O, tələsən adam idi. Görməli olduğu işləri, yazmalı olduğu kitabları tamamlamağa tələsdiyini bilsəm də, həmişə fikirləşirdim: Nəsiman Yaqublu hara və niyə tələsir? Nəsiman Yaqublu miqyasında olan insanların reallaşdırmalı olduğu işlər çoxdur... Tələsməyə dəyər... "Gedib də gəlməmək var".
Onun son tribunası "Ədəbiyyat qəzeti" idi. Son bir neçə ildə nə yazdısa, "Ədəbiyyat qəzeti"nə göndərdi. Nə göndərdisə, çap olundu...
Sonuncu dəfə ölümündən üç gün qabaq zəng vurmuşdu. Yenə də tələsirdi, "Deputat olmaq istəyirəm. Başım seçkilərə qarışıb, Zəngilana getməliyəm", - dedi və son göndərdiyi "Abbas Mirzə Şərifzadə - səhnənin sönən günəşi" məqaləsinin çapı ilə maraqlandı. "Növbəti sayımızda dərc olunacaq" dedim. Sevindi.
Getdi və qayıtmadı...
Bu, Nəsiman Yaqublunun son yazısıdır.
Azər TURAN ("Ədəbiyyat" qəzetinin baş redaktoru)
Kulis.az Nəsiman Yaqublunun son yazısını təqdim edir.
...Çoxları ilə söhbət etmişəm. O dövrü görmüş, yaşamış adamların çoxu etiraf edib ki, camaat teatra Abbas Mirzənin adına gəlirdilər.
Teatrın ən şöhrətli aktyoru idi Abbas Mirzə Şərifzadə. Onun oynadığı rollar da əvəzsiz idi. Və şübhəsiz ki, 1930-cu illərdəki teatrımızdan danışanda üç böyük dramaturqun da adı çəkilməlidir: Şekspir, Cavid, Cabbarlı. Hər üç sənətkarın yaratdığı obrazları günəş kimi parladan isə Abbas Mirzə Şərifzadə idi.
Abbas Mirzə Şərifzadənin oynadığı rollar da böyük idi, o dövrdə tamaşaya qoyulan əsərlər də. Şekspirin, Cavidin əsərləri səhnəni silkələyirdi. Və böyük əsərlərin olduğu yerdə nəhəng aktyorlar da yetişməliydi.
Abbas Mirzənin aktyorluğa olan həvəsi lap cavan yaşlarından başlayıb. Onun böyük səhnəyə gəlişini, aktyorluq fəaliyyətinə başlamasını, adətən 1908-ci ildən hesab edirlər. Həmin il Abbas Mirzə on beş yaşında ikən Molyerin "Zorən təbib" tamaşasında lal qız rolunda çıxış edib.
1908-ci ildə ilk rolunu ifa etdi. O qədər də böyük aktyorluq bacarığı tələb etməyən bu rol Abbas Mirzənin yaradıcılığında mühüm addım oldu. İki məğlubiyyətdən sonra bu, ilk müvəffəqiyyət idi.
1912-ci ildə Abbas Mirzənin həyatında daha bir uğurlu hadisə oldu. M. F. Axundovun "Xan Sərabi" ("Lənkəran xanının vəziri") komediyasında Teymur ağa rolunu ifa etdi.
Abbas Mirzənin aktyorluğa olan həvəsi getdikcə alovlanırdı. Səhnədə daha böyük rollar oynamaq həvəsi ilə yaşayırdı. Dövrün böyük aktyoru Hüseyn Ərəblinskinin oyununa isə böyük məhəbbəti vardı. Öz həvəsini, sənətə olan sonsuz sevgisini saxlaya bilməyib bir gün böyük sənətkarın yanına üz tutdu. H. Ərəblinski səmimiyyətlə qarşıladı Abbas Mirzəni. Hətta "otel"də onunla birlikdə iştirak etməyə imkan yaratdı.
İllər ötürdü... Ötən illər Abbas Mirzənin sənət yanğısını daha da artırırdı; böyük səhnə obrazları yaratmağa çağırırdı.
Budur, 1919-cu ildir. A. M. Şərifzadə yazır: "Sevdiyim rollar: Nadir şah, "Trablis müharibəsi"ndə quldir Ramiz. Sevdiyim qrimlər: Ağa Məhəmməd Şah Qacar, "Gaveyi-ahəngər".
Gəldi 1920-ci illər...
Abbas Mirzə Şərifzadənin bir aktyor kimi fəaliyyəti daha da genişlənir, bir-birinin ardınca təkrarsız obrazlar yaradır. Dövrün qəzetləri Abbas Mirzənin oyununu yüksək qiymətləndirərək yazırdı: "... Abbas Mirzə Şərifzadənin yaratdığı Hamlet rolu tamaşaçının bütün varlığına təsir edir. Şərifzadənin oyunundakı ifadə aydınlığı, intonasiya - Hamleti bütün varlığı ilə səhnədə canlandırır... Bu, Şekspirin Hamletidir"...
"Kral - Şərifzadə çox gözəl idi. Bunu isbat üçün son pərdədə oynamayarkən belə, tamaşaçılar tərəfindən gurultulu alqışlar ilə səhnəyə çağırıla bilər"...
"...Sənan rolunda Şərifzadə Abbas Mirzə öz rolunu pək canlı göstərdi. Adətən canlı bir Şeyx Sənan yaratdı"...
Amma Abbas Mirzənin qəlbində bu sənətə möhkəm bağlılıq hissi yaşayırdı. Sonralar böyük dramaturq C. Cabbarlı onun aktyorluq sənətinə bağlılığını belə izah edəcəkdi: "Abbas Mirzə məktəb görməmiş, sənəti və onun üsullarını öyrənməmişdir. Lakin o, bir talantdır. O, öz-özünə doğulmuş bir sənətkardır. Sənət onunla bərabər doğulmuşdur. Sənət onun qanında və iliyindədir.
Zatən, məktəb sənətkar yetişdirməyir. O, sənətkara öz təbii istedadını genişləndirmək və əlverişli işlətməyi öyrədə bilir".
Hələ 1923-cü ilin əvvəllərində Azərbaycan Xalq Komissarları Şurasının qərarı ilə Respublika Maarif Komissarlığı yanında Azərbaycan Foto-Kino İdarəsi (AFKİ) yaradıldı.
Az sonra, 1925-ci ildə A. M. Şərifzadə müstəqil rejissor kimi "Bismillah" bədii filmini çəkir. Kinoda yalançı mollaların törətdikləri iyrənc cinayətlər ifşa olunurdu.
Abbas Mirzə sonradan böyük ustalıqla "Hacı Qara", "Məhəbbət oyunu" filmlərini də çəkdi. Kino haqqında belə yazırdı: "Kino musiqidir, kino teatrdır, kino ədəbiyyatdır, kino aləmdir. Lakin bütün bunlar ayrı-ayrılıqda bir-birinə biganə olaraq qalmır. Bütün bunlar birləşərək filmə axıb gəlir və hər biri onun orqanik üzvü olur".
Qızı Firəngiz xanım (Respublikanın Xalq artisti Firəngiz Şərifova) danışırdı ki, atası evdə məşq edəndə səsinin qüvvətindən pəncərənin şüşəsi cingildəyərmiş.
...1930-cu illərdir... Abbas Mirzə Şərifzadə Azərbaycan teatrının səhnəsində parlaq obrazlar yaradır. Şekspirin, Cavidin, C.Cabbarlının qəhrəmanları onun ifasında səhnədə "yaşayır", "mübarizə aparır", "sevir", qısqanclıq zəhəri ilə "çırpınırlar".
Azərbaycan teatrının səhnəsində Abbas Mirzənin ifasında qısqanc Otellonun iztirabları eşidilir:
...Qəzəbim bir ilan olmuş, sürünür,
Şübhəsiz, burda cinayət görünür.
Titrədən söz deyil, əlbəttə, məni...
Of, ya rəbbi! Bu mümkün yəni?..
O qulaqlar, o dodaqlar, dəsmal...
Ah, iblis qadın!.. Al, boynuna al!
1936-cı il 11 fevral. Həmin gün Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin qərarı ilə Abbas Mirzə Şərifzadəyə "Respublikanın Xalq artisti" Fəxri adı verilir.
Elə həmin il teatr tariximizdə bir mühüm hadisə də baş verir. Mart ayının 18-də Şekspirin "Maqbet" əsəri Azərbaycan səhnəsində tamaşaya qoyulur. Maqbet rolunda Respublikanın Xalq artisti Abbas Mirzə Şərifzadə çıxış edir.
...1937-ci ilin dekabr ayında Abbas Mirzə Şərifzadəni həbs edirlər.
...İlk istintaq prosesi gedir. Abbas Mirzə Şərifzadə ittiham olunur. İlk istintaqda qardaşı haqqında suallar verirlər (Abbas Mirzənin qardaşı Qulammirzə inqilabdan sonra köçüb İrana getmişdi və orada yaşayırdı). Abbas Mirzədən soruşurlar ki, Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Qulammirzəni niyə həbs etmişdilər?
Abbas Mirzə cavab verir ki, qardaşını Müsavat hökuməti ilə əlaqədə günahlandırıb tutmuşdular. Bir müddət həbsxanada yatandan sonra çıxıb getdi İrana. O vaxtdan bəri onunla əlaqəsi olmayıb.
1938-ci ildir... Böyük Azərbaycan aktyoru Abbas Mirzə Şərifzadə istintaq olunur.
Getdikcə sualların xarakteri də başqalaşır. İndi Abbas Mirzəni daha çox siyasi sahəyə "çəkirlər". Siyasi səhvlərini etiraf etməyə çağırırlar. Soruşurlar ki, Müsavat hökuməti ilə hansı əlaqələrin olub?
Abbas Mirzə qətiyyətlə bildirir ki, onun Müsavat hökuməti ilə əlaqəsi olmayıb. Həmin hökumətin heç bir üzvü ilə də münasibət saxlamayıb.
İstintaq aparanlar bu dəfə də Abbas Mirzədən istədikləri cavabı ala bilmirlər. Hələlik, Abbas Mirzə qətiyyətli və möhkəmdir, haqqın, ədalətin təntənəsinə inam hissi içərisində qırılmayıb.
İndi böyük şair Hüseyn Cavidin adını çəkirlər. Soruşurlar ki, Cavidin "millətçi" əsərlərində niyə oynayırdın? Bundan məqsədin nə idi?
Abbas Mirzə yenə həqiqəti söyləyir. O həqiqəti söyləyir ki, onu ən düşüncəsiz adam da başa düşə bilər. Deyir ki, mən artistəm və borcum tamaşaya qoyulan əsərdə oynamaqdır.
İstintaq prosesi davam etdikcə, günlər ötdükcə "2839" nömrəli məhbusun da (Abbas Mirzə Şərifzadənin) işgəncələri artır, yaşayışı dözülməz olurdu. Həbsxana divarları arasında onunla rəftar da kobudlaşır, pisləşirdi. Üzüntülü sorğu-suallar, həbsxananın ağır şəraiti Abbas Mirzəni haldan salır, taqətini kəsirdi. Bu, onun keçirdiyi fiziki ağrılar idi. Mənəvi sarsıntılar isə başqa tərzdə didib-parçalayır, göynədirdi içərisini. Lakin hələ dözürdü ağrılara...
Yenə sorğular, suallar.
Abbas Mirzə Şərifzadəni "troyka" dəstəsi mühakimə edir. Abbas Mirzənin etirazları heç bir fayda vermir. "Troyka"nın çıxardığı hökm amansızdır. Böyük aktyor ən yüksək cəzaya - ölümə məhkum edilir. Altı gündən sonra Abbas Mirzə çox şeyi "etiraf" edir: "Mən uzun müddət onlarla razılaşmırdım. Nəhayət, razılıq verdim. Mənə tapşırılmışdı ki, bədii sovetdə Hüseyn Cavidin millətçi "Şeyx Sənan", "Səyavuş" əsərlərini müdafiə edim".
Abbas Mirzə daha sonra "etiraf" edir ki, "İblis", "Romeo", "Eyvaz" rollarını oynayarkən də bəzi əksinqilabi tapşırıqları yerinə yetirirmiş (məcburiyyətdən doğan "etiraf"lara bir fikir verin). Müqavimət göstərməyin boş və mənasız olduğunu başa düşən Abbas Mirzə çox ittihamları qəbul edir. 1938-ci il noyabrın 2-də deyir: "Biz əksinqilabi təşkilatların üzvləri ilə "Avropa" mehmanxanasında görüşürdük".
"2839" nömrəli məhbusu da belə təslim edirlər.
...Abbas Mirzə Şərifzadə "İran casusu", "xarici ölkə casusu" kimi günahlandırılaraq ölüm cəzasına məhkum edilir. 1938-ci il soyuq noyabr günlərinin birində hökm yerinə yetirilir. Azərbaycan səhnəsinin daha bir günəşi qırx beş yaşında belə söndü...
Qardaşının başına gələn faciəni eşidəndən bir il sonra, üstündən tikanlı məftillər keçən Arazın o tayında - Tehran şəhərində Abbas Mirzənin istəkli qardaşı Qulammirzə dərdə dözməyib dünyadan köçdü.
