Kulis.az fəlsəfə elmləri doktoru, professor Əli Abbasovun yazısını təqdim edir.

Ancaq səndən yaxşı olanlardan yaz

Niyazi Mehdi, – indi bunu arxayınlıqla demək olar, – unikal fiqurdur. O, sadəcə Azərbaycan filosofu və mədəniyyətşünası deyildi; o, Şərqlə Qərbin, ənənə ilə modernin, mifoloji təfəkkürlə fəlsəfi refleksiyanın sərhədində dayanan şüurun səsi idi. Onun düşüncə tərzi fərqlənirdi: ziddiyyətləri birləşdirməkdən çəkinmir, akademik sxemlərə qapanmır və "canlı olmaq" riskini qəbul edirdi, — bu, bəzən, anlaşılmamaq anlamına gəlsə də.

O, həqiqətə düz xətlə deyil, mifoloji dairənin trayektoriyası ilə gedirdi - burada hər dönüş arxaik, demək olar, unudulmuş strukturlara qayıdış idi. Bununla yanaşı, o, çağdaşlarıyla danışmağa çalışırdı: onun mətnləri cavabsız dialoq təklifləri idi, di gəl, içdən reaksiya çağırışı daşıyırdı.

Məncə, o, yalnız bir düşüncə adamı kimi deyil, həm də bir insan kimi bizə yaxın qalacaq – yalnız qalmaqdan qorxmayan, mürəkkəb, bəzən gülməli, amma gerçək bir insan kimi. Bəlkə də onun obrazı daşlaşmış təfəkkürlə canlı düşüncə, qədim miflə gələcək meta-tarix arasında körpü ola bilər. Bu meta-tarix hələ yenidən öyrənilməli və sübuta yetirilməlidir.
Niyazi Mehdi - görkəmli filosof, estetik və semiotik idi. Yaradıcılığı, əsasən, 1980–2024-cü illəri əhatə edir. O, Ağdamda doğulub, amma Bakıda orta təhsil alıb, ardınca ovaxtkı adıyla Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsində oxuyub, sonra Moskva Dövlət Universitetinin aspiranturasına daxil olub.

Bu bioqrafik bilgilər onun iki mədəniyyəti birləşdirməsini göstərmək baxımından önəmlidir. Axı rus dilindən yararlanıb əldə etdiyi biliklər onun üçün Azərbaycan mədəniyyətini araşdırmaqdan ötrü metodoloji vasitə olub. Yəni o, qərb metodologiyasını rus və qismən də ingilis dili vasitəsilə Azərbaycan mədəniyyətinə və dilinə gətirib, beləcə, Azərbaycan ədəbi və fəlsəfi düşüncəsinin tədqiqat sahəsini genişləndirib, tənqidi düşüncəyə dərinlik və çoxşaxəlilik qazandırıb. Buradakı vacib məqam odur ki, o, rus mədəniyyətini deyil, qərb təfəkkür tərzinin daşıyıcısı kimi rus dilini Azərbaycan intellektual mühitinə gətirmişdi.

Üstəlik, Türkiyə türkcəsi və Türkiyə mədəniyyəti vasitəsilə də dünya mədəniyyətinə baş vuraraq, Azərbaycan türkcəsinin ərəbcə, farsca və ruscanın təsirlərindən təmizlənməsi, yəni öz kökünə qayıtması üçün çox iş görmüşdü.

Bütövlükdə baxınca onun fəaliyyətinin layiqincə dəyərləndirilmədiyi üzə çıxır. Onun məqalələrini anlamadığını deyənlər sayca az olmasa da, bu, çox vaxt sözü düşünmək səviyyəsinin yetərsizliyindən, fəlsəfi terminologiyanın hələ formalaşmamasından qaynaqlanıb. Və mədəni mentalitet baxımından Niyazi Mehdinin kimliyi məsələsi suallı qala bilər. Tutalım, onun seksə və seks mədəniyyətinə yanaşması əksər azərbaycanlıları çaş-baş salır. Axı o, belə mövzulara təbii və sərbəst təpki göstərdiyindən, bu, hətta rusdilli azərbaycanlıları mat qoyurdu.

Biz Niyazi Mehdinin mürəkkəb və çoxqatlı şəxsiyyətindən söz aça bilərik. O, özgün fəlsəfi refleksiyası ilə milli mədəniyyətdə bənzərsiz yer tutmuş bir şəxsdir. Onun yolu bir neçə ənənənin – Azərbaycan və türk, rus və qərb ənənələrinin qarşılıqlı təsirini özündə toplayır. Di gəl, o bu ənənələrin heç birində ərimir, tam tərsinə, öz refleksiya perspektivini, daha dəqiq desək, öz metodologiyasını yaradır.

Bu, onun dil və mədəniyyətə dair daim və səngiməz şəkildə apardığı işlərdə özünü aydın göstərir. Məhz bu fəaliyyət sahəsi onun yaradıcılığının əsas yönlərindən biridir. O, mədəniyyəti sadəcə öyrənmirdi, onu bəlli intellektual və fəlsəfi sxemlərə qoşmağa çalışır, dildən də konseptualizasiya aləti kimi yararlanırdı.

Bu bağlamda Rəhman Bədəlovun sezgiləri (Niyazi Mehdinin vəfatı münasibətilə yazdığı nekroloqda əksini tapıb) Niyazi Mehdi dünyasının açılmasından ötrü çox verimlidir (Yeri gəlmişkən, onlar müxtəlif məsələlər, məsələn, Azərbaycan maarifçiliyi barədə də tez-tez qızğın müzakirə açırdılar. Rəhman Bədəlovla Niyazi Mehdinin XIX əsr Azərbaycan gerçəkliyinə və maarifçilərin roluna dair dartışması var: «3-4 il əvvəl Niyazi Mehdi bir məqalə dərc etdirdi və Azərbaycan maarifçilərini reallığı bəsitləşdirməkdə suçladı. Yarımçıq mövqe, Azərbaycanın tarixini olduğundan daha önəmli göstərmək cəhdləri, nəzəri hiylələr və s. – bunlar, həyatın da göstərdiyi kimi, radikal baxışlara və radikal addımlara yol açır. Təəssüf ki, bütün bunlar zərərsiz deyil və müxtəlif antiqərb fobiyalarının yaranmasına səbəb olur». Rəhman Bədəlov, Kultura.az, iyun 2011).

Bu da ilgincdir ki, N. Mehdi rus dilini təkcə bir mədəniyyət kimi deyil, həm də metodologiya, qərb düşüncə biçiminə çıxış vasitəsi sayırdı. Bu, nadir, ancaq bütövləşdiricilik baxımından olduqca məhsuldar bir yanaşmadır.

Azərbaycan cəmiyyətində çoxlarına tabu sayılan məsələlərə (məsələn, seksuallıq haqqında açıq danışmağa) onun yanaşması da portretinin vacib cizgilərindən biridir və onu təkcə stereotipləri aşan biri kimi deyil, stereotiplərin kənarında yaşayan bir insan kimi tanımağa imkan verir və bir çox adamın gözündə anlaşılmaz müəllifə çevirirdi.

Onun fəlsəfi refleksiya səviyyəsi çox yüksək idi və bu, əsərlərinin oxunmasını çətinləşdirirdi. Sovet dönəmində müstəqil və yaradıcı filosoflar üçün belə bir deyim vardı: «O, elmi kommunizm istisna olmaqla, hər şey haqqında yazır». Niyazi Mehdi məhz belə filosof idi və sovet dönəminin bir çox ziyanlı qalıqlarını yaşadan çağdaş həyatımızın əksər çağırış və risklərində belə də qalmağa çalışırdı.

Onun yüksək fəlsəfi refleksiya səviyyəsi yazdıqlarının çətin qavranmasına səbəb olurdu. Bu bir yandan onun dərinliyindən xəbər verirdisə, digər yandan auditoriya ilə fəlsəfi səviyyə arasındakı uçurumu qabardırdı.

Sovet filosofları ilə müqayisə, yəni onların elmi kommunizmdən başqa hər mövzuda yazmaq istəkləri Niyazi Mehdinin intellektual müstəqilliyinə, ideoloji diskursun hüdudlarından kənarda olan mövzulara marağına işarədir. O, «gerçək» fəlsəfə ilə - yalnız rəsmi dairələrin tələblərinə uyğun deyil, həm də daxili zərurətdən doğan düşüncə ilə məşğul olurdu.
O, doktorluq dissertasiyasının nəticəsi olan ilk önəmli əsərində – «Orta Çağ Müsəlman Mədəniyyəti: Təzahür olunmuşun estetikası və gizlinlərin fəlsəfəsi»ndə yazırdı:

«Şərq estetik mədəniyyəti – heç də xüsusi və təkrarolunmaz səviyyələrdən təmizlənmiş boş bir abstraksiya deyil. Bu, çoxqatlı və mürəkkəb bir sistemdir və onun alt sistemləri müxtəlif etnik mədəniyyətlərdir. Müxtəlif dövrlərdə bu etnik mənəvi aləmlər arasında olduqca mürəkkəb, bəzən hətta ziddiyyətli münasibətlər olmuşdur. Bu münasibətlərin kökü çox vaxt etnik sferadan kənarda, məsələn, siyasi mübarizədə, şiə və sünnilər arasındakı dini ixtilaflarda idi. Dil fərqliliyi və etnik keçmişin fərqləri də öz təsirini göstərirdi. Lakin müxtəlif etnosların mənəviyyatları arasında qarşılıqlı təsirlər, qarşılıqlı zənginləşmələr ölçüyəgəlməz dərəcədə çox olmuşdur».

Niyazi Mehdinin Lotman və Baxtinə müraciəti metodoloji həssaslığının sübutudur. Bu, sadəcə Qərb ideyalarının mənimsənilməsi deyil, semiotika və dialoji yanaşma vasitəsilə müsəlman mədəniyyətinin, özəlliklə orta əsr Azərbaycanının strukturunu açmağa cəhd idi. Bu, o illərdə cəsarətli bir iş sayılırdı və müstəqillik illərində nəşr olununca müxtəlif reaksiyalarla üzləşdi. N.Mehdini yalnız müasirlərinin bir hissəsi anladı və o, bütövlükdə götürəndə layiqincə qiymətləndirilmədi.

O dövrdə Azərbaycan cəmiyyətinin mental refleksiyası yüksək deyildi. Bununla yanaşı, tez-tez maraq qrupları yaradılır və belə işlər ən diqqətli şəkildə öyrənilirdi.

Mənim üçün Azərbaycanın intellektual elitası «Press fakt” qəzeti və sonradan «Азербайджан в мире» (“Azərbaycan Dünyada”) jurnalının müəllif və personajlarında cəmlənmişdi; bu jurnalın 6 nömrəsi 2005-2006-cı illərdə nəşr olunmuşdu.

Birinci nömrədə Niyazinin "Çoxluğun metafizikası və demokratiya: demokratiyanın Kopernik inqilabı haqqında" məqaləsi dərc edilmişdi. Bu məqaləni oxumaq lazımdır, çünki onun məzmununu çatdırmaq onu kasıblaşdırmaq deməkdir. Məsələn, Niyazinin diskursu: ".. demokratiya təkcə siyasət sahəsində deyil, həm də mədəniyyət sahəsində Kopernik inqilabını gerçəkləşdirir, bunun məntiqi nəticəsi postmodernizm oldu. Postmodernizm yaranarkən, ayrı-ayrı insanların "ixtirası" - dahilərin iradəsinin tarixə proyeksiyası kimi görünürdü. Di gəl, demokratiya haqqında deyilənlərdən sonra bizə aydın oldu ki, bu mədəni mərhələnin məhz demokratiyanın Kopernik inqilabından sonra yaranması qaçılmaz idi".

Niyazi Mehdi və Dilarə Mehdinin "Fəlsəfə tarixində fəlsəfə. Deyilənlər və necə deyildiyi haqqında kitab"ına qısa rəy "Azərbaycan Dünyada", №2 (4), 2006-cı ilin mayında dərc olunub. Qısa annotasiyanın mətnini Niyazinin özünün yazdığını xatırlayıram. O, fəlsəfi mətnin təqdimatı üçün Azərbaycan dilinin gizli imkanlarından müəlliflərin səmərəli istifadə etdiyini vurğulamışdı: "Oxuculara fəlsəfi ideyaların adekvat təqdimatı məqsədilə dilin islahatı üzrə eksperimentin şahidi olmaq təklif olunur...". Müəlliflərin gözündə "dil - birgə yaradıcı düşüncələr üçün ən əlverişli şəraitin yaradılması vasitəsidir, fəlsəfə isə ifadəli və heyrətləndirici diskursların ixtirasıdır". Bir zamanlar fəlsəfənin ilk növbədə heyrət hissindən formalaşdığını anlayan Niyazi Mehdi bu özəlliyi bütün həyatı boyu daşıyıb və fəlsəfi araşdırmalarında öz heyrət və təəccüblərini əsla gizlətməyib.

O, siyasi və sosial-mədəni problemlərlə bağlı çoxsaylı məqalələrində, istisnasız olaraq, tez-tez fəlsəfi xarakter daşıyan bir metodologiya -- konkret problemin həllinə yönəlmiş bir yanaşma təqdim edirdi. Xatırlayıram, Qarabağ probleminin uzun müddət çözülmədən qaldığı dövrlərdə o, qeyri-adi "anomaliya prinsipi" təklif etmişdi. Bu prinsipə görə, tərəflər əvvəlcədən düşünülmüş prosedurlar vasitəsilə münaqişənin hərbi fazaya keçməsinin qarşısını ala bilirdilər.

Qrupumuzun qeyri-rəsmi lideri, – düzdür, özünü heç vaxt belə tanıtmazdı, – "Yuğ" teatrının rejissoru Vaqif İbrahimoğlu (Həsənov) idi. O, təkcə az-çox yaradıcı olan bütün insanları teatrına dəvət etməklə kifayətlənmirdi, həm də onları bir-biri ilə tanış edir, nəticədə yetərincə sıx bağlı həmfikir insanlar qrupunu formalaşdırırdı: Rəhman Bədəlov, Gündüz Sariyev, Toğrul Cuvarlı, Zeynal Məmmədli, Niyazi Mehdi, Kamal Abdulla, İsmayıl Ağayev və başqaları həmin qrupa daxil idilər. Bir dəfə Vaqif, Niyazi ilə söhbət başladaraq, onu elə tamaşanın ortasındaca birbaşa səhnəyə çıxardı. Niyazi heç özünü itirmədi, bir neçə saniyə içində tam artistik bir şəkildə dayandı və tələsmədən səhnəni tərk etdi.

Bu ilginc misal təkcə həmin dövrün intellektual ab-havasını deyil, həm də Niyazinin spontan, gözlənilməz durumlarda özünü saxlamaq bacarığını, belə durumlara hazır olıduğunu göstərir. Göründüyü kimi, o, asanlıqla haldan, tarazlıqdan çıxarılacaq bir insan deyildi.

Belə bir qrupun varlığı artıq özlüyündə bir hadisə idi. Sovet cəmiyyətində məhdud azadlıqlar və refleksiyaya elə də həvəsləndirilməyən bir ortamda belə "maraq dairəsi" qrupları intellektual katalizator rolunu oynayırdı. Bu anlamda "Yuğ" teatrı təkcə tamaşaların oynandığı bir yer deyil, həm də bir növ düşüncələr laboratoriyası idi.

Demək olar, hər tamaşadan sonra bizim qrupumuz və Vagifin dəvət etdiyi mütəxəssislər, aktyorlar onu uzun-uzadı dartışırdı. Tez-tez Niyazi də fikirlərini bildirir. ancaq onun baxışlarını filosof olmayanlar qavramır, onunla razılaşmırdılar. O isə çox vaxt filosof olaraq qaldığından, teatra konseptual yanaşmalarıyla qiymət verirdi.

Bəzən belə hallarda Vagif qəfildən, həm də zarafat qataraq, fikrə dalmış Niyaziyə səslənirdi: “Niyazi, düşünməyi burax!” Bu da bizə göstərirdi ki, refleksiya Niyazinin təbiətinin ayrılmaz hissəsi idi.

Bu çox parlaq epizod Niyazini dərin düşüncələrə dalmış bir adam kimi tanıdır. Düşünmək onun təbii və özündən asılı olmayan bir halı idi. Vaqif qrupun birmənalı olmayan dinamikasını və refleksiya ilə canlı reaksiya arasındakı balansı çox yaxşı duyduğundan, dərin fəlsəfi qiymətləndirmələrin müzakirəni birbaşa teatr təəssüratından uzaqlaşdıra biləcəyini gözəl bilirdi. Bu üzdən, onun müdaxiləsi yalnız zarafat deyil, bəlkə də söhbəti bir qədər "yerə endirmək", real məcraya yönəltmək cəhdi idi. Halbuki, filosoflarla təkbətək söhbətlərdə Vaqif belə müzakirələrə peşəkarca qoşulur, özünün hər mənada adiliyə sığmayan teatrının metodoloji əsaslarını dərinləşdirməyə və “YUĞ”un unikal poetikasını dünyagörüş səviyyəsində əsaslandırmağa çalışırdı.

Belə hallarda Niyazinin reaksiyasını indi xatırlamağa çalışıram. Necə reaksiya verirdi o? Zarafata qoşulub düşüncələrindən ayrılırdı, yoxsa söhbəti daha da dərinləşdirməyə çalışırdı? Yox, özünü itirirdi, axı düşüncələri bu söhbətdən çox uzaqlaşmışdı.

Yadımdadır, sovetlər dönəmində o, bizim Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunda çıxış edərkən, Platonun fikrinə əsaslanmışdı. Zalda kimsə söz atdı ki “Eh, Platon da idealistdir”. Bu absurd iradın Niyazi necə incitdiyini anlamaq üçün onun üzündəki çaşqınlıq dərəcəsini görmək yetərdi.

Hətta özünü filosof sayan insanların da Niyazinin yazılı və şifahi mülahizələrindən gileyini tez-tez eşidirdim. İndi də belə insanlar çoxdur. Elə bu üzdən, onların arasında Niyazinin ölümü ayrıca bir emosional reaksiya doğurmadı. Onun insan və filosof kimi qiymətləndirilməsi hələ qabaqdadır. Bax o zaman bizim lənətlənmiş və donub qalmış dövrümüzü mühakimə edəcəklər. O, həyatımızın, demək olar, bütün süjetlərini refleksiya etmiş, çoxsaylı fəlsəfi əsərlərində, xatirələrində, hətta bədii yazılarında bu haqda yazmağa macal tapmışdı. Əgər çağdaşlarımız ona minnətdar deyillərsə, ümid edək ki, bizim mürəkkəb zamanımız onun əsərləri vasitəsilə bərpa olunacaq.

Niyazi Mehdi kimi şəxsiyyətlərin gerçək qiyməti həmişə sonra bilinir. O, fəlsəfənin bəlli çərçivələrə sığdırılmağa məhkum olduğu bir dünyada yaşadığından, heç də hamı bu çərçivələrin kənarına çıxmağa, onun fikirlərinin dəyərini anlamağa hazır deyildi.

Platonla bağlı epizod çox şeyi anladır, axı Niyazinin gözündə fəlsəfə ideoloji etiketlər deyil, anlamın axtarışı, dərin təhlil demək idi. O anda keçirdiyi çaşqınlıq təlcə cəhalətə reaksiya deyildi, bu, bəlkə də, diskursun nə qədər deformasiya olunduğunun dərk edilməsiydi. Arqumentlərlə deyil, köhnəlib-daşlaşmış qəliblərlə qarşılaşması, bir düşüncə adamı kimi, onu çaşdırmış və çox ağrıtmışdı.

Amma nə yaxşı ki zaman hər şeyi yerbəyer edir. Bu dövrün intellektual mənzərəsini bərpa etməyə nə qədər çox cəhd göstərilsə, o qədər aydın olacaq ki, Niyazi Mehdi insanları ayıltmağa çalışanlardan biri idi. Onun əsərləri – dövrün sözlə ifadə olunmuş düşüncəsidir və gec-tez bu əsərlərə yeni bir anlayışla üz tutacaqlar.

O, bir müddət Müsavat partiyasının konseptual katibi olub və 2003-cü ildən sonra partiyanı tərk edib və fikrimcə, bu, tam əsaslı qərar idi. Axı mənəvi müxalifət heç vaxt siyasi müxalifətin içində olmamalı, şəxsiyyəti partiya maraqlarına tabe etdirməməlidir. O, bir sıra mükəmməl fəlsəfi etiraflarını elə bundan sonra dilə və yazılarına gətirdi. Düşüncəsi siyasi mübarizə sərhədlərini aşan bir insan üçün siyasi partiyadan çıxamaq məntiqi addım idi. Mənəvi müxalifət, özəlliklə önəmli düşüncə adamlarının timsalında, heç vaxt partiya proqramlarından asılı olmamalıdır və ola da bilməz. Mənəvi müxalifətin vəzifəsi mədəniyyətin, şüurun və cəmiyyətin dərin strukturlarını incələmək, refleksiya etmək, onları üzə çıxarmaqdır.

Niyazi Mehdi 2003-cü ildən sonra düşünən insan kimi həqiqi azadlığa qovuşdu. Müsavat partiyasından ayrılması onun üçün bir növ kənar öhdəliklərdən qurtulma aktı oldu. Bu ona əsas işə – Azərbaycan mədəniyyətinim dünya mədəniyyətindəki yerini fəlsəfi sistem şəklində anlamağa, həmin işə partiya ritorikasının deyil, intellektual təhlilin yüksəkliyi ilə yanaşmağa imkan verdi. Beləcə, o, siyasətdə olan filosofdan siyasətdənkənar filosof mərhələsinə keçdi, ancaq yenə də tarixi prosesin düz mərkəzində qalmağa davam etdi. Belə şəxslər məhz ona görə vacibdirlər ki, onlar nə bir hakimiyyətə, nə də bir partiyaya mənsubdurlar. Onların səsi müstəqil qaldığından, gələcək üçün çox dəyərlidir.

***

Xəstəlik onu çox tez tapdı, düşüncələrinə həyat vermək imkanından məhrum etdi və çox qısa bir müddətdə onu bizdən aldı. Ölümündən təxminən yarımil əvvəl (5-6 iyul 2024-cü il) Azərbaycanın önəmli filosofları ilə müsahibə layihəsi çərçivəsində (Elşən Bayramzadənin layihəsidir) Niyazi Mehdi ilə onun dializ prosedurlarından fasilələr zamanı evində görüşdük. Artıq bir müddət idi Niyazi gözlənilməz mövzularda mətnlər yazmırdı. Yazmasa da, düşünməyə ara vermirdi. Bu son müsahibə onun həyat axtarışlarının bələdçisinə çevrildi. Elə o zaman dedi ki: «Ölüm – həyatın mükafatıdır». Niyazi Mehdi ilə həmin müsahibənin tam mətni tezliklə işıq üzü görəcək.

O, özünün və başqalarının fəlsəfi refleksiyalarına gərgin bir yumorun arxasında gizlənməklə, məcbur qalmaqla qiymət verirdi. Amma bizim üçün heç bir maneə yoxdur ki açıq deyək: Niyazi Mehdi aramızda ən yaxşısı idi. Ən yaxşısı, yəni ən dərinə enəni, öz düşüncə-ideyalarını milli mədəniyyətin və dilin xaotik dərinliklərinə vararaq yaradanı.

Niyazi Mehdinin indilik son, amma tamamlanmamış portreti

Niyazi Mehdi, – indi artıq bunu tam əminliklə demək olar, – unikal bir şəxsiyyətdir. O, sadəcə Azərbaycan filosofu və kulturoloqu deyildi; Şərqlə Qərbin, ənənə ilə modernin, mifoloji düşüncə ilə fəlsəfi refleksiyanın qovşağında dayanan sərhədçi şüurun səsi idi. Onun düşüncə tərzi fərqlənirdi. O, anlaşılmamaq bahasına olsa da, ziddiyyətləri bir araya gətirməkdən qorxmur, akademik sxemlərin içində gizlənmir, canlı qalmaqdan çəkinmirdi.

O, həqiqətə düz xətt boyunca deyil, mifoloji dairənin trayektoriyası ilə yaxınlaşırdı – buradakı hər döngə unudulmuş arxaik strukturlara qaytaran bir çağırış idi. O, həm də çağdaşlarıyla danışmağa çalışırdı: onun mətnləri çox zaman hazır cavablarla deyil, daxili cavab istəyən suallarla dolu bir dialoq təklifi idi.

O, məncə, təkcə bir mütəfəkkir kimi deyil, həm də mürəkkəb, tənha və gerçək olmaqdan qorxmayan bir insan kimi bizə yaxın idi və yaxın da qalacaq. Bəlkə də onun obrazı canlı və daşlaşmış düşüncə arasında, qədim miflə gələcək metatarix arasında bir körpü və bizim bu körpüdən keçərək araşdıracağımız dünya ola bilər.

Niyazi Mehdi – sərt bölgülərə sığmayan filosof-kulturoloq idi. Onun düşüncəsi öz-özünə doğulan bir sintez idi. Burada mif, mədəniyyət, arxetip, İslam, Qərb və Şərq qarşı-qarşıya yox, bir-birini əks etdirən güzgülər kimi çıxış edirdi.

Niyazi Mehdi tək və ömürlük fəlsəfi sistem yaratmaq məqsədi güdmürdü. O, hər dəfə sözləri dadır, onlarda ya unudulmuş mənaları tapır, ya da həmin mənaları yenidən canlandırırdı. Onun fəlsəfəsi sərhəddə yaranan düşüncə idi: rasionalla intuitiv, arxaiklə postmodern, sözlə susqu arasındakı düşüncə. Ziddiyyətlərdən, heç olmasa, mental ziddiyyətlərdən çəkinmir, tam tərsinə,, onların içərisində yaşayır, ən içəridəki gerçəyə işıq salırdı.

O, kulturologiya, antropologiya, fəlsəfə və psixologiyanın qovşağında çalışır, amma akademik sahə sərhədlərini qurama bir bölünmə sayırdı.

Mədəniyyətlə bağlı fəaliyyətindəki məqsədi yalnız təsvir deyildi, – onu maraqlandıran ruh, enerji, mədəni formaların vibrasiyası idi. Onun üçün ayin, rəqs, hekayə təkcə analiz obyekti deyil, başqa bir ontologiyanın qapılarıydı və bu ontologiyaya yalnız qonaq kimi deyil, araçı kimi daxil olurdu.

Onun gözündə Şərq coğrafiya deyil, bir varoluş tərzi idi. Niyazi Mehdinin Şərqi ənənəçilikdən yox, dünyanın canlı toxumasının dərininə varmaqdan qaynaqlanırdı. O, Şərqlə Qərbi qarşı-qarşıya qoymurdu, onların faciəvi vəhdətini birlikdə hiss edirdi. O, indi Məkkə ilə Parisin yalnız iki coğrafi məkan deyil,çağdaş insanın içində parçalandığı iki qütb olduğunu bilirdi.

Dünya fraqmentlərə ayrılmağa başlayınca o, mənanı qoruyub saxlamağa çalışırdı. Bu baxımdan Niyazi A. Kamüyə bənzəsə də, daha çox Cəlaləddin Rumiyə - Mövlanaya yaxın idi. O, ümidsiz nihilist deyildi, sivilizasiyanın süzgəclərindən süzülüb uzaqlaşan Tanrını səssizcə izləyən bir şəxs idi.

Onun yanaşmasının mərkəzində duran əsas nüvə mif idi. Amma arxaik bir anlayış kimi yox, insan özünüifadəsinin əbədi forması kimi. Niyazi mifi təkcə bir simvol kimi deyil, eşitməyə hazırıqsa, danışmağa qadir ruhun canlı bədəni kimi açmağa çalışırdı. O, mifə ləyaqətini qaytardı, sözlə dünyanın unudulmuş qohumluğunu bərpa etdi.
Tənha, amma çox gərəkli Niyazi Mehdi, bəlkə də öz nəslinin içində bir istisna idi. Onun düşüncəsi mövcud paradiqmalara zidd idi. Onun dili filosoflar üçün çox poetik, şairlər üçünsə çox fəlsəfi idi. Elə bu üzdən, o, Azərbaycan düşüncəsinin hələ işlənməmiş, amma həyati dərəcədə vacib səviyyəsinin bir göstəricisinə çevrildi.

O, daim xatırladırdı ki, mənəvi ölçü reallığın əlavəsi deyil, onun təməlidir. Və bu yaddaş itirilsə, insan köksüz, rəqssiz, yuxusuz bir süni intellektə çevrilmək riskini daşıyır. Məhz bu səbəbdən, indi Niyazi Mehtinin səsi həm xəbərdarlıqdır, həm də bir ümid. O, dövrlər, mədəniyyətlər və şüur səviyyələri arasında bir bələdçidir. Bizə xatırladır ki, insan düşüncəsi təriflər, anlayışlar prosesi deyil, var olmaqdır. Və bu özəlliyi itirsək, özümüzü itirmiş olarıq.

İndi bunu anlayırıq: Seçimlərin cazibəsi və yaxın çevrəsinin basqıları olsa da, heç bir qurum onu “özümsəyə” bilmədi. O, içdən azad bir düşüncə adamı olaraq qaldı və modern mühazirəçilərdən çox, qədim müdriklərə bənzədi.

Niyazi Mehdi mədəniyyətdən haqqında deyil, mədəniyyətin içindən söz açır, arxaikanın ritmini duyur, ilkin sözlə nəfəs alırdı. Onun mətnlərində tez-tez şamanizmə, sufizmə, arxaik ayinlərə etnoqrafik obyekt kimi yox, alternativ şüur modelləri kimi istinad edilir.

O, mifi özəlliklə Levi-Strossun struktur antropologiyası ruhunda açıqlasa da, mifi canlı bir axın sayır və bu axına girib təzələnmək olardı. Bax bu üzdən, təkcə təhlil etmir, həm də miflə söhbət edirdi. Kiminsə çox doğru bildirdiyi kimi: «Mif dünyanı açıqlamır, dünyanı var edir». Bu deyim idrakın unikal bir tərzini açır: gerçək bilik məntiqdə deyil, əyanilikdə, görünürlükdədir. Məhz buna görə də Niyazi Mehdinin bəzi cümlələri İslam mistikasının ənənəsinə, hələ də yaşayıb-nəfəs alan sufi deyimlərinə yaxındır.

O da, bir çoxları kimi, modernləşmənin faciəsini insanın daxili məkanının dağıdılmasında görür, ancaq bunu özünəməxsus şəkildə, təmkinlə, demək olar ki, məsəl diliylə ifadə edirdi.

O, fəlsəfəyə yalnız ritorik təhlil kimi yox, ruhani əməl, bir mənəvi iş kimi baxır, onun itirilmiş nüfuzunu qaytarmağa çalışırdı. Bu baxımdan, Sokratla, eyni zamanda Konfutsi və sufi ənənəsi ilə qohumlaşırdı. Axı filosof danışan deyil, sözüylə dəyişən, çevriləndir.

Niyazi Mehdinin həyatı hamıya açıq idi: o, Azərbaycanın intellektual səhnəsindəydi və alim kimi tanınmağa can atırdı. Axı yaradıcılığının intuisiya, mif və canlı şüurun unudulmuş gücünü qaytaracağını anlayırdı.

Bir şəxsin gələcək üçün önəmini göstərən özəlliyi budur:o, ölümündən sonrakı bir çox dialoqlarda səssiz, amma eşidilən üçüncü səsə çevrilir. Əlbəttə, mübahisə etməyənlərin, adiliyə sığınmayanların eşidəcəyi səsə.

Bax belə...

• Məşhur caz ifaçısı Türkiyədə
• "Karmen" operası rəsmlərdə
• Oğurluq edən Kərbəlayi - Nəcəf bəy Vəzirovun qısa hekayəsi