Kulis “Azərbaycan” jurnalında “Çağdaş Azərbaycan poeziyası - problemlər, mülhaizələr" mövzusunda keçirilən dəyirmi masanın materiallarını təqdim edir.
İştirak edirlər:
Vaqif Bəhmənli
Əjdər Ol
İlqar Fəhmi
Fərqanə Mehdiyeva
İlham Qəhrəman
Moderator - Əsəd Cahangir
Əsəd Cahangir: Hörmətli müzakirə iştirakçıları, bugünkü söhbətimizin mövzusu çağdaş Azərbaycan poeziyasıdır. Özgürlüyümüzdən nə az, nə çox, 25 il keçir. Hər məsələdə olduğu kimi, poeziyadan da söz gedəndə bu günümüzə və keçmişimizə münasibət fərqlidir. Bəzən sovet dönəmi ədəbiyyatının üstündən tamam xətt çəkir, bəzən də onu birmənalı surətdə şişirdirik. İstəyimiz budur ki, çözək görək, bu 25 ildə poeziyamız nələr qazanıb və nələr itirib? 90-lardan sonra şeirimizdə nə kimi yeniliklər var? Poetik yaddaşımız hansı mövzuları unudub? Son dönəmdə poeziyaya hansı gənclik gəlib? Bir sözlə, gəlin “Nə var, nə yox, poeziya?” deyək.
Əjdər Ol: Əsəd, bütün sualları birdən verdin, indi hardan başlayaq?
Əsəd Cahangir: Amma bu, sizin seçim imkanınızı artırır. Hardan istəsəniz, ordan başlaya bilərsiniz.
Əjdər Ol: Əvvəl başlayaq müstəqillik dövrundən. Azərbaycan müstəqillik qazanmaqla bərabər, həm də dünyanın sərhədlərini aşdı. Müstəqillik bütün sahələrdə - təfəkkürdə, dünyagörüşdə, ictimai həyatda, məişətdə özünü göstərdi. Ədəbiyyat, o cümlədən də poeziya həyatın bədii əksi olduğuna görə bədii sözümüzdə də müəyyən keyfiyyət dəyişikliyi baş verdi. Amma əsas odur ki, ədəbi düşüncənin həyata nüfuz etmək qabiliyyəti gücləndi.
Əsəd Cahangir: Sovet dönəmi ilə müqayisədə çağdaş şeirin öz sosial-siyasi təsir gücünü itirməsinin səbəbini nədə görürsünüz?
Əjdər Ol: Sovet vaxtı poeziya müəyyən sirlərin açılmasına xidmət edirdi, yəni siyasi mühitin sirlərini, ictimai mühitin eyiblərini göstərməyə çalışırdı, öz imkanları çərçivəsində müəyyən problemləri həll etməyə cəhd edirdi. Bundan başqa poeziya əksərən siyasi hakimiyyətlə eyni hədəfə vururdu və bunun qarşılığında hakimiyyət də ona borclu qalmır, onun təbliği işində əlindən gələni əsirgəmirdi. Sənin dediyin təsir gücünün səbəbi bu iki amildə idi.
Əsəd Cahangir: Sizcə, çağdaş dövrdə poeziyanın aça biləcəyi heç bir sirr yoxdur?
Əjdər Ol: Var, əlbəttə ki, var. Amma bu sirləri öyrənməyin çoxlu mənbələri də mövcuddur, sovet dövründəki kim hər şey qapalı deyil. Artıq bu sirləri oxucuya mətbuat, telekanallar, internet saytları açır.
Əsəd Cahangir: Bizim dövrün əsas mental-psixoloji devizi belədir: "Bütün gizlinlər aşkar olacaq!". Elə bil ki, dünyanın başı üstündən nəhəng bir gilzi kamera asılıb və o, hər şeyi izləyir. Bu kamera insanın öz ağlının məhsuludur, amma Allah funksiyasını oynayır. Çünki hər şeyi görən, bilən Allah ola bilər. Çağdaşımız Zamyatinin "Biz" romanının şəffaf şüşə evlərdə məskunlaşan qəhrəmanlarının ömrünü yaşayır. Onun hətta intim həyatı belə hər an internet səhifələrinə, teleekrana çıxa bilər. Həyatımızda baş verən bu dəyişilik, təbiidir ki, poetik mövzuların da dəyişməsinə səbəb olmalıdır.
Əjdər Ol: Sovet dövrünün sonlarında əsas mövzu sevgi idi. Səksəninci illərdə biz ədəbiyyata gələndə estrada dəbə düşmüşdü. Stadionlarda poeziya gecələri keçirilirdi, böyük məclislər qurulurdu, ənənəvi şeir müzakirələri keçirilirdi və estrada şairləri yetişmişdi. Nüsrət Kəsəmənli, Çingiz Əlioğlu, Sabir Rüstəmxanlı kimi şairlər meydanlarda kütlə qarşısında şeirlər oxuyur, böyük alqışlar qazanırdılar, sevgi şeirləri çox dəbdəydi. Sonra Qorbaçov hakimiyyətə gəldi. Biz müstəqilliyə yaxınlaşan ərəfədə artıq vətənpərvərlik mövzuları ön plana keçdi. Hər dövrün öz tələbi var. Məsələn, Sabir Rüstəmxanlı öz dövrünün tələblərini yerinə yetirdiyi üçün məşhur idi. O zamanlar insanlar ac idi oxumağa, öyrənməyə. Çünki kitablar tərcümə olunmamışdı, dövlət öyrətmirdi. Bu zaman şairlərin çiyninə yük düşmüşdü ki, dövrü izah etsinlər. Bu günün də öz ədəbi nəsli yetişib. Gənclik vəziyyəti poetik baxımdan dərk etməyə çalışır. Məsələn, əvvəllər vətən şeirlərində vəsf, tərənnüm ovqatı var idisə, indi dərddən, vətənə həsrətdən yazılır.
Əsəd Cahangir: Əjdər müəllim, mən bu məsələdə bir az tərəddüd edirəm. Bu günün şairi Abbas Səhhətin "Könlümün sevgili məhbubu mənim, vətənimdir, vətənimdir, vətənim" fikrindən çox uzaqdır. O buna bayağı romantizm, yaxud sentimentalizm kimi baxır.
İlham Qəhrəman: Çünki bu günün insanı daha çox kosmopolit düşüncəyə malikdir.
Əjdər Ol: Mən elə deməzdim, Abbas Səhhət xəttini davam etdirənlər bu gün də var.
Əsəd Cahangir: Var, əlbəttə ki, var və nə yaxşı ki var. Amma onlar, məncə, poetik düşüncənin öz ömrünü başa vurmaqda olan istiqamətini təmsil edirlər. Bu istiqamətin daşıyıcıları arasında kifayət qədər istedadlı şairlər də var. Məsələn, Ramiz Qusarçaylı, Musa Urud, Qəşəm Nəcəfzadə, üzünə tərifləmək olmasın, elə İlham Qəhərman. Ramizin "Azərbaycan bayrağı", Musa Urudun "Basayevin ayaqları", Qəşəmin "Ay Vətən", İlhamın "Laçın ağısı" şeirləri son dönəmin yaddaqalan vətənpərvərlik şeirlərindəndir:
Yağının min hiyləsi küydən, kələkdən keçər,
Sən sancılan ucalıq min-min ürəkdən keçər.
Dağlar yerindən oynar, daşlar ələkdən keçər,
Göylərin nur yağmuru, yerlərin göy qurşağı-
Azərbaycan bayrağı!
Bununla belə, bu şairlər vətəni qürbət adlandıran Adil Mirseyid, yaxud bu anlayışa ironik münasibət bəsləyən Əlisəmid Kür, Murad Köhnəqala, Həmid Hersiçi ilə müqayisədə o qədər də populyar deyillər. Özügürlük dönəmi şairlərindəki bu ironiyanın kökünü nədə görürsünüz?
Əjdər Ol: Bizdə Mirzə Cəlil, Sabir, Haqverdiyev ənənəsi var. Təndiq, ironiya arxasında da böyük vətən sevgisi gizlənə bilir.
Əsəd Cahangir: Vaqif müəllim, sizcə, dövrümüzün poeziyadan əsas tələbi nədir? Ümumiyyətlə, şairdən, poeziyadan, ədəbiyyatdan nəsə tələb etmək olarmı?
Vaqif Bəhmənli: Bəlkə tələb yox, təlabat deyək? Çünki bunlar fərqli anlayışlardır. Təcrübə göstərir ki, tələblə, yaxud şüurlu və ya qeyri-süuri sifarişlə yaradılan nəzm parçaları hansısa qüvvələr tərəfindən geniş təbliğ olunsa da, ədəbi dəyərə çevrilmir, uzunömürlü olmurlar. Ürəyin, ağlın ən həssas və dərin qatlarından süzülüb gələn poeziya örnəkləri isə göydən nazil olan müjdələr kimidir. Bu baxımdan şeirə olan tələbat min il əvvəl olduğu kimidir. Bu ilk növbədə insan düşüncəsinin fərqli, daha doğrusu, obrazlı ifadəsi ilə bağlıdır. Sonrakıları belə sıralamaq olar; əbədi və bəşəri mövzu, insan hisslərinin və davranışlarının unudulmaz təsviri, təsirlilik, möhtəşəm harmoniya, özünə qədərki ifadə imkanını genişləndirən dil zənginliyi. Sənətkarın ruhi vəziyyəti, emosional ovqatı da daxil olmaqla əsil poeziyanı yaradan səbəblərin hamısı əsasdır.
Ədəbiyyat bədii yolla dünyanı dərk etməyə can atan elmdir. Ona görə poeziyadan danışarkən kvartallara yox, ümumən zaman və həyat məntiqinə əsalanmaq lazım gəlir. Dövrləşdirmə ədəbi statistikadır və təhlil imkanlarını bir qədər məhdudlaşdırır. 25 il ədəbi yekunları çeşidləmək üçün bəzən çoxdur, bəzən az, çünki qısa bir zaman içində yaradılmış bir əsər yüz il sonranın bədii qüdrətini ehtiva edə bilər, bəzən isə elə həmin o siqlətdə bir əsərin yaranması üçün yüz il gözləmək lazım gəlir.
Əsəd Cahangir: Mən isə əksinə, elə bilirdim ki, siz zaman intervalını xeyli daraldacaqsınız.
Vaqif Bəhmənli: Milli ədəbiyyatın müəyyən dövrünün təhlili fraqmentar yanaşmadır. Ən doğru yanaşma müasir bədii sözün ana bətnini, başlanğıc mənbələrini daim xatırlamaqla mümkündür. Məsələn, müasir Azərbaycan poeziyasının bədii dili daha çox Molla Pənah Vaqifə bağlanır. Əlbəttə, ortada zəngin Azərbaycan folkloru var, Qurbani, Aşıq Abbas var. Vaqifdən xeyli irəli mötədil şərq-poeziya dilinin sınmasında qüdrətli Şah İsmayıl da rol oynayıb. Amma Vaqif, Axundovun dediyi kimi, "baniyi-kardır. Sözümün canı odur ki, dövrləşdirmə məqsəd deyil, vasitədir. Bütün hallarda ədəbi nailiyyəti, yaxud ədəbi naqisliyi dəyərləndirmək üçün, beşilliyə, onilliyə yox, əsərin özünə nəzər salmaq gərəkdir.
Əsəd Cahangir: Bir halda ki, söz düşdü, bir sual verəcəm - sizcə, Vaqifdən sonra poeziyamız irəliləyib, yoxsa geriləyib?
Vaqif Bəhmənli: Mən sizin nə deyəcəyinizi təxminən bilirəm. Deyə bilərsiz ki, Vaqif yaradıcılığının kökündə aşıq şeri dayanır, amma biz yazılı ədəbiyyatdan danışırıq...
Əsəd Cahangir: Yazılı və şifahi ədəbiyyat söhbəti forma məsələsidir. Məni məsələnin məzmun tərəfi maraqlandırır. Demək istəyirəm ki, Vaqif düşüncəsi ilə bizim poeziyamız böyük həqiqətlərdən uzaqlaşıb, yəni Nizaminin, Nəsiminin, Füzulinin, Xətainin ilahi eşq düşüncəsindən. Molla Pənah eşqin ünvanını göylərdən yerə endirib. Onun fikrincə, poeziyanın ən böyük həqiqəti Qarabağın bulud zülflü, ay qabaqlı sənənmlərini tərənnüm etməkdən ibarətdir.
Bulud zülflü, ay qabaqlı gözəlin,
Duruban başına dolanmaq gərək.
Bir evdə ki sən tək gözəl olmaya,
O ev bərbad olub talanmaq gərək.
Maraqlı məntiqdir - bir evdə gözəl yoxsa, o ev dağılmalıymış. Hələ vaxtilə Vidadi bunu Vaiqfə irad tutmuşdu.
Vaqif Bəhmənli: Bu, məsələyə bir az emosional münasibətdir. Molla Pənah Vaqifin, Vaqif Bəhmənlinin müdafiəsinə ehtiyacı yoxdur. Bununla belə deməliyəm ki, Azərbaycan dilində, sırf xəlqi dünyagörüşə və düşüncəyə söykənən bədii mətnlərin yetərli olmadığı bir dövrdə Vaqif söz sehri yaradıb, türkcə misranın, beytin, bəndin modelini yaradıb, qafiyə sistemi qurub, poetik dilin leksik strukturunu cızıb. Mən heç kəsi qoşma, gəraylı, müxəmməs, təcnis yazmağa təhrik etmirəm. Əgər XVIII əsrdə yaşamış klassik Azərbaycan şairinin haqqına göz yumuruqsa, onda çağdaşların bir-birinə münasibəti necə ola bilər? Məhz Vaqifin özünəməxsus bir mərhələ ilə inkişaf etdirdiyi poeziya dilində sonralar ədəbi kəşflər olmuşdur. Bu kəşfləri isə təvazökar şair yox, kəsərli tənqidçi tanıtmalıdır. Həm keçmiş, həm də indiki baxımdan.
Əsəd Cahangir: Ziqmund Freyd “Bir illüziyanın gələcəyi” əsərində yazırdı ki, hər hansı dövrə qiymət vermək üçün o dövrdən zamanca uzaqlaşmaq lazımdır. Məncə, bizim Vaqifə fərqli münasibətimiz ondan irəli gəlir ki, mən sizinlə müqayisədə Vaqifdən təxminən 10-15 il uzağam.
Vaqif Bəhmənli: Bizim dialoqumuzda bir dartışma havası var və bu yaxşıdır. Elə belə də olmalıdır. Amma poeziyanın on səkkizinci əsrdə ilahi eşq mövzusundan uzaqlaşması sadəcə Vaqiflə bağlı olmayıb, dövrün özünün getdikcə daha çox materialistləşən mentallığından doğurdu. Füzuli irfan poeziyasının təkcə Azərbaycan yox, bütün Yaxın və Orta Şərqdə son böyük nümayəndəsi idi. Ondan sonra əsrlər boyunca düşüncə maddiləşir, realizmə keçir, metafizik hüdudlardan uzaqlaşırdı. Vaqif də öz dövrünün adamı kimi bu meyli hamıdan gözəl duyur və hamıdan parlaq əks etdirirdi. İstedadın bir əlaməti də dövrün psixoloji və estetik nəbzini tutmaq və onu ifadə etmək qabiliyyətidir. Vaqif elə belə də etmişdi.
Əsəd Cahangir: Şübhəsiz ki, poeziyada baş verən proseslər sadəcə Vaqifin iradəsindən doğmurdu. Məni maraqlandılran odur ki, niyə biz klassiklərimiz haqqında həqiqətləri həmişə birtərəfli deyirik? Onları birmənalı şişirdir, bütləşdirir, idealizə edirik. Məncə, məhz bu idealizə postmodernzimdə klassika bütlərini qırmaq ehtirası doğurdu. Çünki büt olmasa, onu qırmaq arzusu da olmazdı.
Vaqif Bəhmənli: Bizim ədəbiyyatımızın bənzərsiz isimləri büt deyillər, onlar canlı, diri, əsrlər boyu öz titrəyişlərini və hikmətini saxlayan cazibədar sözdür. Onlar hər sətrində zamanın izini yaşadan və həmişə də indiyə, gələcəyə bağlı kitabdır. Onları oxumaq bizim sənət borcumuzdur. Mənim bu məsələyə baxışım qocaman ustad Molla Pənah Vaqifdən tutmuş gənc istedad Aqşin Yenisəyə qədər dəyişməz qalır.
Əsəd Cahangir: Bu məsələdə sizinlə razılaşmamaq olmaz. Çünki Vaqif kimi Aqşinin də sözün ciddi mənasında böyük həqiqətə çıxışı yoxdur. Üstəlik də Əkrəm Əylislidən fərqli olaraq, “peredozirovka” eləmir, Aqşini Füzuli yox, heç olmasa Vaqiflə tutuşdurursunuz.
Vaqif Bəhmənli: Mən heç kimi bir başqasıyla müqayisə etmək istəmirəm Azərbaycan dilində ilk yazılı şeirin müəllifi Həsənoğlu, Nəsimi, Füzuli, Vaqif, Sabir, Hadi... poeziya evimzin bünövrəsi, divarları, tavanıdırlar. O sarayda Səməd Mənsur, Müşfiq, Vahid, Nazim Hikmət, Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Bəxtiyar Vahabzadə, Nəbi Xəzri, Nəriman Həsənzadə, Hüseyn Arif, Məstan Günər, Məmməd Araz, Tofiq Bayram, Fikrət Qoca, Əli Kərim, Cabir Novruz, İsa İsmayılzadə, Musa Yaqub, Vaqif Səmədoğlu, Ələkbər Salahzadə, Seyran Səxavət, Eldar Baxış, Ramiz Rövşən, Çingiz Əlioğlu, Nüsrət Kəsəmənli, Sabir Rüstəmxanlı, Vaqif Bayatlı, Böyükxan Pərviz, İlham Qəhrəman, Akif Səməd, Akif Əhmədgil, Qulu Ağsəs, Salam Sarvan, Murad Köhnəqala, Qismət və nəhayət adını çəkdiyimiz Aqşin Yenisey də var.
Adlarını çəkdiyim şairlərin böyük bir qismi 70-ci illərdən başlayaraq poetik düşüncənin yeni, doğma havası misalında oxuculara, gənc ədəbi nəslə, eləcə də mənə unudulmaz təsir göstəriblər. İndi o adlar ədəbi prosesə yox, ədəbiyyat tarixinə məxsus adlardır. Oxucu kimi deyirəm, istər orta, istərsə də gənc nəslə aid şairlərin əsərlərində isə yeni heç nə görmürəm, onlar mənə təsir etmir. Bəlkə bütün yazıları oxumaq imkanı yoxdur, bəlkə qocalmışam... Amma ümidimi itirmirəm. Mənə elə gəlir ki, poeziyamızda nəsə baş verəcək...
Əsəd Cahangir: Allah ağzınızdan eşitsin. İlham, səncə, niyə o illərlə müqayisədə özgürlük dönəmi ədəbiyyatı oxucu kontingenti toplaya bilmir?
İlham Qəhrəman: Mənə görə bu daha çox Azərbaycanın müstəqillik dövründə qarşılaşdığı problemlərlə bağlıdır. Bilirik ki, müstəqilliyimizin ilk illəri tariximizə Qarabağın itirilməsi kimi düşüb. Həmin dövrün oxucusunu ədəbiyyatdan daha çox siyasi meydanlarda cərəyan edən hadisələr maraqlandırırdı.
Əsəd Cahangir: Səncə, sovet dönəmi ilə müqayisədə poeziyamız nələr qazanıb və nələr itirib?
İlham Qəhrəman: Azərbaycan dövlətinin müstəqillik qazanması çox əlamətdar hadisə oldu. Mənim yadımdadır o vaxt Eldar Baxış deyirdi ki dünyada çox böyük imperiyalar olub və onların hamısı dağılıb. Bildirirdi ki, sovet imperiyası da dağılacaq. Mən də fikirləşirdim ki, görəsən, qorxmur bu sözləri deyir? Bir az da gülməli görünürdü mənə bu yanaşma. Elə oldu ki, həqiqətən sovet dövrü sona yetdi və Azərbaycan müstəqillik qazandı. Bu müstəqillik özü ilə müəyyən problemlər gətirdiyi kimi, uğurlar da gətirdi. Bu uğurlardan biri də mətbuatın müstəqil fəaliyyəti oldu. Müstəqil mətbuatda isə çap olunmaq asandır. Məsələn, mən 1986-cı ildə "Ulduz"da çap olunmuşdum, amma sonralar çap olunmaq çətinləşmişdi. Müstəqillikdən sonra isə "525-ci qəzet", "Səs", "Rezonans", "Azadlıq" kimi mətbu orqanlarda dərc olunmaq çox asan idi.
Əsəd Cahangir: İlham, səhv eləmirəmsə, sən 70-ci illərin sonlarından yazırsan.
İlham Qəhrəman: Elədir.
Əsəd Cahangir: O vaxtdan sovet rejiminin süqutuna qədərki on ildə cəmi bir dəfə dərc olunmuşdun?
İlham Qəhrəman: İndiki nəslə bəlkə də qəribə gələ bilər, amma bu, doğrudan belə idi. Mən sovet dövründə yalnız bir dəfə - 86-cı ildə "Ulduz"un Səməd Vurğun nömrəsində çap olunmuşam. Əgər "Ulduz"un baş redaktoru Yusif Səmədoğlu dərkənar yazmasaydı, yəqin ki heç o da olmayacaqdı. Şeir şöbəsinin müdiri Vaqif Bayatlı mənə deyirdi ki, partiyadan şeir gətir dərc edək.
Vaqif Bəhmənli: Məncə, bu İlhamın təhrif olunmuş təəssüratıdır. 1972-ci ildən nəşriyyatların, redaksiyaların qapısındayam. Heç kim məni təhrik etməyib ki, partiyadan, yaxud hansısa bir mövzudan yazım. Əksinə Vaqifin də daxil olduğu 60-70-cilər nəinki ədəbi çərçivələrə, hətta quruluşun dayaqlarına ən azı bədii sözlə sarsılmaz zərbə vurdular, ədəbiyyat müstəqil cəmiyyət yaradıcılığının formalaşmasında misilsiz rol oynadı. Müstəqillik ideyasının carçılarının çoxu 60-70-ci illər ədəbiyyatının oxucuları.
Əsəd Cahangir: Bəlkə, doğrudan da, Vaqif Bayatlı bu sözü ironiya ilə deyirmiş? Axı o özü heç vaxt partiyadan şeir yazmayıb.
İlham Qəhrəman: Vaqif Bayatlıdan bu şərti eşitmək məni də təəccübləndirdi. Onun məqsədi bu deyildi ki, kimsə partiyadan şeir yazsın. Partiya məsələsi jurnal redaktoralrının yuxarılar qarşısında üzünü ağardırdı. Görünür, bunu onlardan tələb edirdilər. Eyni zamanda, bu qəbil şərtlər şeirə kütləvi axının qarşısını almaq məqsədi də güdə bilərdi.
Əsəd Cahangir: Onda belə çıxır ki, bütün ağrı-acılarına baxmayaraq, özgürlük dönəmi şairlərimiz üçün bir əsri-səadətdir!
İlham Qəhrəman: Hər şair yox, içi olan şairlər üçün... Bu, müstəqillik dövrü ədəbiyyatının pozitiv tərəfdir. Amma onun da öz neqativ tərəfləri, öz problemləri var. Məsələn, biri elə Qarabağ məsələsi. Və yaxud, ədəbi nəsillər arasında əlaqənin itməsi. Keçən dəfə Nəriman Həsənzadə ilə toydaydıq və şair kimi ikimizə birlikdə söz verdilər. Başa düşdüm ki Nəriman müəllim məni tanımır. Sovet dövründə Ədəbiyyatı Təbliğ Bürosu var idi. Bir yaşlı şairlə bir gənc şairi göndərirdilər ki, gedin Gədəbəydə zəhmətkeşlərlə görüşə. Bu imkan veriridi ki, onlar bir-birini həm şair, həm də bir insan kimi tanısınlar. Amma indi bu imkan yoxdur. Tutaq ki, mən çox istəyirəm Vaqif Bəhmənli haqqında gələcəkdə bir esse yazım. Amma mən onu görməmişəmsə, onunla kəlmə belə kəsməmişəmsə, bunu yaza bilərəmmi? Təbiidir ki, yox. Çünki içimdən keçməyən, bilavasitə yaşamadığım şeyləri yaza bilmirəm. Qıraqdan durum Vaqif müəllimə xoş gəlmək üçün nəsə yazım, mən bunu bacarmıram. Bütün bunlar ədəbiyyatın problemidir.
Əjdər Ol: İlham, bu, ədəbiyyatın yox, ədəbi prosesin problemidir. Ədəbiyyat başqa şeydir. Gəlin ədəbiyyatdan danışaq, prosesdən yox.
İlham Qəhrəman: Ədəbiyyat da prosesdə yaranır. Odur ki, mən onlar arasında radikal fərq görmürəm. Ədəbi proses faktları dolayısı ilə həm də ədəbiyyat olaylarıdır. Yaxud onlar bir-birinə qarşılıqlı təsir edir. Məsələn, sovet dövründə ədəbi şuralar var idi və onlar çox gözəl fəaliyyət göstərirdi. Hər yazını çapa buraxmırdılar. Dərc olunmaq məsuliyyət demək idi. İndi isə nə gəldi yazıb efirdən səsləndirirlər.
Əsəd Cahangir: İndi nə deyirəsn? Yenidən senzuraya qayıdaq?
İlham Qəhrəman: Yox, mən bunu demirəm. Ədəbi Şura senzura deyil. O, şeirə siyasi-ideoloji yox, sırf sənət baxımından qiymət verirdi. Ona görə ortalığa çıxan bədii məhsullar kejfiyyətli olurdu. İndi efirdə mahnı səsləndirilir, heyrət edirsən. Çünki mahnının mətni çox gülünc gündədir. Halbuki şair də, bəstəkar da o mətnə dəfələrlə baxıb.
Əjdər Ol: İlham, prosesdə çox şey ola bilər. Kim çap olundu, kim çap olunmadı, mahnı mətni zəifdir, yaxud güclüdür, bu, prosesin işidir. Onda da bu kimi işlərin yaxşısı-pisi olub, indi də var. Ədəbi keyfiyyət isə tamamilə başqa söhbətdir. O zaman sərhədlər bağlı idi və insanların asudə vaxtını təmin etmək üçün ədəbiyyatdan istifadə olunurdu. O vaxt oxucularla görüşlər, nəşrlər, şairlərin bir-birini tanıması hamısı ideologiyaya xidmət edirdi. Bu da sovet dövrünün planı idi ki, qoy şeir oxusunlar, başları qarışsın. İndi isə söhbət şeirin ictimai, estetik şüura təsir etməyindən gedir. Onda da gözəl şairlərimiz olub, indi də var və onlar öz daxili dünyalarını yazırlar. Bu gün biz kitabların alınmaması problemindən danışırıq. Şeir feysbuk səhifələrində oxunur, amma kitab alınmır, oxunmur.
Əsəd Cahangir: Bəlkə, kitabın alınmaması maddi amillə bağlıdır, yəni sadəcə kitab almağa pul çatmır?
Əjdər Ol: Kitab ən ucuz əmtəədir.
Vaqif Bəhmənli: Məncə, İlhamın bayaq dediyi sözü qəribçiliyə salmaq olmaz. Hansı məqamlardasa ədəbiyyat, İlhamın dediyi kimi, ədəbi prosesdən yaranır. Görün, biz nə vaxtdır bir araya gəlmirik? Bu məsələlər hardasa araşdırılmalıdır. İndi cavan bir şair oturub yazır və sabah sosial şəbəkədə paylaşır. Beş dostu onu tərifləyən şərh verir, on-on beş adam bəyənir. Belə bir fürsət içində kimi istəsən inandırmaq olar ki, o, şairdir. Bu onun göstəricisidir ki, sosial şəbəkə, xüsulə də feysbuk məsuliyyət hissini azaldır. Milli-mənəvi dəyərlər, eləcə də xalqın poetik dünyası daim qorunmağa məhkumdur. Ən optimal müdafiə yolu isə böyük ədəbiyyat həqiqətinin ən geniş miqyasda düzgün izahı ola bilər.
İlham Qəhrəman: Bunu daha çox tənqidçilər etməlidir. Bizim tənqidçilər yaxşı şeiri pisdən seçə bilmirlər, ümumən şeiri ayırd edə bilmirlər. Mən məqalələrə baxıram ki, çox zəif şeirlərə məqalələr yazılır.
Əsəd Cahangir: Bəyəm zəif şeirə məqalə yazmaq olmaz? Marina Svetayeva kimi ancaq puşkinlərdən, mandelştamlardan, yəni “güclü” şairlərdən yazmaqla tənqid yox, esseistika yaratmaq olar.
İlham Qəhrəman: Kim deyir ki, zəif şairdən məqalə yazılmasın. Demək istədiyim odur ki, zəifdən zəif kimi yox, az qala dahiymiş kimi yazır, zibildən konfet düzəltmək istəyirlər.
Əsəd Cahangir: İlham, bu gün bizdə ədəbi-tənqidlə məşğul olanlar əsasən bu şəxslərdir - İsa Həbibbəyli, Nizami Cəfərov, Nizaməddin Şəmsizadə, Vaqif Yusfli, Tehran Əlişanoğlu, Cavanşir Yusifli, İradə Musayeva, Bəsti Əlibəyli, Nərgiz Cabbarlı, Elnarə Akimova. Səncə, bunlardan hansının konfet sexi var?
İlham Qəhrəman: Bunu müəyyən etmək artıq ədəbi-tənqidin işidir.
Əsəd Cahangir: Görürsənmi, konkret ad çəkmək gələndə dərhal yaxamızı kənara çəkir, sonra da tənqidçini qınayırıq ki, niyə zibildən konfet düzəldirsən.
İlham Qəhrəman: Axı, hansını deyim, sadalanan adlardan bir neçəsi istisna olmaq şərtilə yerdə qalanların sən demiş "konfet sexi" olub. ... və o sexlər bu gün də fəaliyyət göstərir.
Əsəd Cahangir: O bir neçə istisnaya kimlər aiddir?
İlham Qəhrəman: Məsələn, İradə xanımın adını çəkə bilərəm. Təvazökarlıqdan uzaq olsa da, o, yurd həsrətli şeirlərim haqqında görməzə-bilməzə böyük bir məqalə yazmışdı. Bu, məni şəxsən tanıyanların haqqımda yazdıqlarından mənə daha şirin gəldi.
Əsəd Cahangir: İlqar, Sartr deyirdi ki, təpki olmayan yerdə sənətkarın gözəl bədii sənət nümunəsi yaratması çətindir. Yəni sənətkar gərək həmişə rejimlə müxalifətdə ola. Buna görə o, Sovet İttifaqını bədii yaradıcılığın inkişafı üçün ən münbit zəmin sayırdı. Buna baxmayaraq, faktlar Sartrın nəzəri fikirlərini rədd edirdi. Dissident ədəbiyaytını nəzərə almaqsaq, SSRİ-də yaranan ədəbiyyat, xüsusən də senzuranın maksimum gücləndiyi Stalin dövrü ədəbiyyatı özünün xüsusi parlaqlığı ilə seçilmirdi. Səncə, qapalı sovet mədəniyyətindən açıq mədəniyyətə keçid poeziyanın inkişafına necə təsir etdi?
İlqar Fəhmi: Təbii ki ictimai rejim poeziyaya, ümumiyyətlə inəsənətə çox təsir edir. Adətən diktat rejimlərdən sonra, bir azadlıq mühiti yaranır. Dünyada belə hadisələr çox olub. Və ən güclü ədəbiyyat, mədəniyyət hadisələri diktatura dövrünün sonları və ictimai azadlıq dönəminin əvvəlinə təsadüf edir. Sanki uzun illər yaradıcı şəxslərin içində sıxılıb qalmış enerji azad mühitə yaxınlaşdıqca daha da güclənir, amma sıxılmış energetika püskürəndən sonra sakitləşir.
Rusiyanın, sosialist ölkələrinin tarixinə baxanda da eyni prosesi görürük. Şəxsən mənə elə gəlir ki, onların iyirminci əsrdə ən gözəl sənət nümunələri səksənlərinsonları, doxsanların əvvəllərində yaranıb. Zənnmicə, bizim poeziya haqqında da bunu demək olar.
Doxsanıncı illərin poetik ab-havası, məncə, indikindən daha dərin, daha energetik idi. Hərçənd ki, həmin vaxtlar ölkənin şəraiti çox ağır idi. Sonra elə bil o enerji sərf olundu və müasir ədəiyyatımız şərqlə qərb arasında qaldı… Yavaş-yavaş şair təbiətinin mahiyyəti dəyişdi, şeirdən ideya, fəlsəfə itdi.
Əsəd Cahangir: Müşfiq vaxtilə yazırdı:
Şairə ilhamdan maya gərəkdir,
Anasız cocuğa daya gərəkdir.
Şairəm söyləyir yerindən duran,
Adamın üzündə haya gərəkdir.
Təkcə Azərbaycan yox, müasir dünya poeziyasının ən böyük problemi poetik ilham, yaxud muzanın aradan qalxmasıdır. İndi kimin azacıq savadı varsa, şeir yazır. Bu plüralizm isə avtomatik olaraq istedadlı ilə istedadsız arasındakı fərqi aradan qaldırır. Gənclərdən bəziləri belə düşünür ki, ilham bu gün keçmişə məxsus bir qalıq, anaxronizmdir. Yəni “şairə ilhamdan maya-filan gərək” deyil. Yanıla bilərəm, məncə, bizdə ilham pərisinə müraciət edən sonuncu şair Məmməd Araz olub, o da muzanın varlığını sual uşarəsi, şübhə altına alıb:
Ey ilham pərisi, varsansa əgər,
Bu axşam üstümə qanadını gər.
İlqar Fəhmi: Həmişə irrasional məsələlərə rasional fikir bildirməkdən qaçmışam. Şeirin yazılması prosesi o qədər incə və ruhla bağlı bir şeydir ki, bunu rasional fikirlərlə izah etmək çətindir və iki şair bir-birinə oxşar yaza bilməz. Bu baxımdan, ilham pərisi obrazını, məncə, kənara qoymaq lazımdır. Yaradıcılıq psixologiyası nədir mövzusunda minlərlə kitab var dünyada. Amma o kitabların müəllifləri bu məsələdə fərqli mövqedə dururlar.
Əsəd Cahangir: Hər halda Platondan Vıqotskiyə qədər sənət psixologiyasından yazanların əksəri bir məsələdə həmrəydirlər - ilham sənətkarın qeyri-ixtiyari düşdüyü elə bir ruhi-psixoloji durumdur ki, burda o özünü kimsə gözəgörünməz birisinin diktəsi altında yazırmış kimi hiss edir. Məsələn, Homer hər iki poemasını epos muzası Kalliopaya müraciətlə başlayır, ondan kömək istəyirdi.
İlqar Fəhmi: Muzaya müraciət Homer dövrü ədəbiyyatında qəbul olunmuş bir trafaret idi, şərti bir şey idi. Onun öz poemalarını muzaya müraciətlə başlaması o demək deyildi ki, o doğrudan da hansısa gözəgörünməz birinin ona şeir diktə etdiyinə inanırdı.
Əsəd Cahangir: Bəlkə, çağdaş insanın, eləcə də, sənin və mənim nəzərimdə bu bədii-estetik trafaret, şərti bir şeydir, Homer isə muzaya inanır, hətta ondan kömək alırmış?
İlqar Fəhmi: Muzanı hərə bir cür təsəvvür edirdi. Bu onu göstərirdi ki, o obyektiv yox, subyektiv təzahürdür. Xüsusən də, nəsrdən fərqli olaraq şeirdə hərənin öz ilham pərisi var idi. Bir adam gələcək oturacaq və ağılla qafiyələri düzüb şeir yazacaq, sən və mən biləcəyik ki bu şeirdə hiss yoxdur, amma minlərlə insan o şeiri oxuyacaq. Azərbaycan tarixində çoxsaylı şairlər var ki millət onu sevir, amma biz bilirik ki, bu adam oturub bu poemanı bir işi icra edən kim yazıb. Mən hələ də başa düşə bilmirəm ki, ilhamla 80 səhifəlik şeir necə yazıla bilər.
Vaqif Bəhmənli: 300 səhifəlik roman necə yazılırsa, o da elə.
İlqar Fəhmi: Roman belədir ki, ilham öncədən sujeti gətirir və sonra da sən ağılla oturub onu yazırsan.
Əsəd Cahangir: Kafka “Hökm”ü bir gecəyə, Dostoyevski “Qumarbaz”ı 27 günə, Sabir Əhmədli “Yamacda nişanə”ni bir həftəyə, Elçin “Mahmud və Məryəm”i 18 günə yazmışdı. Bunlar hamısı öz müəlliflərinin ən oxunaqlı, ən maraqlı əsərləridir. Hamısı da ilhamla yazılıb. Çünki belə qısa müddətə bir roman və ya povesti ancaq ilhamla yazmaq olardı. Bu əsərlərin oxucuya qüvvtəli emosional təsiri də məhz ilham amili ilə bağlı idi. Çünki ilhamla yazmaq ürəkdən yazmaq deməkdir və yalnız ürəkdən gələn söz ürəklərə təsir edə bilər. Səməd Vurğunun dili ilə desək,
Qəlbin, ürəyin odlarına yanmasa bir söz,
Dillərdə, ağızlarda o dastan ola bilməz.
İlham Qəhrəman: Mən bu məsələdə ortaq məxrəcə gəlməyin tərəfdarıyam. Bütün istedadlı şairlər şeiri iki dillə yazırlar - ağıl və ruhun diliylə. Başqa sözlə desək, bu eyni zamanda həm savad, həm də ilhamla yazmaq deməkdir. Şeir şübhəsiz ki, ilhamdan doğulur. Amma bununla bərabər şair nə qədər savadlı olarsa, daha yaxşı şeir hasilə gələr. Odur ki, mən ilham və savad amillərinin qarşı-qarşıya qoyulması ilə razı deyiləm. Klassiklərimizə baxaq: Nizami, Nəsimi, Füzuli. Bunların yaradıcılığı parlaq istedadla yanaşı dərin savadın məhsulu idi. Təsadüfi deyil ki, Füzuli şeirin elmli olması tələbini xüsusi vurğulayaraq yazırdı: “Elmsiz şeir əsassız divar olur və əsassız divar qayətdə bietibar olur”.
Əsəd Cahangir: Məsələn, Xaqani Hasın şeirlərində intellektə iddia var. Vaqif Səmədoğlu da yəqin ki onun yazılarının məhz bu tərəfinə aludə olub, onu təqdir etmişdi. Amma Xaqaninin şeirlərində bu intellekt sadəcə iddia olaraq da qalır. Çünki şeir əvvəlcə şeir olmalıdır, sonra onun elmindən danışmaq olar. Orxan Vəli Qanıq isə yazırdı:
Ey Vətən, səndən ötrü nələr yapmadıq,
Kimimiz öldük,
Kimimiz nitq söylədik.
Burda bəyəm hansısa elmə ehtiyac var?
İkincisi, indiki bir çox şairlərin, xüsusən də gənclərin Füzuli dediyi anlamda və səviyyədə elmi yoxdur.
Son dövr poeziyası iki cür pozulub: birincisi, səmimiyyət, azadlıq adı altında vulqarizmlər baş alıb gedir, xüsusən də gənclər intim məsələlərdən açıq-saçıq yazmağı ən böyük yenilik və qəhrəmanlıq sayırlar, bunun ən bariz nümunəsi Sevinc Pərvanənin, müəyyən qədər də Günel Mövludun şeirləridir; ikincisi, obrazlılıqdan az qala tamamilə imtina etmək, şeiri nəsrə qatmaq, misranı cümləyə çevirmək... Bu seriyadan onlarla ad çəkmək olar, ona görə konkret imzalara getməyəcəm. Birincisi şeirin məzmun, ikincisi isə formaca pozğunlaşmasıdır. Bəyəm, bunlar elmdir?
İlham Qəhrəman: Mən şeirdə səmimiyyətin tərəfdarıyam. Amma, şübhəsiz ki, bu səmimiyyət vulqarlıq həddinə enməməlidir. Eyni zamanda, şeirin obrazlardan xali olmasını qəbul etmirəm. Qədim kitabımız "Oğuznamə"obrazlı deyimlərə görə bu gün də oxunaqlığını itirmir. Aşıq şeirimizin dahi simalarını xatırlayaq. Onlar hamısı daha çox obrazlı deyimlə ustadlıq qazanıblar. Öz təcrübəmdən çıxış edirəm. Mərhum ədəbiyyatşünas Arif Əmrahoğlunun xatirəsinə yazdığım şeirdə belə bir misra var:
Ağacın alt budağıydın,
Əlimiz çatan yer idin.
Bu, Arif müəllimi ən dəqiq xarakterizə edən obrazdır. Bu obraz olmadan onun poetik portretini necə yaratmaq olardı? Məncə, elmi şeir adı altında əllaməlik edənləri zaman özü çıxdaş edəcək.
Əsəd Cahangir: Yazıq zaman, yenə də hər şeyi sənin öhdənə buraxırıq...
İlqar Fəhmi: Zaman demişkən, müasir dövrdə Azərbaycan yazarı olaraq biz üç proses yaşadıq. Bunlardan biri elmi-texniki inqilabdır. Bunun hesabına şairin oxucuya bir anda çıxmaq imkanı yarandı, yəni internet məkanı genişləndi. O gün bir xanım gəlib ki,mən elə birbaşa ora status kimi yazıram şeirlərimi. Yəni o qədər sürətli ortaya çıxmaq imkanı var. İkincisi, ölkənin müstəqilliyi, azadlığı, yəni diktaturadan azad olunmasıdır. Üçüncüsü isə torpaq, vətən itkisidir. Müxtəlif xalqlara fikir versək, bu proseslərin üçünü də eyni vaxtda yox, fərqli zamanlarda yaşayıblar. Bizdə isə bu üç proses qısa müddətdə baş verdi və çox sürətlə keçdi. Şeirimiz isə bu mərhələni hələ də keçə bilmir.
Əsəd Cahangir: Səncə, nə üçün?
İlqar Fəhmi: Çünki poetik təfəkkürümüz saydığım bu daxili problemləri həll etmədən dünyaya çıxmaq istəyir. İndi çoxu Nobel xəstəliyinə yoluxub. Yəni sən dünyada tanınmırsansa, demək müasir deyilsən, yazının keyfiyyəti də yoxdur. Hər şey yalnız xaricə çıxmaqla ölçülür. Mənə elə gəlir ki, indi vətən itkisi, yurd ağrısı Nobel istəyindən geridə qalıb. Biz gəncliyimizdədaha çox öz şairlərimizi sevir və oxuyur, onların şeirlərini əzbər deyirdik. İndi isə gənclər öz şairlərimizi yox, hansısa avropalını özünə örnək kimi götürür, ona oxşamaq istəyirlər. Bir növ öz şairimizi sevmək onlar üçün zövqsüzlük, gerizəkalılıq sayılır. Bu Nobel xəstəliyi yavaş-yavaş zövqü də o tərəfə sürükləyir. Əgər bir gənc tutalım Əjdər müəllimin şeirini sevsə belə, bunu etiraf etməyə utanır, əvəzində Avropadan birinin adını çəkib onu sevdiyini bildirir. Çünki belə olan halda o daha müasir, daha ağıllı və savadlı, bir sözlə, daha sanballı görünür. Hərçənd, həmin Avropa, ya Amerika şairinin iki dildən keçən tərcüməsini oxuyub.
Əjdər Ol: Ən pisi də odur ki, istedadlı gənclər yolunu sanki daha tez azır.
Əsəd Cahangir: Əjdər müəllim, bəlkə, məsələni konkretləşdirək, yəni yolunu azan o istedadlı gənclər kimlərdir?
Əjdər Ol: Aqşin, Qismət... Yenilik axtarışına çıxanların hamısı mənzil başına çatmır. Yarı yolda qalanlar daha çox olur.
Əsəd Cahangir: Fərqanə xanım, mən sizi ilhamlı şair sayıram. Maraqlıdır, siz şeiri necə yazırsız?
İlham Qəhrəman: Fərqanə xanım bu suala cavab verməmiş deyim ki, onun şeirləri oxucuda narahatlıq hissi oyadır. Ona görə ki, onun poeziyası yaşadığımz problemlərin bədii güzgüsüdür.
Fərqanə Mehdiyeva: İlham, yaradıcılığıma verdiyin dəyərə görə sağ ol. Şeiri necə yazdığıma gəlincə isə necə yazdığımı bilsəydim, yəqin ki yaza bilməzdim. Çünki şeir bir möcüzədir. Mən onu dünyanın səkkizinci möcüzəsi sayıram. Şeirin şairə gəlişi, yazılması prosesi qeyri-ixtiyaridir. Şeir yazmaq ölüb-dirilmə prosesinə bənzəyir. Şeirlərimdən birində yazdığım kimi,
Bu da bir ömürdür səfərə çıxdım,
Bir kərə yarandım, min kərə çıxdım.
Allaha min şükür səhərə çıxıdm,
Bu gecə yuxumda şeir yazırdım.
Əsəd Cahangir: On ilə yaxındır ki, gənclik jurnalı “Ulduz”da poeziya şöbəsinin rəhbərisiz. Jurnal üçün şeirləri hansı prinsiplə seçirsiz?
Fərqanə Mehdiyeva: O şeirdə ki, ilham, duyğusallıq, bədii tapıntı, orijinal fikir görürəm, onu dərc olunmağa məmnuniyyətlə təqdim edirəm. Əsas məsələ gözlənilməzlikdir. Ən yaxşı şeir öz gözlənilməzliyi ilə oxucuda şok effekti doğuran şeirdir. Füzuli demişkən,
Heyrət, ey büt, surətin gördükdə lal eylər məni,
Surəti-halım görən surət xəyal eylər məni.
Şeir oxucunu güldürə, ağlada, düşündürə bilər. Amma şair o zaman ən çox nail olur ki, oxucu bütün bunlardan keçib heyrətə gəlsin.
Əsəd Cahangir: Əsasən gənclərlə işləyirsiniz. Gənclərdən kimlər sizi öz şeirləri ilə heyrətləndirib?
Fərqanə Mehdiyeva: Sevinc Yunuslu, Anar Amin, Elçin Aslangil, Feyziyyə, Könül Həsənqulu, Arzu Hüseyn, Vəfa Mürsəlqızı, Vasif Zöhraboğlu, Əntiqə Səməndər, Taleh Mənsur, Qabil Ədalət, Rüfət Axundlu, Elməddin Nicat, Şahinə Könül, Sevil İşıq, Ruzbeh Məmməd, Emil Rasimoğlu, İntiqam Yaşar, Fərid Həsənzadə, Şəfa Vəliyeva, Tural Adışirin... Adlar çoxdur. Gənclərin mənim üçün ən maraqlı tərəfi odur ki, heç kimdən təsirlənmədən özlərini yazırlar. Gənc olmalarına baxmayaraq, hərəsinin öz ruhu var. Altına imza qoymasalar belə, mən onların şeirlərini bir-birindən ayıra bilirəm. Təkcə estetik yox, etik baxımdan da bu gənclərdən çox razıyam. Hər əsassız iddiadan uzaqdırlar, böyük-kiçik yeri biləndirlər. Amma desəm ki, onlar məni heyrətləndiriblər, bu, mübaliğə olardı. Gün o gün olsun ki, onlar öz şeirləri ilə bizi heyrətləndirsinlər.
Əsəd Cahangir: Bəzən şeiri qadın poeziyası, kişi poeziyası deyə cinsəl təsnif edirlər. Yaradıcı bir xanım kimi bu faktla yəqin ki rastlaşmısınız.
Fərqanə Mehdiyeva: Çox rastlaşmışam və bununla qəti razı deyiləm. Mən bir şey bilirəm ki, şeirin kökündə hiss, emosiya dayanır. Şeir ana laylasıdır. Bu hiss qadında da, kişidə də ola bilər. Baxın, biz ömrümüzün dərinliyinə - uşaqlığımıza gedəndə orda cinsəl fərqlər görmürük. Poeziya da bizim hisslərimizin uşaqcasına məsumluğudur. Hisslərimizin də dərinliyinə getsək, orda cinsəl bölgülərin yoxa çıxdığını görərik. Yeri gəlmişkən bir söz deyim, siz də gülün. Bir dəfə şairlərdən biri öz maşını ilə məni evimizə aparırdı. Evə çatanda təklif etdim ki, qardaş, düş qonağımız ol. Qayıtdı ki, yoldaşın deməz ki, bu kişi kimdir? Dedim narahat olma, deyəcəm ki, kişi deyil, şairdir. Sözümün canı odur ki, əsil şairin milləti, dini, irqi olmadığı kimi, cinsi də olmur. Şair o qədər təmiz məxluqdur ki, inanmıram ki, kimsə həyat yoldaşını ona qısqansın. Mən qadınlı-kişili şairləri qanadsız mələklər hesab edirəm. Bir daha təkrar edirəm söhbət əsil şairdən, həqiqi poeziyadan gedir.
Əsəd Cahangir: Onda bu gün hər cür milli və dini dəyərlərin əleyhinə çıxan bəzi gənc şairlərə haqq qazandırırsan axı.
Fərqanə Mehdiyeva: Mən onlara haqq qazandırmıram. Çünki onlar dini, milləti rədd edib onun yerinə heç nə qoya bilmirlər. Onlar öz güclərini nifrətdən alırlar. Mənim nəzərimdə isə ən böyük din məhəbbət, ən varlı insanlar sevənlərdir. Nəbi Xəzrinin sözü olmasın:
Nəbiyəm, bir dağam, başı qarlıyam,
Demə zirvəndəki o duman nədir
Bütün varlılardan daha varlıyam,
Dövlətim məhəbbət, varım sevgidir.
Əsəd Cahangir: İlqar, bayaq Vaqif müəllim Aqşindən danışdı. Aqşin istedadlı şairdir, amma şübhəsiz ki, Molla Pənah Vaqif deyil. İkincisi isə Aqşinin hər yeni kitabı onun irəliləyişi yox, geriləməsindən xəbər verir. Yaxud Salamı götürək. 90-cı illərdə yazdığı şeirlərin hüdudlarını aşıb keçə bilmədi. Şeirə salam verdi, amma əleyk eləmədi. Eləcə də Qulu Ağsəs, Səhər Əhməd, Pərviz Cəbrayıl, Həyat Şəmi. Bunlardan fərqli məhsuldarlığı ilə seçilən Əlizadə Nurinin uğurlarını isə keyfiyyət dəyişkənliyindən daha çox, kəmiyyət artımı ilə xarakterizə etmək olar. Bizdə ümumən ikinci qata keçmək problemi var. Elə bil ki, hansısa gözəgörünməz divar kəsir şairlərin qarşısını. Onlarda daxili boy artımı getmir – mənəvi, intellektual, estetik cəhətdən böyümürlər. Nəsrimizdə isə belə böyümənin parlaq nümunəsi var - İsa Muğanna! Baxın, “İdeal”ı yazan Muğanna, “Saz”, yaxud “Tütək səs”ini yazan Hüseynovdurmu? Qətiyyən. Bu iki imza arasındakı fərq o qədər böyükdür ki, hətta yazıçı özü “İdeal”a qədərki əsərlərindən imtina edib. Şeirdə buna müqabil imza tapmaq bir az çətindir. Səncə, niyə?
İlqar Fəhmi: Bizdə müsəlmançılıqdan gələn bir məsələ var ki, içimizi açıb tökmürük. Müasir Avropa mədəniyyəti və ədəbiyyatı isə məhz buna köklənib. Daxildəki bütün psixoloji, seksual, intim problemləri açıb tökmək və bu yolla fərqli görünmək… Bizsə nə qədər çalışsaq da, hətta ən açıq-saçıq yazan şairmiz də o həddə vara bilməz. O buna çalışsa da, saxta alınır. Dərhal bilinir ki, öz içindən gəlmir, uydurmadır.
Əsəd Cahangir: Gəlin son 10 ilin poeziyasına baxaq. Erotik şeir də yazırlar, hətta pornoqrafiya da. Məsələn, elə götürək özünü Azərbaycan və dünya şeirinin “yeni günəşi” elan edən Nuridə Atəşini.
İlqar Fəhmi: Bugünki şairlər erotik şeir yazır, amma onun yanında iki söyüş söysən, qızarar. Çünki təkrar edirəm, öz açıq-saçıqlıqlarında səmimi deyillər. Sadəcə özlərini müasir Avropa sənətkarlarına bənzətməyə çalışırlar. Özləri olmaq istəmirlər.
İlham Qəhrəman: Mənə elə gəlir ki, mən də o səddi aşa bilməmişəm. Amma mən bunu iri janra keçmək mənasında deyirəm. Üç dəfə mövzu gəlib ki, poema yazım, məişət qayğılarım imkan verməyib bunu eləməyə.
Əsəd Cahangir: Bəlkə, o poemanı yazmaq hissi güclü olmayıb səndə? Mən iki poema yazmışam - birincisi min, ikincisi min üç yüz misradır. Birincini 40 günə, ikincini altı aya tamamlamışam. Maddi qayğılarım-filan da səninkindən az deyil. Amma bu, o poemaları yazmağa mənə mane ola bilməyib. Yəni demək istəyirəm ki, problem sadəcə sosioloji müstəvidə deyil.
İlham Qəhrəman: Əsəd, sovet dövründə AYB-nin Şüvəlan qəsəbəsində Yaradıcılıq Evi vardı. O dövrün qələm adamlarını yaradıcılıq evlərinə ezam edirdilər. Onlar da orda guşənişin olub içindən gələni sərbəst şəkildə qələmə alırdılar. Mən bu mənada ailə-məişət qayğılarının bizim yaradıcılıq imkanlarımızı məhdudlaşdırdığını demək istədim. Prezidentin Şabranda yazıçılar üçün yaradıcılıq evinin inşası haqqında göstərişi var. Şəxsən mən o evin inşa olunmasını səbirsizliklə gözləyirəm. Bu evin inşası yaradıcı adamlar üçün böyük töhvə olardı.
Əjdər Ol: Məncə, hər hansı bir əsəri yazmaq fədakarlıq məsələsidir. Mən bütün səbəbləri bəhanə hesab edirəm.
Vaqif Bəhmənli: Nizami, Füzuli kimi şairlər həm də elm sahibi olublar, oturub işləməyi bacarıblar.
İlham Qəhrəman: Böyük sufi Cüneyd Bağdadidən soruşurlar ki, təsəvvüf nədir? Belə cavab verir: təsəvvüf odur ki, Allah, səni səndə öldürə, özündə dirildə. Şair də özündə ölüb şeirdə dirilməlidir. Bütün bunlarla yanaşı maddi həyatın da öz şərtləri var və onlarla hesablaşmamaq mümkün deyil.
Vaqif Bəhmənli: Məncə, maddi ehtiyac yazmaqdan daha çox oxumağa mane olur. Müasir şair bəlkə də elə bu maddi ehtiyac üzündən mütaliə etməyə vaxt tapmır. Halbuki istedad qıfıldırsa, mütaliə açardır. Amma bu problemi sadəcə fərdi mütaliə yoluyla həll etmək mümkün deyil. İnstitutda ustad dərsləri almaq lazımdır. Bəlkə də bir sıra cavanların gözlənilən ümidləri doğrultmaması mütaliələrinin kasadlığı ilə bağlıdır. Allah verən istedad biliklə maddiləşir.
Əsəd Cahangir: Bakı Slavyan Universiteti nəzdində fəaliyyət göstərən Yaradıcılıq fakültəsi məhz bu məqsəd üçün yaradılıb.
Vaqif Bəhmənli: Bu yaxşı bir addımdır, hətta müəyyən nəticələr da var. Mən özüm də orada qonaq olmuşam. Gənc yazarların yadında nə qaldığını deyə bilmərəm, amma mən onlardan öyrəndim. Bizdə, şübhəsiz ki, ədəbiyyat institutu olmalıdır. Amma baxır burda dərsi kim deyəcək. Məsələn, məncə, ciddi nəticələr əldə etmək üçün dünyanın qüdrətli söz ustadlarını mühazirə üçün dəvət etmək lazımdır.
İlqar Fəhmi: Laboratoriya formatlı təcrübə keçəcək ədəbi klublar olsa, məncə, daha uyğun olar. Çünki şair öz peşəkarlıq səviyyəsini artırmalıdır daim. Bizdə bunu sevmirlər, İstedada çox arxayın oluruq.
Əsəd Cahangir: Bu gün dünya esxatoloji ovqat, yəni qiyamət duyğusu yaşayır. Tez-tez dünyanın sonunun yaxınlaşmasına dair şaiyələr yayılır. Bütün dünyada qəbul olunmuş bir fikir var ki, şeir də prozanın müzəffər yürüşü qarşısında duruş gətirməyib, öz ömrünü başa vurmaqdadır. Min illik şeirimizə baxanda bu fikrə hətta müəyyən qədər haqq qazandırmalı olursan. Baxın: çox sərt qanunlara tabe olan əruz şeiri; sonra əruzdakı qədər sərt olmasa da, öz dəqiq forma göstəriciləri olan heca şeiri; ondan sonra sovet dönəminin ritmik sərbəst şeiri; ən nəhayət, hər cür qafiyə və vəzn haqq-hesablarından uzaq çağdaş verlibr, ağ şeir. Şeirin oturuşmuş qanunları getdikcə aradan qalxır. Şeirlə nəsr arasındakı fərqlər demək olar ki yoxa çıxıb. Bu, dolayısı ilə həm də şeirin yoxa çıxması deyilmi?
Əjdər Ol: 90-cı ilin ortalarında hamı gəraylı yazırdı. İndi niyə yazmırlar? İndi nə yazırlarsa, 10 ildən sonra onu da atacaqlar qırağa. Şeirin ömrü bitə bilməz. Çünki nə qədər insan və onun mənəvi ehtiyacı varsa, şeir də olacaq.
Fərqanə Mehdiyeva: Nə qədər ki sevgi var, ana laylası var, torpaq var, hava var, su var, od var, bir sözlə, həyat var, poeziya da olacaq Allah rəhmət eləsin, Hüseyn Arif vaxtilə necə gözəl deyib:
Kim deyir şeirin meydanı dardır,
Sonu görünməyən bir ilk bahardır.
Nə qədər hayat var, şeir də vardır,
Həyatın nəfəsi şeir deyilmi?
İlham Qəhrəman: Nə qədər ki ruhun dilindən yazılan şeirlər var, demək, şeir yaşayır. Hər yeni istedad elə bil ki, şeirin əbədiliyinin yeni təsdiqi kimi gəlir dünyaya. O gün Ruslan Dost Əli adlı bir gəncin şeirlərini oxudum, çox xoşuma gəldi, ürəyimə toxundu. Nəsrdən, publisistikadan fərqli olaraq, şeirin sehri olmalıdır. Bu sehri Ruslanın şeirlərində gördüm.
Əsəd Cahangir: Amma formal oyunbazlıq üstündə qurulan, hər cür sehrdən məhrum ölü mətnlər də az deyil.
Əjdər Ol: Bu sadəcə gəncliyin şıltaqlığıdır. Onların içində sənəti başa düşdükdən sonra başqa hisslər baş qaldıracaq, başqa keyfiyyət dəyişiklikləri üzə çıxacaq. Bu gün çap olunanlar ilkin həvəslər, ilkin addımlardır. Hələ gözləyək görək, nə olur. Onlara demək olmaz ki, yazma və ya yaz.
Fərqanə Mehdiyeva: Məncə, indiki gənclərə verilən meydan bizim dövrün gənclərinə heç vaxt verilməyib. Bu işdə ən çox zəhməti olan Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Gənclər Katibi Rəşad Məciddir. O gənc ədiblərə təkcə rəhbərlik etmir, həm də atalıq qayğısı göstərir. Mən dəfələrlə gənc ədiblərin tədbirlərində iştirak etmişəm. Rəşad müəllim onların təkcə yaradıcılıq yox, məişət problemlərinə qəqər maraqlanır. İşinin çoxluğuna baxmayaraq, o, gənclərin yaradıcılığını yaxından izləyir, onların mütaliəsi ilə maraqlanır, baş redaktoru olduğu "525-ci qəzet"də onları geniş dərc edir, layiq olanları Prezident təqaüdünə təqdim edir. Gənclər gərək bunu qiymətləndirməyi bacarsın, bundan sui-istifadə etməsinlər.
Poeziyamızın ən yaralı yeri isə məncə ədəbi gənclik yox, bölgələrdə yaşayan şairlərlə bağlıdır. Bilal Alarlı, Telman Hüseyn, Arif Fərzəli, Bahadur Fərman, İnqilab İsaq, İbrahimxəlil, Eldar İsmayıloğlu, Zabil Pərviz, Məhəmməd Astanbəyli, Aləmzər Əlizadə, Məzahir Hüseynzadə, Tərlan Əbilov, Əlirza Həsrət, Tapdıq Türksoy, Anar Həbiboğlu, Elşən Əzim... Müxtəlif bölgələrdə yaşayan bu şairlərin adlarını çəkməyə xüsusi ehtiyac görürəm.
Mənim vaxtilə "Ulduz" jurnalında bir rubrikam vardı - "Gözdən uzaq, könüldən yaxınlar". Bu rubrikada dərc olunan yazılarımı ədəbi-bədii orqanlarda bir vaxtlar aktiv dərc olunub, son illər imzaları görünməyən şairlərə həsr edirdim. Onların əksəri təkcə istedadlı yox, həm də çox təövazökar adamlardır. Buna görə onları arayıb-axtarmaq bizim borcumuzdur. Və bu adamlar nə qədər kənara çəkilirsə, yaradıcılığa ədəbiyyatdan kənar məqsədlərlə yanaşan istedadsızlar onların yerini tutmağa can atırlar. Amma belələrinin özləri nə qədər çox görünsələr də, sözləri görünmür.
Əsəd Cahangir: Şeir yaranandan onun iki əsas mövzusu olub - qəhrəmanlıq və sevgi. Dünyanın ilk şairi Homerin birinci poeması qəhrəmanlıq, ikinci poeması isə sevgi mövzusuna həsr olunub. Dastanlarımz iki qola bölünür: qəhrəmanlıq və məhəbbət dastanları. Dünya tarixi özü iki yerə bölünür - qəhrəmanlıq və sevgi dövrləri. Son vaxtlar şairlərimiz bu mövzularda, xüsusən də qəhrəmanlıq şeirləri yazmağa elə bil ki, utanırlar. Həyat qəhrəmanlar yetişdirir, məsələn, Mübariz, Fərid... Amma ədəbiyyat onların parlaq obrazını yarada bilmir. Sizcə, nə üçün?
Əjdər Ol: Biz müharibədən məğlubiyyətlə çıxmışıq, əslində hələ bitməyib müharibə. O dövrdə isə SSRİ qalib gəlmişdi və qəhrəmanlıq mövzusunda yazılırdı. İndi isə Koroğlu qəhrəmanlığı gülünc görünür. Çünki qəhrəmancasına döyüşsək də, qalib deyilik hələ. Sevgidən də ona görə az yazırlar ki, əvvəlki həsrət yoxdur. Qadına qovuşmaq indi çox asandır. Telefonla zəng edib səsini eşidirsən, skayp var, həsrət yaradan heç nə yoxdu. Yüksək həyəcanlı sevgi şeiri yazmağa şairlərin heyi qalmayıb. Platonik sevgi qalmayıb. Amma indi də ülvi hisslər, sevgilər var, sadəcə azdır.
Fərqanə Mehdiyeva: Doğrudan da, bu, ayrı-ayrı adamlardan çox, dövrün özünün xarakterindən doğur. Keçmişdəki sevgi bu gün yoxdur. Bilirəm, güləcəksiniz, amma bir söz deyəcəm. Atamgilin kəndi Kürün bir, anamgilin kəndi isə digər sahilində imiş. O vaxtın adəti üzrə gənclərin görüşmək imkanı məhdud imiş. Rəhmətlik anam həmişə deyərdi: "Gedib Kürün qırağında otururdum ki, atangilin iti hürsün, heç olmasa, onun səsini eşidim". Bu günün ədəbiyyatı da onun özünə bənzəyir. Bu gün romatikaya güldükləri, romantik sevgiyə də ironiya edirlər. Allah Əli Kərimə rəhmət eləsin, inanmıram ki, bu günün hər hansı gənci belə bir sevgini nə yaşaya, nə də yaza:
Mənsə səni sevirəm,
iynənin ucu boyda
işığa həsrət qalan göz işıq sevən kimi...
və yaxud,
Qayıt, yerinə qoy ayı, günəşi,
Qayıt əvvəki tək görüm həyatı.
Qayıt gözüem nuru, könlüm atəşi,
Qayıt sahmana sal bu kainatı.
İlqar Fəhmi: Məncə, ittihamları azaltmalıyıq gənclərə qarşı. Biz öz hisslərimiz prizmasından yanaşırıq, amma axı o gəncin də öz baxışı var. Onların da öz poeziyası yaranacaq. Caviddən sonra Səməd Vurğun çıxıbsa, indi də ələnəcək, çoxsaylı gənclərin içindən tarixə düşən şairlər çıxacaq. Sadəcə, bu poeziya bizim ruhumuza yaxın poeziya olmayacaq, tamam fərqli bir atmosferin poeziyası olacaq və çox güman ki biz onu başa düşüb sevə bilməyəcəyik.
İlham Qəhrəman: Məncə, qəhrəmanlıq mövzusunda möhtəşəm əsərlər Qarabağın alınmasından sonra yazılacaq.
Əsəd Cahangir: Onda belə çıxır ki, şeir gözləməlidir Qarabağ alınsın, sonra bu mövzuya üz tutsun?
İlham Qəhrəman: Hə, çünki şeir bu günün hadisəsidir.
Fərqanə Mehdiyeva: Nəriman Nərimanovun məşhur bir sözü var: "Sabir İran inqilabına bir ordudan artıq xidmət edib." Əlbəttə ki, şeir durub Qarabağın alınmasını gözləməməlidir. Əksinə, o Qarabağın alınmasında xalqa mənəvi dəstək olmalıdır. Mən həm bir əsgər anası, həm də bir şair kimi əsgərlərlə görüşlərdə çox olmuşam. Həmişə hiss etmişəm ki, qəhrəmanlıq və vətənpərvərlik ruhlu şeirlər onların əhvalına necə müsbət təsir edir.
Vaqif Bəhmənli: Şeir sənətdir, Qarabağı alan deyil. Ölkənin şairi də, fəhləsi də ədəbiyyatı yönəltməlidir. Amma bizdə nəsə çatışmır. Ya ustalıq, ya da nəsə. Bu boyda hadisələr olursa və şair bunu qələmə almırsa, deməli, nəsə çatışmır.
Əsəd Cahangir: Müasir Azərbaycan ədəbiyyatının əsas problemin nədə görürsüz?
Əjdər Ol: Məncə, əsil poeziyanın heç bir problemi yoxdur. Şairlərin ən böyük problemi oxucu problemidir.
Vaqif Bəhmənli: Doğrudan da bu gün poeziyanın elə bir problemi yoxdu, poeziya inkişaf edir. Sadəcə gənclər çox oxumalıdır. İstedadlılara dəstək olmaq lazımdır. Ürək vermək lazımdır. Poeziya həmişə olub və olacaq. Muzey ekisponatı şəklində olsa belə, həmişə qalacaq. Və bunu qorumaq Azərbaycan şairinin borcudur.
İlham Qəhrəman: Ən böyük problem dil məsələsidir. Hissin, duyğunun ifadə olunmasında çətinlik çəkirlər. Aşiq poeziyasını oxusunlar, folkloru oxusunlar, Sarı Aşığı oxusunlar.
İlqar Fəhmi: İlham toxundu, amma tam olmadı, Vaqif müəllim də oxumaq lazımdır dedi. Məncə, biz özümüzdən çox kənarı oxumuşuq. Markesə sərf etdiyi zaman qədər Nizamini oxusa, min qat çox öyrənər gənclər.
Vaqif Bəhmənli: Füzulinin məzarı Bağdadda olsa da, bizim ondan böyük şairimiz yoxdur. Bircə dəfə Füzuli havasıyla nəfəs dərən şair böyük poeziyanın səviyyəsindən enmək istəməz. Yaxud anlasa ki, gücü çatan iş deyil, taleyi ilə barışıb əlinə qələm almaz.
İlqar Fəhmi: İstər Nizami olsun, istər Füzuli, ikitərəfli mütaliə olmalıdır. İndiki ədib öz milli ədəbiyyatını da bilməlidir, dünya ədəbiyyatını da.
Fərqanə Mehdiyeva: Bu günün poeziyasının ən böyük problemi şairlərin mənəvi və maddi qayğıya olan ehtiyacdır. Bəzən görürsən ki, istedadlı şairlə istedadsız eyni səviyyədə tutulur, eyni mükafatı alır. Belə hallar olmasa, yaxşıdır.
Əsəd Cahangir: Amma şeirlərindən birində bu fikrilərin əksinə çıxırsan, deyirsən ki, şairin sözdən başqa heç nəyə ehtiyacı yoxdur:
Yesin ürəyini, ölsün acından,
Tək Sözə söykənsin ehtiyacından.
Edam kötüyündən, dar ağacından,
Gərək ayılmasın şairin başı.
Fərqanə Mehdiyeva: Füzuli demişkən, aldanma ki, şair sözü, əlbəttə, yalandlr.
Əsəd Cahangir: Əgər poeziyanın problemi varsa, demək onun özü də var. Olmayan bir şeyin problemi də ola bilməz. Problemlər isə sadəcə əbədi deyil, həm də tükənməzdir. Mövcudluq əslində elə bu problemləri həll etmək cəhdidir. Biz bu gün poeziyamızın çoxsaylı problemlərinin az bir qisminə toxunduq. Amma əgər bu müzakirəmizdə səslənən problemlərdən bircəciyi belə həll olsa, hesab edin ki, məqsədimizə nail olmuşuq. Söhbətimiz bununla yekunlaşır. Vaxt ayırıb müzakirədə iştirak etdiyinizə görə sizə jurnalımızın kollektivi və oxucular adından minnətdarlığımı bildiriəm.
