Kulis.az filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, şairə Adilə Nəzərin filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Firudin Qurbansoyun Kulis.az a verdiyi müsahibədə səsləndirdiyi fikirlərə münasibətini təqdim edir.
Firudin Qurbansoyun İsa Muğanna haqqında müsahibəsini soyuqqanlılıqla oxumaq olmur. Oxudum və utandım, amma bundan sonra onu oxumamamqdan utanmayacağam...
Bizim İnstitutda (Azərbaycan Respublikası Təhsil İnstitutu) bir vaxtlar İsa Hüseynovun (Muğanna) qohumu işləyirdi, sonra işdən çıxdı. Onun otağında hələ o vaxtlar yazıçının portretini görmüşdüm. Firudin bəyin müsahibəsini oxuyandan sonra fikrimdən keçdi ki, görəsən, o şəkil yenə oradadır, yoxsa yeni gələn əməkdaş harasa atıb? Gedib baxdım... O şəkli yerində görmədim, amma nikbinliklə fikirləşdim ki, portret bu köhnə otağa sığmadığı üçün onu sevən, onun böyük dəyərini qiymətləndirən ürəklərə köçüb...
Amma yenə də nəzərimdə canlandı: -
Gözləri dolmuşdu tozlu çərçivədəki İsa Muğannanın...
İnanca həqarət, əməyə hörmətsizlik, dəyərlərin kirlədilməsi... hamısı hüzn adında birləşib çökmüşdü kişinin üzünə...
Qayıdaq məlum müsahibəyə. Firudin bəyin dediklərinə bir də diqqət yetirək. Sovet dövrü Nəsimini, Nizamini, Füzulini niyə təbliğ edirdilər? sualına cavabı: “Onların yaradıcılığında ateizm məqamları tapırdılar. Əslində, ateizm məqamları yoxdur. Sadəcə olaraq, hərfi mənada elə başa düşürdülər. Məsələn, içkini, meyi, şərabı natural mənada başa düşürdülər ki, yəni bütün klassiklər vurublar. Halbuki, dillərinə qətiyyən dəyməyib. Nə Nizaminin, nə Füzulinin. Nizami and içib ki, Allaha and olsun, yaşım 60-a çatır, şərab içməmişəm.”
Bu qədər ciddi mövzu haqqında, üzr istəyirəm, adam rəsmən çayxana söhbəti eləyir.
“Belə baxanda filmin heç bir mənası yoxdur. Çünki ssenarist də, rejissor da bu mövzunu bilmirdi. Mövzudan uzaq olan adamlar nə yazıb, nə çəkə bilərlər ki?! Həsən Seyidbəyli də bilmirdi Nəsimi yaradıcılığını. Aktyor ansamblı, hətta məsləhətçilər də bilmirdi”, - deyir.
Sual çıxır ortaya, bəs kim bilirdi? Azərbaycanda Nəsimini, ümumiyyətlə, din tarixini bilənlər dəvət olunmuşdu o filmin çəkilişinə, onların məsləhətlərilə ərsəyə gəlmişdi o film.
Unutmayaq ki, Sovet dövründə, məlumatların az olduğu vaxtda, bütün arxivlərin üzümüzə bağlı olduğu bir zamanda yazılıb bu əsər. Əldə olunan bütün tarixi materiallara əsaslanaraq bu qədərini yazıb ortaya çıxaran yazıçı dahidir.
İnanıram ki, müəllif Nəsimi haqqındakı fikirlərinin yarısını öz təxəyyül gücünün hesabına yazıb. Çünki İsa Muğanna filosofdur. Bütün dini kitabların tövsiyə etdiklərinin üstündə olan HƏQİQƏTi dərk edən biri Nəsimini dərk etməyə bilməzdi. Eyni zamanda onun da yaradıcılığının əsasını eynən Nəsimi kimi insan problemi təşkil edirdi. Onların hər ikisinin bədii təfəkküründə insanın real həyatda təbiətlə əlaqələrinə, aralarındakı qarşılıqlı münasibətlərə geniş yer verilirdi. Fikirlərində insan zəkasının nələrə qadir olduğu, amma fərdi, subyektiv mənfi keyfiyyətləri ilə cəsarətsizliyi ucbatından gözəlliklərdən məhrumluğun ağrısı ifadə və təsvir olunur. Nəsimidə olduğu kimi, İsa Muğannada da ictimai hadisələri öyrənməklə, doğru nəticə və qərar çıxarmaqla, obyektiv aləmi öyrənməklə insanlara yol göstərilir, onların təbiət, cəmiyyət və insan haqqındakı düşüncələri tənzimlənir, əxlaq, mədəniyyət, sülh, humanizm və s. bu kimi milli və yüksək bəşəri ideyalar formalaşdırılır.
Baxın, yazıçı Qılınc Qurban, İsfəndiyar kişi və b. qəhrəmanlarının timsalında insanın xarakter və düşüncələrini, psixologiyasını xalq düşüncəsi ilə necə bağlamağa çalışır. Kollu Koxa obrazı ilə insanın daxili aləmini açaraq onları kamilləşməyə çağırır.
Sanki, Nəsimi bu obrazın dili ilə yazmışdı əsrlər öncə bu kəlamlarını:
Bir ovuc tozdur küləklər qarşısında bu bədən,
Ömrümüz qor tək ərir hər an günəşdən, şölədən.
İnsan üçün mərifətdən özgə yoxdur bir bəzək,
Aqil insan zər üçün öz ömrünü verməz hədər.
***
Ol əli kəsgil, buraxgil xeyri yoxdur, şərri çox,
Dutgil imdi ol əli kim, xeyrilə ehsan bitər.
Yüzlərlə belə misallar gətirməklə müqayisə etmək olar ki, İsa Muğannanın yaradıcılığındakı insan probleminin Nəsimi fəlsəfəsi ilə səsləşdiyinin sübutu olsun.
Belə bir yazıçı Nəsimini duymaya bilərdimi?
Bunlar İsa Muğannanın bədii-fəlsəfi görüşləridir, yazıçının mistik-fəlsəfi görüşlərini, əsərləri ilə çatdırmaq istədiyi vahid din konsepsiyasını nəzərə alsaq, Nəsimi fəlsəfəsi ilə (hürufiliklə) eyniləşdiyini görərirk (bu başqa mövzusudur).
Bütün əsərlərini göz önünə gətirərək, deyə bilərik ki, XX əsr Azərbaycan nəsrində İsa Muğanna insan zəkasını, cəsarətini, hiss və duyğularını sovet ideoloji konsepsiyalarından kənara çıxaraq təsvir edən ilk yazıçıdır. Vaxtilə haqqında çox danışılmış Azərbaycan 60-cılar nəsri faktiki olaraq İsa Muğanna şinelindən çıxıb. İsa Muğanna insanların yüz il sonra tanıyacağı Azərbaycan filosofudur.
Firudin Qurbansoyun “Etibar Erkin bu mövzunu yaza bilərdi” fikrinə isə qismən qatılıram. (Çünki, onun kimliyi və qeyri-adi istedadı, ruhi və dini bilikləri olduğundan xəbərdaram.) Bu mövzuya da İsa Muğannanın qızı Sevinc xanım açıqlıq gətirdi. Rəhmətliyin o ailəyə gedib-gəldiyini, yaxınlığını qeyd etdi. Çox güman ki, bu mövzuda məsləhətləşdikləri, qərara gəldikləri məqamlar olmuşdur.
Bunu da unutmayaq: Filmin rejissoru Azərbaycan kinosunun inkişafında böyük rolu olan Həsən Seyidbəyli həm də yazıçı idi...
Filmin məsləhətçiləri tanınmış mətnşünas, əruzun bilicisi Əli Fəhmi, yaradıcılıq baxımında M. Quluzadə, fəlsəfə üzrə Z. Quluzadə olublar. (bildiklərimi qeyd etdim) Onların hər birinin öz sahəsində Azərbaycan elminə verdiyi töhfələr danılmazdır.
Rasim Balayev şeirləri düz oxumasaydı, bu ustadlar razılıq verərdilərmi? Heç şübhəsiz, filmdə dövrün, zamanın diktə etdiyi müəyyən pafos elementləri var. Şerin aktyor tərəfindən ifasında bu elementlər, ola bilər ki, daha qabarıq nəzərə çarpır. Bu, həm də Azərbaycan sovet kinematoqrafında sırf milli mövzuya müraciətin rus şovinizminin qəddar çərçivələrindən kənara çıxan ilk nümunələrindən biri idi. Odur ki, müəyyən eyforik effektin olması təbiidir.
Deyir ki,“Yəni irfan əhli deyirdi ki, bizi divlər, bizi şeytanlar idarə edir, biz bunların pəncəsindən qurtulmalıyıq, bu qəfəsdən çıxmalıyıq.”
İrfan əhli hara, div, şeytan hara? Görəsən Firudin bəy öz dediyini eşidirdimi?
F.Qurbansoy“... bir insanın bir neçə yerdə dəfn olunması faktı var.” - deyir.
Fərziyyələri fakt kimi qeyd etmək ziyalı adama yaraşmaz.
“Nəsiminin Şirazda, Türkiyədə, Hələbdə qəbirləri var.”
Nəsiminin Şirazda anadan olduğunu yazan mənbələr vardı, amma məzarının olduğunu heç bir mənbə yazmayıb.
Türkiyədəki məzar İmadəddin Nəsiminin yox, XVII əsrdə yaşamış Kul Nesimi adlı bir şairindir. Şah İsmayıl, Pir Sultan Abdal və İmadəddin Nəsiminin tərzinə yaxın qəzəllər yazıb...
Firudin bəyin “filmin heç bir mənası yoxdur.” ifadəsinə isə yəqin ki, Nəsimi özü baxıb gülərdi və deyərdi ki:
Dünya duracaq yеr dеyil, еy can, səfər еylə!
Aldanma anın alına, andan həzər еylə!
İsa Muğanna dərgahının bir sirli otağı var, o otağın işığını görməyən oxucu onun nəinki sirri, heç dərgahı da olduğuna inanmayacaq.
İnsanların haqqına girməkdən qorxun.
