19 noyabr tanınmış filosof Rixard Aveneriusun doğum günüdür.
Kulis.az bu münasibətlə rus filosof Styopin Semyoniviçin yazısını təqdim edir.
İsveçrəli filosof Rixard Avenerius “empiriokritisizm” fəlsəfi cərəyanının əsas qurucularından biridir (yunanca tərcümədə mənası: “təcrübə baxımından tənqid”).
Rixard Avenerius digər filosoflardan fərqli olaraq, bilik əldə etmənin əsas modelini şəxsiyyət, onun düşüncəsi, maddə və ya öyrənilən obyektin özü kimi qəbul etmir, əksinə insanın obyekt haqqında qavrayış/təcrübə əlaqəsini əsas götürür.
(Bəzən buna “əsas koordinasiya prinsipi” konsepsiyası deyilir; əsas ideya isə odur ki, bilən subyekt ilə mühit arasında ayrılmaz bir əlaqə mövcuddur: “Subyekt olmadan obyekt yoxdur və obyekt olmadan subyekt yoxdur”.
Qeyd etmək lazımdır ki, filosof insanın reallığı qavrayışında meydana çıxan çarpıtmalar problemini həll etməyə çalışırdı (bu, məsələn, kriminalistlər və şahidləri dindirən hakimlər üçün yaxşı məlumdur…). İnsan qavrayışındakı çarpıtmalar barədə daha əvvəl Corc Berkli, Devid Hyum, Con Mill və başqaları yazmışdır.
Aqnostisizm – “… qədim düşüncənin yüksək inkişaf etmiş nəticəsi olub, hələ qədim dövrlərdə təsir göstərmiş və orta əsrlərdə üstünlük təşkil etmişdir. İndi bu köhnə zərərli fikir həyatımızın yeni cücərmələrinin inkişafını ləngitməyə hazırdır.
Bu fikir – insan ruhunun sərhədləri haqqında düşüncədir.
Orta əsr teoloqları əllərindən gələni edirdilər ki, bütün insan düşüncələrinin və əməllərinin əhəmiyyətsizliyini sübut etsinlər, çünki bu yolla göylərin mərhəmətinə can atmaq tərbiyə olunurdu.
İnsan öz gücü ilə xoşbəxtliyinə körpü qura bilməz, onu yalnız lütf vasitəsilə əldə edə bilər; bu, Müqəddəs Avqustinin əsas ideyasıdır və Reformasiya ilə fəlsəfəyə hakim olmuşdur.
Kant tamamilə bu sxolastikanın təsiri altındadır: düşüncə dünyanın – “özündə olan şey” – qavranmasının gücsüzlüyünü göstərir; fəlsəfənin əsas vəzifəsi isə qavranıla bilənin sərhədlərini müəyyən etməkdir…”
Empiriokritisizm müəllifi fəlsəfi vasitələrlə (onu tapıb-tapmadığı başqa məsələdir) təcrübəni xarici təsirlərdən “təmizləmək” yollarını axtarırdı. Onun məqsədi – “təmiz təcrübə” idi.
1876-cı ildə Rixard Avenerius “Fəlsəfə – ən az güc prinsipi ilə dünyanın düşünülməsi kimi” adlı kitabını nəşr etdi. Burada o, biliyin əldə edilməsində “düşüncə iqtisadiyyatı prinsipi”ni irəli sürmüşdür. O yazırdı:
“Yeni təəssüratlar əlavə olunanda ruh, öz təmsilçilərinə mümkün qədər az dəyişiklik gətirir; başqa sözlə, yeni appersepsiyadan sonra təmsilçilərimizin məzmunu əvvəlki məzmunla mümkün qədər oxşar qalır.
Yeni appersepsiyaya ruh yalnız lazım olan qədər güc sərf edir və çoxlu appersepsiyalarda isə ən az güc sərf edən yolu seçir”.
Ən məşhur əsəri isə “Təmiz təcrübənin tənqidi” olub, 1888–1900-cü illərdə nəşr edilib.
Təəssüf ki, Rixard Aveneriusun əsərləri mürəkkəb dildə yazılıb, özünəməxsus qəliz terminologiyadan istifadə olunub. Bu səbəbdən empiriokritisizm populyarlığını daha çox fizikaçı Ernst Maks ilə əldə edib.
“Hər iki pozitivizm lideri hesab edirdi ki, elm sahəsində səhvlər və çətinliklərin qaynağı onun “metafizika ilə yüklənməsidir”.
Elm təcrübəsinin əsasında müxtəlif uydurma varlıqların qoyulmaması üçün həm nəzəri biliyi, həm də elmi təcrübəni metafizikadan təmizləmək lazımdır.
Maks qeyd edirdi ki, təcrübə faktları tez-tez elmi işçilər tərəfindən gizli metafizikadan çıxış edərək şərh olunur və bu səhvlərə səbəb olur.
Təcrübənin metafizik yüklənməsinin tənqidi “pozitiv fəlsəfə"nin əsas vəzifəsi hesab olunurdu.
Bu məqsədə uyğun olaraq, Max və Avenerius fəlsəfələrini "empiriokritisizm" adlandırırdılar. Sonradan bu termin ikinci pozitivizm üçün də istifadə olunub.
