Novruz bayramı Azərbaycanda mənşəyi ən qədim olan bayramlardan biridir. Novruz gecə ilə gündüzün bərabərləşdiyi 21 mart tarixində qeyd olunur. Təbiətin dirilməsi ilə eyni vaxtda dostluq və ailə münasibətləri yenilənir, çünki bu günlərdə insanlar barışıb yaxınlarını və dostlarını ziyarətə gedir, hətta arada olan kin və ədavəti sevgi və xeyirxahlıq əvəz edir.
Novruzdan əvvəl isə dörd həftə ardıcıllıqla dörd çərşənbə qeyd olunur.
İlk çərşənbə Su çərşənbəsi adlanır. Su çərşənbəsi, adətən, havaların yavaş-yavaş isinməyə başladığı, çaylardakı buzların əriyərək çaya qarışdığı vaxt ilə üst-üstə düşür.
İlin ikinci çərşənbəsi isə Od çərşənbəsi adlanır. Bu çərşənbədən etibarən günəş torpağı daha da qızdırmağa başlayır və insanlar həyətlərində tonqallar qalayıb evlərində hər ailə üzvünə görə bir şam yandırırlar.
Üçüncü çərşənbəmiz isə Yel çərşənbəsidir. Bu gündən etibarən bəzi ağaclarda tozlanma başlayır. Bu isə demək olar, küləyin hesabına əmələ gəlir. Necə ki, tozlanma vaxtına çatmış tumurcuqları külək tərpədərək onları tozlanması üçün birləşdirir.
Dördüncü və ilin son ilaxır çərşənbəsi isə Torpaq çərşənbəsi adlanır. Bütün bu dörd həftə ərzində ən birinci Su çərşənbəsi ilə təbiət torpağı suladı, Od çərşənbəsində torpağı qızdırdı, yel çərşənbəsində təbiəti oyatdı, indi isə sıra torpaqdadır. Əkin yerlərində işlər elə məhz Torpaq çərşənbəsində başlayır.
Novruz bayramı illərdən bəri qeyd olunduğu üçün vaxt keçdikcə yeni-yeni adətlər əmələ gəlib və nəsildən-nəslə ötürülüb. Hazırda Azərbaycanda Novruz bayramında aşağıdakı adətlər var.
Papaq atmaq. Əsasən, gənclər və uşaqlar arasında yayılan bu adət zamanı atılan papağı heç vaxt boş qaytarmazlar deyirlər.
Qulaq falı da papaq atmaq qədər məşhur adətlərdən biridir, hansı ki, bu adətdə hər hansı bir evdə danışılanlar gizlincə dinlənilir, əgər yaxşı söhbətlər danışılırsa, onda bu o deməkdir ki, arzunuz yerinə yetəcək.
Tonqaldan tullanmaq isə növbəti adətlərimizdəndir. Bu adət həm Novruz bayramı günü, həm də əsas Od çərşənbəsi günü həyata keçirilir.
Üzük falı isə qızlar arasında yayılan ən məşhur adətlərdən sayılır, odur ki, sapa bağlanmış üzük su ilə dolu bir stəkanın içərisinə salınır və üzük neçə dəfə stəkanın divarlarına dəysə, bu, o deməkdir ki, qız o yaşında ərə gedəcək.
Səməni cücərtmək isə demək olar bütün ailələrdə həyata keçirilən bir adətdir, hər bir ailədə səməni yetişdirilir və bu da yazın gəlişindən ətrafın yaşıllaşmağından xəbər verir.
Yumurta döyüşdürmək isə elə balaca vaxtlarımızdan hamımızın ən sevdiyi olub. Bu oyunda yumurtası qırılan tərəf digərinin dediklərini etməli idi.
Bir-biri ilə yola getməyən Keçəl ilə Kosa isə Azərbaycan Novruz bayramının əsas rəmzlərindən biridir. Təbii ki, onların da mifik və mistik anlamları var. Rəngli geyimləri, qəribə danışıq və hərəkətləri, keçmişləri çox maraqlıdır.
Şam yandırmaq. Novruzda ailənin sayı qədər şam yandırarlar. Yəni uşaqla böyük bir-birindən fərqlənməməlidir.
Yallı getmək. Bu rəqs Azərbaycan xalqının qədim dövrdən bəri ifa etdiyi birlik rəqsdir. Yəni bu rəqsin mənası insanların birliyidir. Hansı bölgəmizdə adamlar arasında birlik varsa, bu rəqs orada daha çox inkişaf edib və yayılıb.
Novruz oyunları oynamaq. Məsələn, ənzəli, dirədöymə və sairə.
Novruz nemətlərinin bəzi simvolik mənaları:
Yumurta
Yumurta Həft - Sin (Yeddi nemət) süfrəsindən əlavə bayramın əsas komponentdidir və masada boyalı şəkildə görünməlidir, çünki yumurtanın daxilində olan ağ maye nütfənin (insanın yenidən doğuluşu), sarı rəng isə irqin, yəni, fərqli yaradılışın simvoludur. Üst qabığı isə səma və kosmik tağın simvoludur. Tezliklə canlanmalı, dünyaya gəlməli olan təbiətin alleqoriyasıdır.
Səməni
Təzə yetişmiş buğda cücərtilərindən hazırlanan səməni yaşıllığın və təbiətin dirilməsinin simvoludur. Eyni zamanda səməninin yaxşı bitməsi ilin məhsuldar olacağını, əks halda isə qıt olacağına nişanədir.
İydə
İydə və yarpaqları, həmçinin ətirli çiçəkləri sevgi və məhəbbət stimuludur və daha gözəl il üçün əsas şərtlərdən biridir, Zərdüştlər iydə toxumlarını kəklikotu ilə qarışdırıb Novruz masasına qoyurdular.
Sarımsaq
Sarımsaq gümrahlıq, ətraf mühitin təmizliyi və bədənin sağlamlığı ilə yanaşı, bəd gözlərdən qorunmanın simvolu kimi süfrəyə qoyulurdu.
Şərab və sirkə
Şərab sonradan İslam dininin gəlişi ilə dəyişdirilmiş versiyası sirkə, elə sarımsaq kimi ətraf mühitin təmizliyini bildirməklə yanaşı, sehr və cadunun aradan qaldırılmasını təmsil edir.
Sumaq
Sumaq Novruz süfrəsinə qoyulmuş sevgi, qəlblərin birləşməyin simvoludur.
Su
Su kimi saf olmağın, təmizliyin simvolu. İşlərin su kimi axarlı olmağına inamı bildirir.
Çörək
Xeyir-dua simvolu, bərəkət rəmzidir.
Qovurğa
Qovurğa ilaxır çərşənbədə qovurmalıq buğdadan qovrulur. Qovurğa bərəkət simvoludur. Zövqə görə qovurğaya küncüt, qoz, boranı tumu, düyü əlavə edilə bilər. Xonçaya qoz, fındıq da qoyulur.
Çərəzlər
Çərəz enerji və gücün rəmzidir.
Paxlava
Paxlava ulduz və odun simvoludur. Paxlavanın ortasına qoyulmuş fındıq dənəsi torpağa işarədir. Torpaqdan yaranmanı ifadə edir. Ümumiyyətlə, Novruz şirniyyatları əcdadlarımızın astral təsəvvürləri ilə bağlıdır. Paxlava ulduz simvoludur və alimlərə görə rombu xatırladır. Romb həyat ağacının mərkəzi elementidir və ana bətninə işarədir. Mərkəzinə yerləşdirilən fındıq, qoz içi isə ana bətnində olan uşağa işarədir.
Naringi və portağal
İranda suyun içinə naringi və ya portağal atılır. Bu isə yer kürəsinin fəzada dolanmasını bildirir.
