Kulis.az "Tarixin kulisi" layihəsi çərçivəsində Xanım Aydının "Seyid Mirbabayevin Sarayı: Bir xanəndənin neftlə yazılan taleyi" yazısını təqdim edir.
Tarixin içində yaşayan saray
Bakı şəhərinin mərkəzində, “Azneft” meydanında yerləşən və müasir dövrün parlaq simvollarından birinə çevrilmiş Seyid Mirbabayevin sarayı, yalnız bir memarlıq abidəsi deyil, eyni zamanda zəngin tarix və mədəniyyətlə hörülmüş bir nağıldır. Bu sarayın arxasında həm bir milyonçunun, həm də bir xanəndənin taleyi durur. Hazırda Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin idarə mərkəzi olaraq fəaliyyət göstərən bu möhtəşəm bina həm gözəl memarlığı, həm də böyük tarixi hadisələrə şahidliyi ilə yaddaşlarda silinməz izlər qoyub.
Fransız intibahından Bakı üfüqlərinə
Sarayın inşasına 1893-cü ilin may ayında başlanılıb və tikinti Fransız intibah memarlığı üslubunda, tanınmış memar Paul Şternin rəhbərliyi altında həyata keçirilib. Bina, yalnız onun estetik gözəlliyi ilə deyil, həm də tikilişində istifadə olunan incə detallarla diqqət çəkir. Fasadın zəngin plastikası və hər bir küncünə işlənmiş incə daşları, saraya baxan hər gözə son dərəcə zərif və məftunedici bir təsir bağışlayır. Şternin memarlıq tərzi, dönəmin Avropa memarlığının ən parlaq nümunələrindən biridir və bu binanın ətrafında yaranan atmosfer, təkcə yerli əhaliyə deyil, həm də xarici qonaqlarda təəccüb doğururdu.
Bir toy, bir torpaq, bir tale
Bu sarayın qəribə və gözlənilməz dönüşlərlə maraqlı bir hekayəsi var. Sarayın ilk sahibi Aramyan soyadlı erməni sahibkarı olsa da, Bakı milyonçularının ulduzlarından biri, xanəndə Seyid Mirbabayevin həyatına təsadüfən daxil olur. Bəs necə oldu ki, bir xanəndə bu möhtəşəm sarayın sahibi oldu?
Mirbabayevin hekayəsi, yalnız musiqinin bəhrəsi ilə yox, təsadüf və əzmkarlıqla da tamamlanır. O, bir dəfə həyatında toyda müğənnilik etdiyi zaman, bir çoxlarının həyatını dəyişdirən böyük bir hədiyyə alır: “Bala şoranlıq” adlı torpaq sahəsi. Bu sahə, təkcə nefti deyil, Seyid Mirbabayevin gələcəyini də ortaya çıxarır. Bu ərazidə tez bir zamanda neft fontanının vurması, onu qısa müddət ərzində milyonçuya çevirir. Bu yeni həyat, ona yalnız maddi imkanlar deyil, həm də ictimai nüfuz qazandırır.
Tağıyevin məsləhəti
Binanın sahibi Aramyan onu satmaq istəyir, lakin Bakı daşınmaz əmlak hərracında binanı almaq istəyən tapılmadığına görə, hətta Tiflisdə belə müştəri axtarır. Bu zaman bina yenicə varlanmış azərbaycanlı xanəndə Seyid Mirbabayevin diqqətini cəlb edir. Mirbabayev məsləhət üçün Hacı Zeynalabdin Tağıyevə müraciət edir və Tağıyev ona sarayı almağı və mənzillərə bölərək gəlir yeri kimi istifadə etməyi məsləhət görür. Daha sonra Tağıyev Aramyana tövsiyə məktubu yazaraq Mirbabayevin evi almasına kömək edir.
Xanəndəliyindən utanan, vallarını məhv edən milyonçu
Qəfil milyonçuya çevrilən xanəndə Mirbabayev musiqi fəaliyyətindən uzaqlaşmaq qərarına gəlir və planlı şəkildə səsi yazılan bütün valları məhv etməyə başlayır. Hər yerdən həmin valları alır, sındırır, ona keçmişini xatırladan heç bir izin qalmaması üçün çalışırdı. Hətta tamamilə müflisləşəndən sonra da Fransada bir gün təsadüfən öz valını görür. Amma onu almağa pulu çatmır. Böyük çətinliklə lazım olan məbləği tapır, valı alır və dərhal onu məhv edir. O, keçmişlə bütün bağları qırmaq, bütün xatirələri yandırmaq istəyirdi.
Sovetlər və bir milyonçunun sürgün həyatı
Sovet hakimiyyətinin qurulması ilə sarayın taleyi daha da mürəkkəbləşir. Bütün mülklər kimi, Seyid Mirbabayevin də sarayı bolşeviklər tərəfindən müsadirə edilir. O, Fransaya mühacirət edir, Parisdə çətinliklər içində, pulsuz, səfil kimi yaşayan Mirbabayev, nəhayət, Aşurbəyovlar ailəsinin himayəsində Tehranda yaşamağa davam edir. Ömrünün son 9 ilini də orada keçirir. Ancaq saray heç vaxt tamamilə boşalmır; Sovetlər dönəmində, bu mülk “Azneft”in sərəncamına verilir, müstəqillik dövründə isə – 1991-ci ildən Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti aparatı yerləşdirilib.
Memarlığın möhtəşəmliyi: Şternin imzası
Paul Şternin yaratdığı bu əsər, yalnız bir saray olaraq deyil, həm də dövrünün arxitektura mükəmməlliyinin nümayişidir. Bina onun kompleks formaları və incə detallarına görə “Fransız intibahı” tərzində inşa edilib. Hər mərtəbənin bir-birindən fərqli dizaynı və üslubunun əks olunduğu saray, həm də memarlığın müxtəlif üslublarını özündə cəmləyən nadir nümunələrdən biridir. Fasaddakı zəngin çalarlar, hər bir daşın xüsusi olaraq işlənməsi, hətta bəzəkli künclər belə bədii harmoniya yaratmağa kömək edir. O, estetik bir obyekt kimi memarlıq zənginliyini və öz əhəmiyyətini heç vaxt itirməz. Lakin arxasında duran tarixi hadisələr, Mirbabayevin həyatına verdiyi yeni başlanğıc, bu sarayı yalnız memarlıq abidəsi deyil, həm də mədəniyyət və mübarizə məkanı kimi xatırladır.
Tarixi abidə və yaşayan simvol
Bakı şəhərinin gözəl bir memarlıq nümunəsi olan Seyid Mirbabayevin sarayı tarix boyu bir çox faciələrə və dönüşlərə şahidlik edib, zamanın məğlubiyyətlərini özündə daşıyan bir tarixi məkan olub. O, həm bir xanəndənin zənginliyə, uğura və sonra mühacirətə doğru uzanan yolunun hekayəsi, həm də dövrün və cəmiyyətin dəyişən üzünün izlərini daşıyan abidədir. Bugünkü müstəqil Azərbaycanın mərkəzində yerləşən bu saray, təkcə bir şirkətin ofisi deyil, həm də həmin dövrlərin mədəni və siyasi proseslərinin aynasıdır. Hər daşının, hər küncünün, hə pəncərəsinin özünə məxsus hekayəsi var.
