Kulis.az riyaziyyatdakı “x” simvolunun yaranma tarixçəsini təqdim edir.
Ərəb dilində “şey “ sözü təkdədir. Sözün cəm forması “əşya”dır . Bizim işlətdiyimiz “əşya” sözü, əslində, ərəbcə “şeylər” deməkdir. Eynilə, haqq sözü təkdə, hüquq sözü isə “hüquqlar” mənasında cəmdədir.
Amin Maalufun “Səmərqənd” romanında belə bir əhvalatdan bəhs olunur:
Ömər Xəyyama deyirdilər ki, sən dahisənsə, niyə rübailərlə vaxt itirirsən? Sənə bütün bu savadı verən müəllimlər kitab yazmadan ölüblər, sən onların etdiyini etmə, bildiklərini yaz. Ömər Xəyyam da deyir ki, “Elm kitabları bir-birini təkzib etməyə davam edəcək və mən gülünc vəziyyətə düşmüş olacağam. Amma əsrlər boyu şeir, rübai dəyişilməz qalır”.
Lakin Ömər Xəyyam tezliklə naməlum tənliklər haqqında kitab yazır. Həmin kitabında naməlum tənlikdəki “naməlum”a ərəbcə “şey” adını verir. Sonralar kitab ispanların əlinə keçəndə onu “xay”a çevirirlər. Zaman keçdikcə “ay” atılır, ortada yalnız “x” qalır. Daha sonra bildiyimiz “x” bütün riyaziyyatda naməlum simvolu kimi istifadə olunur.
Romanda hadisə oxucuya bu tərzdə çatdırılır:
“Əslində, Ömər güzəştə getməyi, minnət qoymağı bilirdi, belə deyək, şərabına su qatırdı. Sonrakı aylarda o, kvadrat tənliklərdən bəhs edən çox ciddi bir əsər yazmağa başladı. Bu cəbri əsərdə Xəyyam naməlum ədədi bildirmək üçün ərəbcə “şey” terminindən istifadə etmişdir; İspanların elmi əsərlərində “xay” kimi yer alan bu söz zaman keçdikcə qısaldılaraq yalnız ilk hərfinə çevrilmiş, sonra isə bütün dünyada naməlum rəqəmin simvoluna çevrilmişdir”.
(Amin Maaluf, Səmərqənd)
