kifayətlənməyib gələcəyə də boylanır. Ədəbi proses ədəbiyyatın özünə qapanması və dünyaya açıqlanmasıdır. Özü də bu açıqlıq və bu qapalılıq hərəkidirlər, dialektik şəkildə bir-birini əvəz edir, bir-birinə nüfuz edir, bir-birini tamamlayırlar.
Ədəbi prosesin birinci mərkəzi fiquru olan sənətkar yazıb-yaratmaq üçün mütləq dünyaya açılmalıdır, ədəbiyyatın ən mərhəm janrının - lirikanın nümunələrini yaradanda belə ən azı virtual təmasa can atmalıdır. Dünya ilə təmas prosesindən sonra sənətkar daxililəşdirib özününküləşdirdiklərini gerçəkləşdirmək üçün özünə qapanmalı, kağızla/kompüterlə baş-başa qalmalıdır.
Bu proses sənətkarın bütün dünyaya ünvanlanmış əsəri ilə yekunlaşır. Əsər də ilk öncə dünyadan təcrid olunur, kitabın içinə qapanır, lakin tədricən oxucu-oxucu dünyaya açıqlanır: əsər sənətkarı gələcəyə açıqlayır.
Ədəbi prosesin üçüncü mərkəzi fiquru olan oxucu yalnız əsərə/özünə qapanmaqla əsəri dərk edə bilir, lakin sonra insanları, dünyanı yeniləşmiş baxışla müşahidə edir, onları yenidən dəyərləndirir - əsərin təsiri ilə oxucu dünyaya yenidən açılır. Ədəbiyyat bütün humanitar fikrə, ilk növbədə əlbəttə ki, müştərək estetik kateqoriyalarla pərçimləndiyi incəsənət növləri ilə bağlıdır.
Ədəbi proses dolayısı ilə təbiət elmlərinə də açıqdır. Əks təqdirdə müasir sinergetika elminin əsas anlayışı olan "xaosmos"un Coysun metaforası əsasında təşəkkül tapmasını heç cür izah etmək mümkün olmazdı.
Ədəbi proses milli və ümumbəşəri ənənələr üzərində təşəkkül tapır, deməli millətin və bəşəriyyətin tarixinə açıqdır.
Ədəbi proses insanın, millətin, bəşəriyyətin taleyi üçün məsuliyyət hissinə söykənir. Deməli, ədəbi proses gələcəyə açıqdır.
