Yazıçı, dramaturq, Əməkdar İncəsənət Xadimi, Rusiyanın Elm və İncəsənət Pyotr Akademiyasının (PANİ) həqiqi üzvü, Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti yanında Tərcümə Mərkəzinin direktoru Afaq Məsud ömrünün 60-cı baharını yaşayır. Titulları kənara qoysaq, Afaq Məsudu iki kəlmə ilə səciyyələndirmək olar: söz adamı. Qələmini ədəbiyyatın müxtəlif janrlarında sınayıb. “Üçüncü mərtəbədə”, “Şənbə gecəsi”, “Tək”, “İzdiham” və başqa kitabları oxucuya yaxşı tanışdır. Roman və hekayələri rus, ingilis, fransız, alman, fars, ərəb, türk dillərinə və digər dillərə tərcümə olunub. Q.Q.Markesin "Patriarxın payızı", T.Vulfun "Dünyanın hörümçək toru" romanlarını və digər məşhur dünya yazıçılarının əsərlərini Azərbaycan dilinə tərcümə edib. Onun “Can üstə”, “O məni sevir”, “Qatarın altına atılan qadın” və digər pyesləri uğurlu səhnə həyatı yaşayıb. Əsərləri əsasında "Sərçələr", "Qonaqlıq", "Gecə", "Cəza", "Dovşanın ölümü" televiziya filmləri çəkilib.
Afaq Məsud həm də maraqlı həmsöhbətdir. AZƏRTAC-ın müxbiri Azərbaycan ədəbiyyatında özünəməxsus izi olan, dəst-xətti ilə seçilən Afaq xanımla yubileyi ərəfəsində söhbət edib.
– Afaq xanım, ömrünüzün 60-cı baharını yaşayırsınız, bir yazıçı üçün bu yaşı ömrün hansı dövrünə, hansı fəslinə aid etmək olar?
– Müəyyən kamillik dövrünə. Niyə “müəyyən” deyirəm? Çünki tam kamillik 100 yaşında da qazanılması mümkün məsələ deyil və mənə görə, 60 yaş bir çox qaranlıq mətləblərin və həqiqətlərin anlaşılmağa başladığı, lüzumsuz qovğaların, narahatlıqların və həyəcanların öz mənasını itirdiyi, həyatın tamam ayrı mənalar kəsb etməyə başladığı maraqlı bir yaş həddidir. Fəslə gəlincə də, bu, payız deyil.
– Afaqı məsud edən nədir?
– Məncə, özünü qoruyub saxlamağı, həyatın hansısa toxunulmaz tərəflərində – yazılarda və digər buna bənzər ərazilərdə yaşamaq bacarığı.
– Sizə elə gəlmirmi ki, ədəbiyyata gəlişiniz atanız Məsud Əlioğlunun, babanız Əli Vəliyevin yaradıcılıq yoluna yeni cığır salmaq, bu yolu davam etdirmək istəyindən doğub? Onların Sizin yazıçı olmağınıza nə dərəcədə təsiri olub?
– Yazıçılıqla bağlı heç bir məqsədim olmayıb. Orta məktəbi bitirəndə sənədlərimi Tibb İnstitutuna vermişdim, həkim olmaq istəyirdim. Onda atam yenicə dünyasını dəyişmişdi. Rəhmətlik Xudu Məmmədov, Bəxtiyar Vahabzadə və Nurəddin Rzayev bir gün bizə gəldilər və məni fikrimdən döndərdilər. Sənədlərimi jurnalistika fakültəsinə verdim. İlk hekayəmi isə ikinci kursda oxuyanda yazdım. Bu hekayəni o dövrlər qonşuluğumuzda yaşayan tanınmış bir şairin saat çıqqıltıları ilə dolu evində rastlaşdığım, həyatdan, ədəbiyyatdan çox-çox uzaq, çərçivələr və qadağalar dolu bozarmış darısqallıqlardan xilas olmaq üçün yazmışdım. Hekayə “Ulduz” jurnalında dərc olundu, bəyənildi və mən yazının insanı ən darısqal çıxılmazlıqlardan qurtarmaq gücünü anladım.
Babamın və atamın yazıçılığıma təsirinə gəlincə, bu, bir məktəbdir. Əli Vəliyev və Məsud Əlioğlu – hər ikisi Azərbaycan ədəbiyyatına, elminə, ədəbi fikir tarixinə misilsiz töhfələr vermiş, Azərbaycan ədəbi dilinin, milli elmi-bədii fikrinin zənginləşməsində böyük xidmətləri olmuş tarixi simalardır. Əli Vəliyev gözəl roman ustası olmaqla yanaşı, dilimizə minlərlə söz gətirib, əsərləri Azərbaycanın, Qarabağın tarixinin, qədim ərazilərinin öyrənilməsi üçün qiymətli məxəzə çevrilib. Eləcə də atamın Hüseyn Cavid, Məhəmməd Hadi, Əliağa Vahid və sovet ideolojisinin yasaqladığı digər bu kimi ədəbi simaların ədəbiyyata qayıdışında əvəzsiz xidmətləri olub. Bu mənada, onların davamçısı olmaq elə də asan məsələ deyil. Bu, böyük məsuliyyət, ədəbiyyata, dilə sevgi və sədaqət, ağır zəhmət tələb edir.
– Təkliyə, tənhalığa can atan yazıçı qadın (ana) obrazı Afaq Məsud yaradıcılığında xüsusi ədəbi-fəlsəfi dəyər daşıyan hadisələrdəndir. Əsərlərinizin qadın qəhrəmanları tamamilə yeni tip qadınlardır. Sizcə, bu, Sizin qadın – yazar olmağınızdan, şəxsi həyatınızdan qaynaqlanır, yoxsa başqa səbəb var?
– Bunun nədən qaynaqlandığı barədə dəqiq bir şey deyə bilmərəm, amma qadın qəhrəmanlarımla bağlı yazdığım əsərlərin əksəriyyəti bioqrafikdir. Siz “yeni tip qadınlar” deyəndə, yəqin, bu qadınların ənənəvi Azərbaycan qadınlarına oxşamadığını nəzərdə tutursunuz. 2004-cü ildə yazdığım “Can üstə” pyesində baş qəhrəman – Yazıçı qadın əsərin kulminativ məqamında əlindəki virtual tapançanı qapıbir qonşusuna – sovet rejiminin ideoloqlarından olan əmək veteranı, təqaüdçü Qocaya tuşlayıb: “Yox, qoca, sən məni yaxşı tanımırsan, mən - təzə adamam!” – deyəndə mən də bunu niyə belə yazdığımı bilmirdim. Bunu ötüb-keçən zamanla gələcəyin savaşı hesab edirdim. Bəlkə də bu belədir və ola bilsin ki, bu qadınlar gələcəyin insanları – həmin təzə adamlardır.
– Sizin yaradıcılığınızı araşdıran avstriyalı ədəbiyyatşünas Sena Doğan deyib ki, Məsudun bütün əsərləri bir-birilə əlaqəlidir. Bu fikirlə razısınızmı?
– Əslində, bu, belə də olmalıdır. Hər bir yazıçı ömrü uzunu bir neçə kitab yazsa da, əslində, o, nəticə etibarilə yeganə bir əsəri yazır. Hər yazıçının öz mövzusu var. Əsərdən əsərə situasiyalar, obrazlar dəyişə bilər, lakin yazıçının daxili problemi, ağrı nöqtələri dəyişmir. Bu mənada, Senanın fikri ilə tam razıyam.
– İxtisasca jurnalistsiniz. Jurnalist də, yazıçı da söz adamıdır. Siz onların arasında nə kimi fərq görürsünüz? Bir yazıçı kimi jurnalist peşəsi Sizə nə verib?
– İlk növbədə, fikrimi səlis Azərbaycan dilində ifadə etməyi, hadisələrin mahiyyətini, daxili konflikti görməyi, nəyi yazmağın lazım olduğunu, demək, təsvir etmək istədiklərini qısa və lakonik şəkildə ifadə etməyi. Bütün bunlar yazıçılıq üçün vacib olan ilkin şərtlərdir. Qabriel Qarsia Markes, Emil Zolya, Marsel Prust kimi yazıçıların ədəbiyyata məhz jurnalistikadan gəlmələri də bu mənada təsadüfi deyil. Bu iki sahəni bir-birindən fərqləndirən başlıca cəhət isə birinin – jurnalistikanın sırf real həyatdan, yəni baş verən və verməkdə olanlardan, o birinin isə – ədəbiyyatın, həm də baş verməyənlərdən və olmayanlardan qaynaqlanmasıdır.
– Üslubunuz heç də hamı tərəfindən birmənalı qarşılanmır. Bu, Sizi narahat etmir ki?
– Mən kütləvi oxucu üçün yazmıram və bu barədə bir neçə dəfə demişəm ki, hamının xoşuna gəlmək, zövqünü oxşamaq ədəbiyyatın missiyası deyil. Uzun illərdir, bəzən hətta ən hazırlıqlı və intellektual oxucular tərəfindən sona qədər anlaşılmadığımı hiss edirəm. Amma oxucu azlığından da şikayət edə bilmərəm. Bu barədə də bir neçə dəfə demişəm, geniş oxucu kütləsi, adətən, yüngül ədəbiyyata meyillidir – detektiv, macəra, sevgi romanları və sair. Bunun səbəbi bu ədəbiyyatların mütaliəsinin oxucudan dərin intellekt, beyin zəhməti tələb etməməsidir. Özü də təkcə Azərbaycanda deyil, bütün dünyada belədir. Tarix boyu belə olub, belə də olacaq. “Ciddi ədəbiyyat” ifadəsi də məhz bu ədəbiyyatların fərqləndirilməsindən yaranıb. Amma əlbəttə ki, burada milli oxucu səviyyəsinin yetərsizliyi problemi də var.
– Sizin bir çox əsərləriniz teatrlarımızda səhnəyə qoyulub və maraqla qarşılanıb. Davamı gələcəkmi? Teatrlarımızın repertuarında boşluq var, niyə teatrlarla işləmirsiz?
– Əfsuslar olsun ki, bu gün əksər teatrlarımız, yumşaq desək, sənət ab-havasından, yaradıcı stixiyadan çox uzaqdır. Bu barədə kifayət qədər yazılır, deyilir. Teatrlarla işləməməyimin səbəbi də budur. İki il əvvəl “Kərbəla” əsərimi Milli Akademik Dram Teatrına təqdim etmişdim. Əsər repertuara salınmışdı, tamaşaya dövlət sifarişi açılmışdı. Lakin elə ilk məşqdən sonra onu geri götürməyi qərara aldım. Səbəb – teatrda hökm sürən həmin qeyri-yaradıcı mühit idi. Müqəddəslərin həyat faciəsindən bəhs edən bir əsəri belə bir mühitə etibar etməyi nə onlara, nə də özümə rəva bildim. Son illər qələmə aldığım “Mənsur Həllac”ı isə, ümumiyyətlə, heç bir yerə təqdim etməmişəm. Bu əsərlərin səhnə sahiblərinin nə vaxtsa gəlib çıxacağına ümid edirəm. Bu, yüz il sonra da ola bilər, sabah da.
– Müsahibələrinizin birində “yazarkən mən can üstə oluram” demisiniz. Doğrudanmı, yazmaq bu qədər əzablıdır?
– Yazı prosesində can üstə olmaq fiziki ölümün astanasında olmaq demək deyil. Bu, maddi bədənini itirməyin astanasıdır. Yəni ayaqlarının yerdən üzüldüyü, divarların əriyib itdiyi, sözlə ifadə oluna bilməyən ali bir məqamdır. Düşünmürəm ki, yazı prosesində bütün yazıçılar, yaxud şairlər bu vəziyyətə düşürlər və bu, əsər yazmaq üçün heç vacib şərt də deyil. Təbii ki, hər bir əsər, ilk növbədə, şüurun, yaddaşın iştirakı ilə yazılır. Tarixi sənədlərin, yaxud cinayət materiallarının əsasında da bəşəri əsərlər yazılıb və yazılır. Amma ədəbiyyatın bir növü də var ki, orada şüur, idrak yalnız vasitəçi kimi iştirak edir. Yazıçı kompüterin arxasına keçir və heç hara baxmadan, heç bir mənbəyə istinad etmədən, heç nəyi xatırlamadan, sanki kiminsə gizli diktəsi ilə yazmağa başlayır… Dediyim həmin o canüstü vəziyyətlər belə yaranır.
– Afaq xanım, tərcümə ilə ardıcıl və müntəzəm məşğul olmusunuz. Vaxtilə Gi de Mopassan, Tomas Vulf, Qabriel Qarsia Markes, Xulio Kortasar, Xorxe Luis Borxes kimi böyük yazıçıların əsərlərini dilimizə çevirmisiniz. Son illər isə, əsasən sufi irsini tərcümə edir və bu ilahi ədəbiyyatın təbliğatçısı kimi çıxış edirsiniz. Bu nə ilə bağlıdır: yaşınızlamı, dünyaya baxışınızın dəyişməsiyləmi?
– Süfiliklə yaxından tanışlıq nəinki dünyaya baxışımı, bütövlükdə həyatımı dəyişib. Bu, bu vaxta qədər yazılan və yazılacaq bütün ədəbiyyatları, dünya, kainat, insanlıq haqqında sirləri və həqiqətləri iksir şəklində özündə saxlayan möcüzəvi həyat mənbələridir. Bayaq dediyim kamilliyə aparan yolların ən qısasıdır. Qalın-qalın cildlərdə yatan ədəbiyyatların deməyə, izah etməyə çalışdığını bu mətnlər bir abzasla, bəzən isə bir cümlə ilə ifadə edir. Bu mətnlərdə heç bir dövrdə, heç bir ədəbiyyatda yazılmayan, açılmayan elə sirli həqiqətlər var ki, onlara toxunandan sonra insan özünü ayrı bir həyatın astanasında hiss edir. Sufi mətnlərinə tapınmağım nə yaşla əlaqəlidir, nə də məqsədli şəkildə baş verib. Düşünürəm, bu da Allahın mənə olan rəhmidir.
– Rəhbəri olduğunuz Tərcümə Mərkəzi qısa müddətdə nəinki Azərbaycanda, bəlkə də, dünyada analoqu olmayan bir çox ciddi və əhəmiyyətli layihələr həyata keçirib və keçirməkdədir. Xüsusən milli ədəbiyyatımızın dünya ölkələrində nəşrini və təqdimatını nəzərdə tuturuq. Hazırda Mərkəzdə hansı işlər görülür?
– Milli ədəbiyyatımızın dünyada tanıdılması, hər şeydən əvvəl ölkəmiz, xalqımız haqqında təsəvvürlərin beynəlxalq aləmə çıxışı, onun milli “Mən”inin, ədəbi-fəlsəfi fikrinin dünyaya çatdırılması deməkdir. Hər bir xalq haqqında ən mükəmməl təsəvvürü onun ədəbiyyatı, mədəniyyəti yaradır. İngiltərə kraliçasının “İngiltərə nə ilə güclüdür?” sualına cavab olaraq dediyi kimi: “İngiltərə öz ədəbiyyatı ilə güclüdür. Çünki dünyanın elə bir ölkəsi yoxdur ki, orada Şekspir oxunmasın”. Bu mənada, Mərkəz qısa müddət ərzində kifayət qədər uğurlu layihələrə imza atıb. Nə qədər acı olsa da, bu, bir həqiqətdir ki, dünya kitabxanalarında Azərbaycan ədəbiyyatından, demək olar, bir nümunəyə belə rast gəlinmir. Bəzi kitabxanalarda nadir hallarda rast gəlinən Nizami, Nəsimi, Füzuli kimi şairlərimizin əsərləri isə tərtibçilər tərəfindən “fars şairi”, ən yaxşı halda, “Şərq şairi”nin əsərləri kimi təqdim olunur. Mərkəzin dünya ədəbiyyatının Azərbaycanda təbliğindən çox, milli ədəbiyyatımızın dünyada tanıdılmasına üstünlük verməsinin əsas səbəbi də budur. Çağdaş ədəbiyyatımızın aparıcı simalarının təmsil olunduğu “Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı antologiyası” müxtəlif formatlarda artıq Moskvada, Londonda, Ankarada, Qahirədə, Boqotada işıq üzü görüb, həmin şəhərlərin mərkəzi kitabxanalarına, elm və ədəbiyyat mərkəzlərinə, universitetlərinə paylanılıb, əlaqədar qurumların dəstəyi ilə təqdimat mərasimləri keçirilib. Hazırda kitabın alman, ispan, ingilis, bolqar və çex dillərinə tərcüməsi üzərində iş gedir, yaxın günlərdə Ukrayna dilində Kiyevdə, gürcü dilində Tbilisidə nəşri gözlənilir. Antologiyanın davamı olaraq, ayrı-ayrı yazıçı və şairlərimizin əsərlərinin də xarici dillərə tərcüməsi və nəşri nəzərdə tutulur. Bu layihələrin icrasında ən mühüm məqam isə, ilk növbədə, bədii tərcümənin keyfiyyətidir ki, Mərkəz bu prosesə xüsusi önəm verir. Əsərlər ilkin mərhələdə sətri tərcümə edilir, daha sonra onun üzərində nəşr olunacağı ölkənin dil daşıyıcıları – peşəkar tərcüməçilər, yazıçılar və şairlər tərəfindən bədii tərcümə və redaktə işi aparılır. Biz bu işə ölkəmizdə fəaliyyət göstərən səfirlikləri də cəlb edirik. Hazırda on iki ölkə ilə müxtəlif formatlı layihələr üzərində iş gedir. İş rejimi çox ağır olsa da, uzun illər boyu arzuladıqlarımızı həyata keçirməyimizdən həm də sonsuz mənəvi zövq alırıq.
– Afaq xanım, yəqin, razılaşarsınız ki, qələm sahibinin ən böyük arzusu oxucu sevgisi qazanmaqdır. Necə bilirsiniz, Sizi sevənlər çoxdurmu? Bunu yetərli hesab edirsinizmi?
– Mən, ümumiyyətlə, insanların arasında olduğum hər yerdə sevgi duyuram – məni yazıçı kimi tanımayanların əhatəsində də.
– Afaq xanım, yubiley yaşınız münasibətilə Sizi təbrik edir, maraqlı söhbətə görə təşəkkürümüzü bildiririk.
