Bu gün ghörkəmli fransız filosof Jak Derridanın doğum günüdür.
Kulis.az bu münasibətlə Hua Hsunun "Jak Derridanın dostluq barədə düşüncələri" yazısını təqdim edir.
Sevgi haqqında hekayələr çox vaxt insanın həyatını başqasına necə həsr etməsindən bəhs edir. Dostluqla bağlı hekayələr isə insanın özünü həyata necə həsr etməsini göstərir.
Maksin Honq Kinqstonun çox sevdiyim romanlarından biri “Səyahət ustası meymun” ("Tripmaster monkey") kitabında əsərin baş qəhrəmanı, gənc və ehtiraslı sənətkar Vitman A. Sinqin bir səhnəsi var. Vitman düşünür:
“Dostlar əhatəsində, əlimizdə isti qəhvə fincanları və siqaretlərlə oturmaq nə gözəldir! Tanrılardan gələn möhtəşəm hədiyyə...”
Bu, dostluğun sadə, təbii varlığına, onun mövcudluğuna tərifdir, insanın yanında olub gördüklərini bölüşəcək birinin olmasına duyulan minnətdarlıqdır.
1980-ci illərin sonlarında filosof Jak Derrida dostluq haqqında seminarlar keçirmişdi.
Derrida insanın dünyanı ikiliklər üzərindən anlamlandırma meylini sarsıtmaq istəyirdi – yəni “yazı ilə danışıq”, “ağıl ilə ehtiras”, “kişilik ilə qadınlıq” kimi qarşılaşdırmaların əsasında duran düşüncə tərzini alt-üst etmək niyyətində idi.
O deyirdi ki, bu ziddiyyətlər bir-birindən asılıdır və biri o birinə üstün gəldiyi üçün heç biri dəyişməz deyil.
Məsələn, heteroseksuallıq yalnız homoseksuallığı daim “digəri” kimi təqdim etməklə mövcud ola bilərdi. Derridanın yanaşması bizi itirilmiş və ya boğulmuş anlayışları daha yaxından araşdırmağa çağırırdı.
Ona görə də biz “təbii” saydığımız çox şeyi əslində narahatlıqlar və ziddiyyətlər içində daşıyırıq. Bu qarışıqlığı qəbul etmək, bəlkə də bizi daha şüurlu və anlayışlı bir həyata aparardı.
Derrida, dostluq haqqında dərs verdiyi illərdə Aristotelə aid edilən məşhur cümləyə – “Philoi, oudeis philos” – heyran idi. Bu qəribə fikir həm təsdiq, həm də inkar mənası daşıyırdı və çox vaxt belə tərcümə edilirdi:
“Ah, dostlarım, dost deyilən bir şey yoxdur”.
Bəziləri isə bunun sadəcə “Çox dostu olanın, əslində heç dostu yoxdur” mənasında olduğunu düşünürdü.
Ancaq Derrida birinci tərcümədəki ziddiyyəti özünə daha yaxın hesab edirdi. O, Aristotelin nə demək istədiyini anlamağın bizi yeni ittifaqlara və imkanlarla dolu bir gələcəyə yönəldə biləcəyinə inanırdı.
1994-cü ildə Derrida həmin dərslərini bir araya gətirərək “Dostluğun siyasəti” ("The Politics of Friendship") adlı kitabını nəşr etdi. Kitabın hər fəsli Aristotel və onun təsiri altında olan filosofların — Nitsşe, Kant və Karl Şmitt kimi mütəfəkkirlərin ideyaları ilə başlayır.
Derrida burada “dost” və “düşmən”, “şəxsi həyat” və “ictimai həyat”, “reallıq” və “xəyal” kimi anlayışların sabitliyini sorğulayırdı. Kitabın bir hissəsi fərdi dostluqla kollektiv “qardaşlıq” arasındakı fərqləri, digər hissəsi isə sirrin dostluq və cəmiyyət içində oynadığı rolu araşdırır.
Müasir həyat — öz mərkəzini axtaran, mənəvi dayağını itirmiş fərdlərlə doludur.
Dostluq isə, əslində, könüllü şəkildə qurulan, amma çox asanlıqla həyatın fonuna qarışan bir münasibətdir.
Bəziləri üçün dostluq sabit və ritmikdir, bəziləri üçün isə illər əvvəl başlamış söhbətlərin davamı kimi arada bir xatırlanan bir istilikdir.
Həyatımızda həm ciddi məsələləri danışdığımız dostlar var, həm də sadəcə gecələrin sərxoş gülüşlərində mənasını tapan dostlar.
Bəziləri bizi tamamlayır, bəziləri isə sanki bizi daha da dolaşdırır.
Derridanın fikrincə, dostluğun səmimiyyəti insanın özünü başqa birinin baxışlarında tanımasındadır.
Dostumuz artıq bizə baxmasa belə, biz onu tanımaqda davam edirik.
O, yazırdı ki, biz biriylə dost olduğumuz andan etibarən artıq onlardan birinin digəri olmadan yaşayacağı günə hazırlaşırıq.
Çünki dostluqda olan saysız-hesabsız arzular arasında “heç nə bu tək ümidi – ölümün o tayına keçəcək gələcəyə duyulan coşqunu – əvəz edə bilməz.”
Derridanın yazıları mürəkkəb, bəzən ağır və çoxqatlıdır. Lakin onun öz münasibətləri üzərində düşünməsi bu yazılara daha şəxsiyyətli və bir qədər kədərli bir dərinlik qazandırır.
“Dostluğun siyasəti”ni oxumaq insanı sanki lənətlənmiş kimi hiss etdirir — çünki o, dostluğun bir gün dostlarımızı xatırlamaq, onları tərifləmək ehtiyacını da özü ilə gətirdiyini deyir.
Bu fikir, onun 2001-ci ildə çıxan “Yas işi” ("The Work of Mourning") adlı kitabındakı mövzunu da xatırladır. Bu kitabda Derrida vəfat etmiş dostlarına yazdığı xatirə məktublarını və çıxışlarını toplayır; bir insanla ruhi bağ qurmağın nə demək olduğunu anlamağa çalışır. Bu yazılarda diqqət mərkəzində yaşayanın kədəri və sağ qalma təcrübəsi dayanır.
Məsələn, filosof Jan-Fransua Liyotard öldükdən sonra Derrida soruşur:
“Onu tərk etmədən, necə onu öz halına buraxa bilərəm?”
2004-cü ildə, 74 yaşında dünyasını dəyişən Derrida, “Münasibətlərin siyasəti” ("The Politics of Relationship") adlı son kitabını orta yaşlarında yazmışdı. Kitab dostunu itirmiş bir insanın yas içindəki portreti üzərində qurulub.
Bəzən dili ağır olsa da, onun sətirlərində saf bir gözəllik və heyrət hiss olunur. Derrida yazır: “Hazırda özüm haqqında danışdığım bir dövrdə yaşayıram, amma dostlarımın səsi ilə danışıram. Onların məzarımın başında danışacaqları sözləri artıq indi eşidirəm… Sanki öz səsimlə mənə deyilir: Yenidən qalx.”
“Dostluğun siyasəti”ni oxumaq mənim illərimi aldı. Bəzən kitabdakı sətirlər məni Derridanın digər əsərlərinə yönəldirdi, bəzən də köhnə xatirələrə aparırdı.
Kitabın cazibəsi ondadır ki, o, oxucuya insan təcrübəsinin qısa bir hissəsi ilə mübarizə aparan bir düşüncənin ardınca getmə imkanı verir. Yavaş-yavaş oxuduqca bu proses daha da təsirli olurdu. Bəzən Derrida bizi bir-birimizə bağlayan əlaqələrin daha az ağrılı bir formasını təsvir edirmiş kimi gəlirdi.
Amma bu gün sosial medianın və dəyişkən ünsiyyət formalarının hökm sürdüyü bir dövrdə dostluq həm maraqlı, həm də təhlükəli bir fikir kimi görünür.
Bu qədər süni əlaqələrin içində, insanları “dost” yox, daha sərt meyarlara görə dəyərləndirmək instinkti daha da güclənib.
1993-cü ildə - Derrida hələ “Dostluğun siyasəti”ni kitab halına gətirməzdən əvvəl, onun karyerasında dönüş nöqtəsi sayılan “Marksın xəyalları” ("Specters of Marx") adlı kitabını nəşr etdirmişdi.
Bu əsərdə o, "soyuq müharibə"dən sonrakı dövrün siyasi quruluşunu təhlil edir və Qərbdəki kapitalist “qələbə hayqırtılarını” tənqid edir.
Derrida yazırdı: “Kapitalist cəmiyyətlər rahat nəfəs alıb özlərinə deyə bilər ki, kommunizm bitdi, yox oldu, sadəcə bir xəyala çevrildi”.
Amma sonra əlavə edir: “Xəyal heç vaxt ölmür, o yalnız geri dönür.”
Bu dəfə o, məzarın içindən gələn bir səsdən danışırdı – bəlkə də daha ədalətli sabahlara aparan səsdən...
“Dostluğun siyasəti” Derridanın içindəki siyasi dönüşümün bir hissəsi sayılır. Əsərin əsas ideyası budur: insanlar arasında yaranan bağlar və ümid dolu bir gələcəyi birlikdə xəyal etmə gücü hələ də mümkündür.
Derrida yazırdı: “Dostluğu sevmək üçün yalnız başqasının yasına şərik olmaq kifayət deyil, gələcəyi də sevmək lazımdır.”
Bəlkə də dostluq bir siyasət modeli, bəlkə də siyasətin nə olmalı olduğuna dair bir baxışdır.
Çünki dostluqda biz könüllü şəkildə bir-birimizi qoruyur, sirr saxlayırıq.
Bəlkə də siyasəti mümkün edən elə budur — çünki “düşmən”in nə demək olduğunu yalnız “dostluq” sayəsində anlaya bilərik.
Derrida yazırdı: “Dostluq elə bir münasibətdir ki, o, yaralanma ehtimalını da özündə daşıyır”.
Hər bir ziddiyyətli anlayış kimi, dostluq da öz içində özünü dağıda biləcək toxumu gəzdirir. Kitabın sonunda o deyir ki, düşmənsiz bir dünyada siyasət öz məqsədini və mənasını itirəcək.
Və belə nəticə çıxarır:
“Demokratiya hələ gəlmək üzrədir və bəlkə də heç vaxt tam gəlməyəcək.”
Bununla belə, o, daha ədalətli və səmimi dostluq formalarının yeni bir azadlıq və bərabərlik təcrübəsi doğura biləcəyinə inanır. Aristotelin məşhur ifadəsini dəyişərək belə deyir:
“Demokratik dostlarım…”
Bu sözlərlə kitabı bitirir. Və mən bu nöqtədə düşünürəm: Bəlkə dostluq, elə o birgə çəkilən siqaret, bölüşülən içki, bir məzar başındakı sükut kimi — həm yara, həm də yaşadığımızı hiss etdiyimiz anların özüdür.
Bizi Telegram-da izləyin
t.me/kulis_az
Bizi Instagram-da izləyin
Bizi TikTok-da izləyin
Bizi Facebook-da izləyin
Bizi X-da izləyin
