Kulis.Az yazıçı Əkrəm Əylislinin “Əylisdən Əylisəcən” memuarından hissələri təqdim edir.

“Axund”un Səməd Vurğundan niyə zəhləsi gedirdi?

Əkrəm Əylislinin Qaqarinli XATİRƏLƏRİ

Stalinlə səhərə qədər içmiş yazıçı - Əkrəm Əylislinin xatirələri

"Fikrət Qoca Əlcəzairdə fransızlara qarşı vuruşmaq istəyirdi"

Əkrəm Əylisli Nazim Hikmətin yalanını necə tutdu?

Nəhənglərin döyüşü: Əkrəm Əylisli ilə Mirzə İbrahimovun davası

Nəhənglərin döyüşü: Mirzə İbrahimov və Əkrəm Əylisli

Altınc olay

AĞ ATIN QARA NAĞILI

1

O gün uşaqları Minskə yola salıb aeroportdan tək-tənha evə qayıdanda əslində hələ heç nəyi dəyişməmiş dünya, deyəsən, mənim içimdə artıq dəyişməyə başlayırdı. Uşaqlarımı Minskə aparan təyyarə saat 7-də uçub getmişdi. Hələ səhər idi. İyulun əvvəlləriydi. 1986-cı ilin iyulu... Və o gün mən bu dünyada yenə ağlamaq dərəcəsində tənha və kimsəsiz idim.

Şəhərin rəngində, havasında bir qəribə həzinlik, kövrəklik vardı. Burası ola bilər ki, uşaqlardan təzəcə ayrıldığıma görəydi. Ancaq o səhər aeroportdan taksi ilə evə qayıdanda elə bil mənim içimdə o çağacan heç vaxt eşitmədiyim bir yeni qorxulu-həyəcanlı musiqi çalınmağa başlamışdı. Görəsən bu, nəyin həyəcanıydı?..

İlin heç olmasa bircə ayını evdə tək qalmaq, ildə bir ay, necə deyərlər “subay həyatı” yaşamaq: bilmirəm bu nə azar idi ki, mənim yaxamdan əl çəkmirdi. Bəlkə gec evləndiyimə görəydi: zarafat deyil, 34-35 yaşacan subay ömür sürmüşdüm. Deyə bilmərəm ki, subay olanda həmişə sağa-sola kef eləmişdim. Xeyr, subaylıqda da qayğılar həmişə olmuşdu. Birinci: məişət qayğıları – ev almaq, telefon çəkdirmək, yemək, yumaq, əyin-baş barədə fikirləşmək... On altı yaşımın içində bir axşamçağı Ordubadın dəmiryol vağzalında qatara minib, üzümü dünyanın bu – şəhər tərəfinə tutandan bəri hər cür məişət işimi həmişə özüm görmüşdüm. Özü də - sevincsiz, həvəssiz – yalnız məcburiyyət qarşısında. Dünyanın bu maddi-məişət tərəfi mənə həmişə boğucu, cansıxıcı dərəcədə mənasız və maraqsız görünmüşdü. Mənim ürəkdən gördüyüm yeganə iş yazmaq idi. Ya yazmaq, ya da darıxmaq: yazmağın xiffətini eləmək. 60-cı illərin ortalarından başlayaraq, demək olar ki, bir qayda olaraq, ildə bir povest yazırdım. İlin bir-iki ayı o povestin yazılmasına, qalanı isə yəqin ki, yazılanı çap elətdirməyin həyəcanlı əzab-əziyyətinə gedirdi. Əsabsız çap olunan heç bir yazım yadıma gəlmir.

Elə buna görə də yəqin ki, ən güclü, ən həvəsli vaxtlarımda – öz yazılarımı çap etdirməyin üzücü, alçaldıcı, təhqiramiz yollarını bir də keçməyin qorxusundan – özümü illər uzunu tərcüməyə verməyə məcbur olmuşam. Mənim təxminən 60 çap vərəqi həcmində tərcümələrim var. Bu, makinada min beş yüz, özümün əl yazımda – üç-dörd min səhifə deməkdir. Və bu üç-dörd min səhifənin hər birində, təsəvvür eləyin ki, mənim cavan, coşqun, həvəsli yaradıcı varlığımın al-qırmızı qan ləkəsi var. Bu qədər qanı mən görəsən, doğrudanmı boş yerə itirmişəm. Hər halda yaş ötdükcə mənim, tərcüməçiliyə sərf elədiyim vaxta daha çox heyfim gəlməyə başlayır. Ancaq burası da var ki, o tərcümələr mənə - az-çox etibarlı – gündəlik çörək pulundan savayı, dilimizin bunsuz bəlkə heç vaxt duya bilməyəcəyim bir çox sirlərinin açarını da verib: Azərbaycan dilinin hər cür mətləbi ifadə eləməyə qadir olduğuna mən məhz tərcümə prosesində inanmışam.

Tərcümələrimin çoxusunu mən, əsasən, heç yerdə işləmədiyim vaxtlarda eləmişəm. Həm də təkcə çörək pulu qazanmaq üçün yox. Həmişə iş rejimində olmağın, necə deyərlər, “formadan düşməməyin” məsuliyyətini mən ömrüm boyu daima hiss eləmişəm və mənim tez-tez tərcüməyə qurşanmağımın bir səbəbi də bəlkə elə burasındadır. Adamın öz yazısı belədir ki, onun yazılıb-yazılmamağını bəzən sən özün idarə eləyə bilmirsən. Ürəyində tam arxayınçılıq hiss eləmirsən ki, sən bu gün stolun arxasında əyləşəcəksən və mütləq yazacaqsan. Hərdən sözün də adamdan üzü dönən vaxtları olur. Həm də ona görə yox ki, yazmağa söz tapılmır, mövzu tapılmır. Mövzu axtarmaq əldəqayırma yazıçıların problemidir, normal yazıçı heç vaxt mövzu axtarmır, həmişə mövzu özü onu axtarıb tapır. Üstəlik, fikir, mətləb, ya mövzu bədii yazıdan ötrü hələ hər şey demək deyil. İfadə elədiyi mətləbdən və məzmundan savayı bədii sözün səsi, işığı, necə deyərlər, özünəməxsus, “temperatur şəraiti” də var. Daha doğrusu, bədii söz məhz bu səsin, işığın, temperaturun hesabına bədii söz hesab edilir. Və sən yazılacaq əsərin bütün məzmununu öz xəyalında – fəsil-fəsil, hissə-hissə - hətta əvvəlcədən bişirib hazırlasan da, yazı stolunun arxasında əyləşəndə bəzən o səsi eşitmirsən, o işığı görmürsən, o təbii temperaturu ürəyinin içində duya bilmirsən. Belə vaxtlarda yazmaqdansa yazmamaq yaxşıdır. Tərcümədə isə burası bir o qədər də vacib deyil. Tərcümə sırf fəhləlik işidir. Lap fəhləlik işi olmasa da, bir dildə yazılanı başqa bir dildə yenidən yazmağın məsuliyyəti hər halda yeni əsər yazmağın məsuliyyətindən qat-qat yüngüldür. Tərcüməçi öz işini hətta gündəlik vərdişə çevirsə belə, bundan onun səhhətinə heç bir ziyan dəyməz, əksinə, xeyir dəyər. Ancaq bu vərdiş orijinal yaradıcılıqda həmişə müsbət nəticə vermir, çünki öz ölməz əsərlərini yaradarkən bəzən sutkanın lap 16-18 saatını hər gün yazı stolunun arxasında keçirən dahi söz bahadırları ilə yanaşı bu dünyada adına “qrafoman” – yəni yazı manyakı, yazı düşkünü deyilən və hər gün kəmali-səliqə ilə öz yazı stolunun arxasında əyləşən bir bölük adətkərdə əhli-qələm də var ki, bədii yaradıcılıqla məşğul olan hər kəs, məncə, bu varlığı mütləq tanımalıdır. Bir az da dəqiq desəm, bədii yaradıcılığın belə bir zay, xəstə xisləti olduğunu da normal yazıçı həmişə bilməlidir. Bu məşhur kəlamı siz də yəqin ki, eşitmisiniz: hər cür dahilik dəlilikdir, amma hər cür dəlilik dahilik deyil. Bəli, belə-belə işlər... Tərcüməçiliyin - əksər hallarda rəsmi müqavilə ilə görülən bir iş kimi – elə maddi tərəfdən də daha etibarlı iş olduğunu deməklə bu söhbəti lin o iyul günü aeroportdan şəhərə qayıdanda öz ailəmin həyatından götürdüyüm o bir aylıq “azadlıq məzuniyyətini” tərcüməçiliyə sərf eləməyə mənim nə niyyətim, nə də həvəsim vardı. Son tərcüməmi – Markesin “Gözlənilən bir qətlin tarixçəsi” romanını hələ 83-cü ilin yazında eləmişdim. Elə həmin ilin, səhv etmirəmsə, iyun ayında – “Azərbaycan” jurnalından güc-bəla başımı götürüb qaçandan sonra – dalbadal iki povest yazmışdım: “Ağ dərə”ni və “dəhnə”ni. Bu hesaba, bir də Mədəniyyət Nazirliyinin sifarişi ilə (özümün həvəsimdən asılı olaraq) ya hər il, ya da bir illik, iki illik fasilələrlə yazdığım pyeslərin qonorarı hesabına ailənin dolanışığı üçün, deyəsən, evimizdə az-çox pul ehtiyatı da vardı.

Yeri gəlmişkən deyim ki, namuslu yazıçı əməyi ilə heç vaxt heç kəs varlanmayıb. Hətta – Tolstoy və Dostoyevski də!.. Sovet quruluşu şəraitində - ən namuslu yazıçıların cəmiyyətdən tam təcrid olunduğu bir dövrdə - belə şeyi heç ağıla gətirmək də mümkün deyildi.

Mən ədəbiyyata nisbətən yaxşı vaxtda – Xruşşov epoxasının özünü təzəcə təsdiqləməkdə olduğu ideoloji işıqlanma dövründə gəlmişdim. Ancaq, bu, yeni mədəni formasiyanın olsa-olsa hələ lap başlanğıcı idi. Mədəni həyatı da hələ hər yerdə stalinçilər idarə eləyirdi. Stalinizm mühitinin otuz-qırx illik ardıcıl mənəvi terror və talanlarında aktiv, ya passiv surətdə iştirak etməklə cəmiyyətdə özünə (böyük, ya kiçik) mövqe tutmuş bu adamlar ideoloji həyatın işıqlanmasından – yarasanın gün işığından qorxduğu kimi – qorxdular. Ədəbiyyatın balaca çinovnikləri ədəbi mühitdə yaranmağa başlayan yeni ab-havaya ürəklərində atəşin tərəfdar olsalar da, özlərinin yüksək mənsəb sahibi olan ağalarının qorxusundan, real iş prosesində bunu bacardıqca daha dərində gizlətməyə çalışırdılar. Bir sözlə, hətta lap 70-80-ci illərdə də yazdığımın çap olunub-olunmayacağının qorxusu mənim varlığımda həmişə yaşayırdı. (Məsələn, “İşığını əsirgəmə” adlı povestim elə o vaxtlar Əhməd Cəmil KQB-yə “rəyə” göndərmişdi və Əhməd Cəmildən sonra “Ulduz” jurnalına baş redaktor təyin olunan Yusif Səmədoğlu da – sırf senzura nöqteyi-nəzərindən – bu povesti çap etməkdən imtina eləmişdi).

İndi isə 1986-cı il idi və mən öz ailəmin həyatından götürdüyüm o bir aylıq məzuniyyətin üç-dörd gününü rahatca dincəlib, sonra, “Ağ dərə”nin və “Dəhnə”nin bir növ davamı olaraq, nəcib və zəhmətkeş bir ailənin az qala bir əsrlik taleyinin misalında tipik bir azərbaycanlı-kəndli ailəsinin sosial və psixoloji həyatını bu dəfə daha dərindən araşdıran üçüncü – öz aləmimdə bütün yazdıqlarımdan dəyərli – yeni bir yazı başlamaq niyyətindəydim.

Taksidən evimizin yanında düşdüm. Ancaq evə girməyə ürək eləmədim. Evin yan-yörəsində bir müddət key-key dolanandan sonra özümü bulvar tərəfə verdim.

1954-cü ildə mən Əylisdən Bakıya gələndə - sonralar bütün şəhərin gözü olan – bu dənizkənarı məkanda nə bir ağac əkilmişdi, nə də bircə dənə gül kolu basdırılmışdı. Dənizin birbaşa suya qovuşan yaxın sahili də, necə deyərlər, Nuh əyyamında necəydisə, onda da eləcəydi. Xəzərin Bakı ətrafındakı sahillərinin ən çirkli, ən mazutlu yeri də yəqin ki, elə buraydı – buradakı, çay daşına bənzər, hamar sahil daşlarının üstü mazutdan, lehmədən, çirkabdan laybalay qatmaq-qabıq bağlamışdı.

O vaxtkı sahili yadıma salırdım. O vaxtkı yaşımı yadıma salırdım. O zamandan otuz ildən çox keçsə də, o günlər mənə lap dünənki gün kimi yaxın görünürdü. Və ürəyimdə fikirləşirdim ki, o vaxtdan ötüb keçən dövrdə elə mən də yəqin ki, bu bulvar kimi dəyişmişəm: zahirim dəyişib, mahiyyətim dəyişməyib və buna ən əyani sübut o idi ki, bayaqdan xiyaban boyunca başına dolandığım bir dünya qızılgülün ən yaxşılarını xəyalımda bir-bir dərib, cəmi bir saat-saat yarım bundan əvvəl aeroportda təyyarəyə mindirdiyim arvadımın ayaqları altına səpələyirdim.

O bir aylıq məzuniyyətə görə o səhər mən arvadıma yerdən göyəcən minnətdar idim, ancaq bu azadlığın elə ilk gündən, ilk saatlardanca məndən ötrü beləcə ağır bir yükə çevrilməyi, sizdən nə gizlədim, məni bir qəribə - şübhəli-müəmmalı qorxuya salmışdı. Ailə həyatı qurduğum 72-ci ildən bu yana mən öz ailəmin həyatından bu bir aylıq məzuniyyəti, demək olar ki, hər il götürmüşdüm. Ya uşaqları harasa – Əylisə, ya Minskə - göndərib, özüm evdə tək qalmışdım, ya da uşaqları şəhərdə qoyub, özümü Krımdakı, Riqa, yaxud Moskva yaxınlığındakı yaradıcılıq evlərinin birinə vermişdim. Gecəli-gündüzlü öz ixtiyarımda olduğum bu bir ayı mən əksər hallarda ailəmin maddi təminatı üçün daha sərfəli – povestə, hekayəyə nisbətən qonorarı daha çox olan – yazılara sərf eləmişdim: ya – bir pyes, ya – bir kino ssenarisi. Və əgər bu ehtiyac olmasaydı, bu saat mənim 10 pyesim və 5-6 ssenarim də, söz yox ki, olmayacaqdı.

Əslinə qalsa, 1986-cı ilin arxada qalmış birinci yarısının bəlkə heç, bircə gününü də mən elə-belə - boş-bekar oturmamışdım. “Azərnəşr”in bir il sonra çap etməyi planlaşdırdığı ikicildlik “Seçilmiş əsərlər”imi tərtib eləyib, makinada yazdırmışdım. Min beş yüz səhifəlik materialı elə makinadan oxumağın özü az iş deyildi. Bundan əlavə, bəlkə bir aydan da çox əsl cəhənnəm əzabına qatlaşıb, özümün həcmcə ən böyük yazımı – “Ağ dərə”ni rus dilinə sətri tərcümə eləməyə məcbur olmuşdum, çünki povestin rus dilindəki tərcüməsi zay idi və bunun doğrudan da belə olduğuna tərcüməçini ayrı yolla inandırmaq mümkün deyildi.

Hərdən məndən soruşurlar ki, sən öz yazılarının heç olmasa bir qismini rus dilində yaza bilərdinmi? Yazardım, ancaq bu “rus dili” mənim arzu elədiyim rus dili olmazdı. Və indi mən sizi necə inandırım ki, heç Aytmatovun, Çingiz Hüseynovun, Maqsud İbrahimbəyovun yazdığı dil də, bu mənada, rus dili deyil. Rus dilini daha yaxşı öyrənməyə əsaslı səy göstərsəydim, Çingiz Hüseynovun, yaxud Çingiz Aytmatovun yazdığı dildə bəlkə mən də yaza bilərdim. Ancaq Buninin, Şukşinin yazdığı dildə yox! Və əgər Bunin və Şukşin də bizim dildə bədii əsər yazası olsaydılar, bu dildə mənim yazdığım cümləni, inanın ki, onlar da heç vaxt yaza bilməzdi. Sibirin, Uralın dağlarında oxuyan kəkliklərin səsi, mənə elə gəlir ki, bizim dağlarda oxuyan kəkliklərin səsindən tamamilə fərqlidir. Və mən bunu da bilirəm ki, bu fikir bioloji-elmi nöqteyi-nəzərdən bəlkə də xalis cəfəngiyatdır, ancaq elə məsələ də burasındadır ki, ədəbiyyat elm deyil və elmi, məntiqi rasionallıqla görməmişcəsinə ədəbiyyata girişənlər burada talançılıq və “brakonyerliklə” məşğul olduqlarını təəssüf ki, heç vaxt ağıllarına gətirmirlər... Bu da – belə bir haşiyə.

Amma bu haşiyələr yazını tempdən, dinamikadan salır deyəsən. Məqsədim 1986-cı ilin o yay günü içimdəki – o çağacan mənə tanış olmayan – təzə narahatlığın və nigarançılığın səbəblərini oxucu ilə bir yerdə araşdırmaq idi. Və bu nigarançılıq və narahatlıq, deyəsən, o gün başlanmamışdı – elə o 1986-cı ilin lap əvvəllərindən sanki haradansa ürəyimə dammışdı ki, bu dünyada tezliklə nəsə dəyişəcək, nəsə həmişəlik yox olacaq, qeyb olacaq. Bu hissiyyatın məni bu dərəcədə güclü bir şəkildə məşğul etməyinin bir səbəbi ola bilər ki, yaşla bağlı idi. O il mən 49 yaşın içindəydim, qarşıdan 50 yaş gəlirdi və belə yerdə ömrün bir mərhələsinin sona çatdığını düşünməyə və bundan hətta narahat olmağa da yəqin ki, az-çox əsas vardı. Ancaq haradasa – ürəyimin bir yerində mənə elə gəlirdi ki, içimdəki narahatlıq ömrün bir mərhələsinin yekunlaşması ilə bir o qədər də bağlı deyil. Elə bil qorxulu, müəmmalı yaxın gələcəkdə mən – bütövlükdə - ömrün özünü yekunlaşdıracaqdım. Buna görə də nəinki hər işimi tələsə-tələsə görürdüm, hətta adicə yol gedəndə də elə becid-becid gedirdim ki, elə bil kimsə məni həmişə arxadan qovurdu...

2

Özünü imam, peyğəmbər yerinə qoyub, dünyanın gələcəyini qabaqcadan görməkdə xüsusi səriştə sahibi olduqlarını hər yerdə bəyan eləyənləri mən həmişə şarlatan vücudunda görmüşəm və belə bir şübhəli missiyanı öz boynuma götürməyə də, inanın ki, heç bir niyyətim yoxdur. Ancaq həyatda baş verəcək ən qlobal hadisələri, görünür, hər bəni-insan – bu və ya digər dərəcədə - əvvəlcədən duya bilir. Bu duyğunun şəxsən mənim təbiətimdə nə miqdarda olduğunu araşdırmaq yəqin ki, başqa bir söhbətin mövzusudur. Hələlik, özümün bu sahədəki yüzlərcə “yerdənuzaq” mistik müşahidələrimi bir tərəfə qoyub, arxasında real iş və real adamlar dayanan ikicə sadə faktın misalında insan şüurunun təkcə dünən və bu günlə yox, elə gələcəklə də üzvi surətdə bağlı olduğuna sizi inandırmaq istəyirəm.

Elə o 1986-cı ildə “Literaturnaya qazeta”nın sifarişi ilə yazdığım məqalənin adına fikir verin: “BİZİ GƏLƏCƏK FƏLAKƏTDƏN YALNIZ SƏMİMİYYƏT QURTARA BİLƏR”. (Ruscası: “İz qryaduşey bedı nas mojet spasti tolko iskrennost”). Məqalənin “ottiski” – mətbəədə yığılmış son variantı indi də arxivimdə qalır. Moskvadan – redaksiyadan mənə neçə dəfə zəng eləyib, yazının ora-burasını dönə-dönə təzədən yazdırsalar da, o məqalə qəzetdə çap olunmadı. Ancaq söhbət o yazının çap olunub-olunmamağından getmir. Söhbət bundan gedir ki, “GƏLƏCƏK FƏLAKƏT” – deyəndə, hələ o 1986-cı ildə görəsən mən nəyi nəzərdə tuturdum – axı onda hələ ki, nə etnik davalar başlanmışdı, nə Sumqayıt, nə Xocalı fəlakəti baş vermişdi. Hələ gürcü-osetin qırğını düşməmişdi, hələ özbəklər Fərqanədə mesxet türklərini qanına qəltan eləməmişdi, hələ Bakı öz QARA YANVARINI görməmişdi... “Sən hələ 86-cı ildə Bulvarda mənə dedin ki, bizim ermənilərlə davamız mütləq olacaq və bu davada qan dizə çıxacaq”. Bu da Vaqif Səmədoğlunun 93-cü ildə elə o Bulvardaca mənə dediyi sözdür. Həmin o 86-cı ildə bunu Vaqifin özü də məgər bilmirdimi?.. Və ümumiyyətlə, bunu bilməmək mümkündürmü?.. Qeyri-səmimilik hakim dairələrdə gündəlik davranış qaydasına və iş metoduna çevriləndə, yalan – dövlət miqyaslı – kütləvi hal alanda məmləkəti gec-tez mütləq partlayış gözləyir. Və bu partlayışa vur-tut dörd-beş il qalmış, duyuq düşüb, dərd çəkməyən ürəyə görəsən ürək demək olardımı...

Bir sözlə, hər işimi o təhər tələsə-tələsə görməkdə, bu dünyanın başına nəsə bir iş gələcəyini, belə çıxır ki, mən o vaxt doğrudan da bilirmişəm. Və deməli, mənimlə bu dünyanın arasında vur-tut bircə yazı qalırdı və hələ o fəlakət dünyanın başına gəlməmiş, mən o yazını mütləq yazıb qurtarmaq istəyirdim. Romanmı idi, povestmi idi – mən bunu hələ ki, bilmirdim. Əvvəlki yazılarımdan fərqli olaraq, budəfəki yazının adını qabaqcadan fikirləşmişdim: “DİRLİK YERİ”. Və bu dirlik yerinin – 12 sot torpağın ətrafında mən bir kəndli ailəsinin üç nəslinin taleyini təsvir etmək niyyətindəydim.

Bulvardan qayıdan kimi, qəribə bir qətiyyətlə keçib stolumun arxasında əyləşdim. Və (məndən çıxmayan iş!) yazının ən çətin yerini – onun birinci cümləsini elə oturan kimicə yazıb, o cümləni özümə bəyəndirə bildim. Buna hədsiz dərəcədə sevindiyimə görə qələmi yerə qoyub, durub bir neçə saat ləzzətlə yatdım və yuxudan ayılandan sonra da o gün, özüm də gözləmədən, oturub ta gecə yarıyacan işlədim. Cəmi üç-dörd günün içində mən o yazının (indi də arxivimdə saxladığım) 33 səhifəsini yazdım. Sonra yazdığımı oxudum və (Allah belə zülmü heç kəsə göstərməsin!) elə bil məni havasından, daşından-torpağından sevinc, fərəh, işıq və ümid tökülən gözəl bir dünyadan götürüb, hansısa işıqsız və ümidsiz boz bir aləmə tulladılar. Dəhşət burasındaydı ki, o üç-dörd günün içində böyük həvəslə yazdığım – mənim o 33 səhifəlik təzə yazımda elə bil heç nə təzə deyildi. Burada söhbət, əlbəttə ki, məzmundan getmir. Bədii əsərin nə dərəcədə təzə olub-olmamağında mövzu-məzmun, demək olar ki, heç nəyi həll eləmir. Mövzuya-məzmuna qalsa, bütün mövzular dönə-dönə yazılıb və antik Homerdən tutmu. Lap bizim günlərəcən – bütün hallarda mövzu hardasa xeyirlə şərin qarşılaşmasından ibarətdir. Ədəbiyyatda baş verən hər bir HƏQİQƏTƏN YENİ HADİSƏ bu sənətə öz nəfəsi, öz havası, öz fərdi ritm və ahəng duyumu olan yeni yazıçı-şəxsiyyətin gəlişi ilə əsl ədəbi hadisə kimi qeydə alına bilər. Ədəbiyyat nəzəriyyəçilərinin üslub adlandırdığı bu, bir nömrəli keyfiyyət göstəricisini əsas götürmədən bədii əsərin barəsində fikir yürütmək sapandla heyvan ovuna çıxmaq kimi lüzumsuz bir işdir. Və o gün – qələmimin son məhsulu olan – o 33 səhifə yazını oxuya-oxuya məni durduğum yerdəcə varlığımdan yox eləyən heç də o yazının mövzu, məzmun cəhətdən nə dərəcədə təzə olub-olmamağı deyildi. Əksinə: mövzu, məzmun baxımından burada, necə deyərlər, qəmiş qoyulası heç bir şey yox idi. Qol-qanadımı qıran buradakı intonasiyaların, sözün deyiliş və düzülüş formalarının mənə hədsiz dərəcədə tanış gəlməyi idi. Yazdığımda içimi tərpədən heç nə yox idi. Sözlərimdən səs gəlmirdi, işıq gəlmirdi. Və dəhşət burasındaydı ki, o sözlərin canına işıq hopdurmaq bundan sonra heç nəyin hesabına və heç cür mümkün deyildi.

Bütün canlıların həyatı torpaq və günəşlə nə qədər bağlıdırsa, şairin-yazıçının varlığı da, görünür, bir o qədər ana dilinin gözəgörünməz təbiəti, sehrli stixiyası ilə bağlıdır. Tanınmış rus yazıçısı Andrey Bitovun haçansa oxuduğum bir məqaləsi yadıma düşür. “Voprosı literaturı” jurnalında çıxan o iri həcmli məqalə - bütövlükdə - Puşkinin arxivindən götürülmüş bir şeirin qaralama variantının bircə misrasının təhlilinə həsr edilmişdi. Həmin ilk misranı öz qaralamasında – cürbəcür variantlarda – otuz dəfədən çox dəyişməyə cəhd göstərən şair son nəticədə yenidən əvvəlki varianta qayıdır və o misranın ahəngi üstündə də .eirin bundan sonrakı misralarını kökləyir. Lakin məqalə yazanın məqsədi Puşkinin necə bir zəhmətsevər, özünətələbkar şair olduğunu sübuta yetirmək deyil. Bitov öz oxucusunu buna inandırmağa çalışır ki, Puşkinin şeirindəki o ilk misra rus dilinin poetik stixiyasında elə o ilkin şəklindəcə - həmişə varmış və otuz variantı Puşkinə yazdırmaqda RUS DİLİ Puşkin dühasını sadəcə sınağa çəkmişdi.

Dilimizin hansı qatlarında nələrin gizləndiyini gələcəyin yazarları tapıb aşkara çıxaracaq. Və ədəbiyyatımızın yeni mövzusu-məzmunu da məhz bu hesaba keyfiyyətcə yeni uğurlar qazanacaqdır. Mənə gəldikdə isə, elə o çağacan da həmişə bir mövzunu, başqa sözlə desəm, öz mövzumu yazmışdım. Buna görə məni tənqid eləyənlər də həmişə tapılmışdı. Ancaq bu tənqidi mən heç vaxt ciddi saymamışdım, çünki, mənim əqidəmə görə, hər yazıçı ömrünün axırınacan, yalnız öz mövzusunu yazmalıydı. Məsələn: Dostoyevski kimi, Kafka kimi, Qoqol və Mirzə Cəlil kimi... Bununla belə, eyni ruhi və mənəvi “qan qrupuna” mənsub olan bu yazıların hər birinin öz ayrıca ağrısı, ovqatı olmalıydı. Və böyük ümidlərlə yazmağa başladığım o yeni yazımın 33 səhifəsindəki ağrı və ovqatın artıq yaşandığını və yazıldığını duyandan sonra dünyanın – yaşamaqçun mənə ümid və işıq verən – bütün rəngləri gözümün qabağındaca sönüb getdi.

Ancaq ümid öz qanadlı, sirli-sehrli qanunları ilə bir gün xəbərsiz-ətərsiz, səndən köç eləyib, ürəyi viran qoyandan sonra da o ümidin bir zərrə işartısı ürəyin hansı yerindəsə həmişə ilişib qalır. Və düşdüyüm o qəliz vəziyyətə az-çox aydınlıq gətirməkdə o bir zərrə işartı o gün yaman dadıma çatdı. Əvvəla, yadıma sala bildim ki, mənim öz yazıçılıq imkanlarım barədə bu qədər acı şübhələrə qapılmağım birinci dəfə deyil və bundan təskinlik tapıb, özüm üçün əlbəəl belə bir qənaət də hasil elədim ki, vaxtaşırı bu sayaq sarsıntılara düçar olmaq, çox güman ki, tükənməyin, sönməyin yox, əksinə, böhranlı-əziyyətli – normal yaradıcı ömür sürməyin təbii əlamətidir. Amma yazıya yaxın dura bilmirdim, onu bir də oxuyub, şübhələrimin nə dərəcədə doğru olub-olmadığını aydınlaşdırmağa özümdə güc tapmırdım: elə bil yazı oxumayacaqdım, yaramın gözünü eşəcəkdim, əlimin-ayağımın dərisini öz əlimlə soyacaqdım...

Dünyanın belə qara günlərində adamın öz həyatına, bütövlükdə, həlledici qiymət verməyə, nədənsə, xüsusi həvəsi olur. 1986-cı ilin o yay günü o çağacan görülmüş işlərimdən narazı olmaq mən tərəfdən bəlkə də naşükürlük idi. Ancaq mənim belə bir yaralı yerim vardı: 60-cı illərin ikinci yarısında biri-birinin ardınca yazdığım və 1970-ci ildə - “Adamlar və ağaclar” adı ilə - artıq kitab halında buraxılmış üç povestdən sonrakı neçə-neçə povest və hekayəmi, mənə elə gəlirdi ki, ədəbi mühit qəsdən lazımınca qiymətləndirmək istəmir. Təvazökarlıqdan uzaqlaşıb, təəssüf ki, bunu özüm deməyə məcburam ki, Azərbaycan dilinin o çağacan heç kəsin əl uzada bilmədiyi ən zərif, ən sehrli qatlarında işlənmiş – “Əncirsiz payız”, “May günü”, “Güllü paltar mövsümü”, “Büllur külqabının nağılı”, “Bir gecəlik ay işığı” kimi hekayələrim ola-ola, adamların dilindən yenə “Gilas ağacı” və “Nənəmin tütün kimi lap ilkin yazılarımın tərifini eşidəndə, doğrusu, tamam çaşıb qalırdım. Sonrakı, məsələn, “Bir misranın yuxusu” kimi povestin haqqında heç bir xoş söz demədən, hələ də “Tənha narın nağılı”ndan danışan bəzi qələm yoldaşlarım, mənə elə gəlirdi ki, ilk yazılarıma vurğunluq maskası dalında mənim son yaradıcılıq uğurlarımı şeytani bir hiyləgərliklə haradasa gözardına vurmaq məqsədi güdürlər. Xüsusən, Yusif Səmədoğlunun “Qətl günü” romanı ilə təxminən eyni vaxtda işıq üzü görən, sonuncu – “Ağ dərə” adlı povestimin demək olar ki, tam sükutla qarşılanması, sizdən nə gizlədim, bəzən məni lap cin atına mindirirdi.

Yusifin “Qətl günü” romanını mən – realist Azərbaycan ədəbiyyatının bütün tarixi boyunca – dilimizdə yaranmış ən maraqlı nəsr əsərlərindən biri hesab edirəm. Bu əsərin işıq üzü görməyində də mənim çox ciddi, bəlkə də həlledici rolum olub. Bununla belə, “Qətl günü”nü əlahiddə bir canfəşanlıqla şişirdib, az qala bütün ədəbiyyata qarşı qoyan bəzi “sənət təəssübkeşlərinin” bu cəhdində mən nəsə məkrli, xəstə bir hal olduğunu da müşahidə eləyirdim. Ürəyimdə duyurdum ki, zaman – zalımcasına – fiqurların yerini dəyişməyə hazırlaşır. Hiss eləyirdim ki, cəmiyyət yeni qəhrəmanlar axtarışındadır və bundan cəmiyyətin başına hansı bəlalar gələcəyini – lap o vaxtın özündə də - mən təxminən təsəvvür eləyə bilirdim.

Elə o "Ağ dərə"ni də mən bir vaxt son əsərim kimi yazmışdım. Bunu yadıma salanda ürəyim bir az da yüngülləşdi. Özümü inandırmağa çalışdım ki, bu təzə yazı olsa da, olmasa da, dünyada və mənim taleyimdə onsuz da heç nə dəyişməyəcək. Belə isə bir yazının başlanğıcının uğursuzluğuna görə dünya məndən ötrü niyə birdən-birə öz mənasını büsbütün

136

itirməliydi...

Az qala birnəfəsə yazdığım o səhifələrdə görəsən o nəydi ki, mənim yaşamaq həvəsimi – ümid və arzularımı nə ki var əlimdən almışdı. Bu təzə yazının – elə başlanğıcdanca - əvvəlki yazılarımdakı ovqatı aşkar yada salmağı niyə məni bu dərəcədə qorxutmalıydı. “Üslub” dediyin, əlbəttə, elə düşüncə tərzinin özü deməkdir. Belə isə, bundan qabaqkı yazılarıma xas olan düşüncə tərzinin bu təzə yazımda da özünü göstərməsi axı məni niyə bu qədər narahat etməliydi. Ovqatımın birdən-birə belə amansızcasına – dəyişməsinin səbəbini büsbütün o yazıda görməkdə bəlkə mən səhv eləyirdim: bəlkə heç o yazı olmasaydı da, bu dəyişiklik hər hansı bir səbəbdən məndə mütləq baş verməliydi. Bir az da aydın desəm, o gün mənim anlamaq istədiyim və anlamaqda aciz olduğum bu idi ki, görəsən ovqatımı doğrudanmı yazdığım o səhifələrin obyektiv yararsızlığı dəyişdirmişdi, yoxsa ovqatım qəfilcədən dəyişdiyinə görə o yazı da mənə o təhər çürük və mənasız görünürdü... Mən o gün bircə şeyi dəqiq bilirdim – bilirdim ki, o yazıya bir də heç vaxt qayıtmayacağam... Qısaqapanma – “korotkoe zamıkanie!”.. Elə o çağacan da mənim nə qədər yazım ürəyin belə namünasib kontaktlarında, tok payı artıq düşən naqil kimi – hələ işıq vermədən – yanıb külə dönmüşdü.

O gün mən yarımçıq qalan yazılarımın heç birini yadıma sala bilmədim, çenki belə vaxtlarda yaddaş da amansız olur. Sanki yaddaº səni qaranlıq bir aləmdə azdırıb, özü işıqlı dünyaya çəkilir və yaddaş o işıqlı dünyadan bir də qayıdıb gələnəcən sən o qaranlıq dünyada birtəhər baş girləməli olursan. Buradan belə bir məntiqi sual doğur: o yaddaş o “qaranlıq dünyadan” bir də heç vaxt qayıtmasa – bəs onda necə?.. Onda sən də o qaranlıq aləmin əbədi sakini olursan və sənin yazdığın da, bu zaman, o qaranlıq dünyanın kədərli varlığından xəbər verir. Elə buna görəd də, yəqin ki, dünyada bədbin və nikbin yazılar, var. Məsələn: Kafka və Folkner, Kamyu və Ekzuperi, Tomas Vulf və Cek London... Və bunlar, söz yox ki, klassik nümunələrdir. Bu dünyada öz yaradıcılığını nikbin əsərlərlə başlayıb, onu bədbin əsərlərlə bitirən nə qədər desən yazıçılar da var. Bu sözləri yaza-yaza “Adamlar və ağaclar”ın eston dilindəki nəşrinin uzqabığı gözümün qabağına gəlir: kitabın üzündə də, arxasında da eyni bir ağacın şəklidir, ancaq əvvəlki ağac çiçək açıb, axırdakı ağac isə - çiçəyi somuş və işığı sönmüş – həmin ağacdır. Elə bilirəm ki, mənim bundan uğurlu yaradıcılıq portretim hələ ki, heç yerdə çəkilməyib. Bununla belə, mən heç də bu fikirdə deyiləm ki, son yazılarımı tamam bədbinlik basıb. Mənə elə gəlir ki, ilk yazılarımı bəlkə də ifrat dərəcədə şən və parlaq rənglərlə işləmişəm, sonrakı yazılarımda bu rənglər, işlənə-işlənə, sadəcə olaraq, gəlib öz təbii şəklini alıb. Bu isə kənddən şəhərə gəlib, burada birdən-birə bədii yaradıcılıq aləminə atılan və bəzən heç özü də gözləmədən bu aləmdə parlaq uğurlar qazanan adamların hamısının ümumi aqibətidir – istər yazıçı olsun, istərsə də artist, yaxud rəssam olsun. Belə bir yeni aləmə uzaqlardan – öz yolu, öz cığırı ilə gəlib çıxanların ilkin heyrət və heyranlığı, məlum məsələdir ki, yalnız parlaq rənglərdə özünü göstərə bilir. Və əgər vaxt keçdikcə bu rənglər səngiyirsə, öz ilkin gözqamaşdırıcı parıltısını içinə çəkib, yeni – daha təbii və daha uzunömrlü rənglərə çevrilirsə, bu halda yaradıcılıq aləminə yeni bir şəxsiyyət gəlmiş olur. Ancaq bu aləmdə birdən parıldayıb, birdən sönənlər də az deyil və elə bizim öz ədəbiyyatımızda buna istənilən qədər misal gətirmək olar.

Və o yazıdan eləcə, birdən-birə imtina eləyib, işıqsız, rəngsiz, işsiz və ümidsiz bir aləmdə bir boz kölgə kimi sürünə-sürünə o gün mən özüm də öz ilk yazılarıma cani-dildən üstünlük verməyə çalışdım. Fikirləşdim ki, “Tənha narın nağılı”ndan sonra yazılarım bəlkə doğrudan da zəifdir, sönükdür, istedadsızdır. Bəlkə o yazıdan sonra mən elə doğrudan da günbəgün geri getmişəm – yolumu azmışam, işığımı itirmişəm.

Son yazılarım barədə mətbuatda və yaxud elə-belə şəxsi söhbətlərdə deyilən fikirləri birbəbir yadıma salmağa çalışdım. Mətbuatı bir tərəfə qoysaq, yazılarım barədə mənə cəmi iki adam – sabit və ardıcıl şəkildə - fikir söyləmişdi: Anar, bir də Natiq Səfərov. Və bu adamların səmimiyyətinə zərrəcən şübhə eləməyə o vaxt mənim heç bir əsasım yox idi. Anarın və Natiqin son yazılar barədə dediklərini yadıma saldım, “Adamlar və ağaclar”dan sonra yazdığım hekayə və povestlərimi beynimdə, ürəyimdə xeyli imtahana çəkdim. Və inandım ki, bu yazılarsız mən heç nəyəm. Çünki elə o “Tənha narın nağılı” kimi, “Güllü paltar mövsümü”nü. “Bir misranın yuxusu”nu və “Kür qırağının meşələri”ni də yalnız mən yaza bilərdim. Necə ki: “Molla Nəsrəddin-66”nı yalnız Anar yaza bilərdi, “Teleqram”ı yalnız İsa Hüseynov, “Qanköçürmə stansiyası”nı yalnız Sabir Əhmədov, “Toyuğun diri qalması”nı yalnız Elçin, “Yel Əhməd”i yalnız Mövlud Süleymanlı, “Qətl günü”nü yalnız Yusif Səmədoğlu, “Qarğış”ı yalnız Afaq Məsud... yaza bilərdi. Necə ki, “İlan balası” şeirini bu dünyada Ramiz Rövşəndən savayı kimsə yaza bilməzdi. Və madam ki, adını çəkdiyim və çəkmədiyim o povest və hekayələri yaza biləcək – məndən savayı ikinci bir adam yoxdusa, deməli, mən bu dünyada elə həmişə vicdanla öz işimi görmüşdüm – həyatımı mənasız yaşamamışdım. Və o “geri getmək” söhbəti də, deməli, boş söhbət idi. Çalışıb, bundan sonra da yenə irəli getmək lazım idi...

Bütün planlarımın heçdən alt-üst olduğu o günü, yatıb-durub, birtəhər axşam elədim. Axşam saat 11-ə yaxın yazımdan da, özümdən də - hər şeydən tamam bezib, bulvara çıxdım.

Hava çox isti olduğundan dənizin özü də elə bil – dalğasız-ləpəsiz, halsız-heysiz öz içinə, öz aləminə çəkilib, ölü-ölü mürgü vururdu. Gecəyarıya cəmi bircə saat qaldığına baxmayaraq, sahil – eninə-uzununa adamla dolu idi.

O zamanlar “Jemçujna” dediyimiz kafenin yaxınlığında Hüseyn Arif rastıma çıxdı. Mənim Hüseyn Ariflə şəxsi münasibətim yox idi. Özgə vaxt olsaydı, yəqin ki, salam verib, ötüb keçəcəkdim. Ancaq ötüb keçmədim. Gün uzunu içində boğulduğum o müdhiş və məşəqqətli tənhalıqdan sonra söz deməyə, kəlmə kəsməyə bir adam tapdığıma sevinib, məmnuniyyətlə Hüseyn Arifə qoşuldum.

- Bir yaxşı piyvə ola – yanının noxuduynan. Eybi yoxdur, çox sərin olmasa da olar. – Ötəri hal-əhval tutandan sonra deyəsən bu, Hüseyn Arifin mənə dediyi birinci cümlə idi.

Mən, mexaniki olaraq, şalvarımın arxa cibinə əl gəzdirdim: pul vardı.

Lap əla olar! - dedim. - Ancaq heyif ki, gecdir. Yəqin, hər yer bağlıdı bu saat.

Mən bir yer bilirəm - stadion tərəfdə. Səhərəcən açıq olur. – Hüseyn müəllim çox arxayınca dedi.

Gedək?

Hə, gedək piyvəliyək... Nə yaxşı ki, sənə rast gəldim. Yoxsa, başın haqqı, Rəfiq Zəkaya rast gələcəkdim.

Hüseyn Arifi yaxından tanıyanlar yəqin məni bağışlayar: hər cür bədii əsərə (şeirə də, nəsrə də) parodiya yazmağı yaxşı bacarsam da, mən adam yamsılamağı qətiyyən bacarmıram. Və Hüseyn Arifin dediklərini də olduğu kimi yox, özümün təsəvvür elədiyim kimi yazıya gətirirəm.

Əlqərəz, maşın yoluna çıxıb, əlimizi bir dəfə qaldıran kimi, bir qırmızı "Moskviç" qulluğumuzda durdu.

- Stadion tərəfdə piyvə yeri bilirsən? – Sürücüdən so­ruşdum.

Hüseyn Arif qapını çəkib, qabaq oturacaqda əyləşdi.

- Sür, gedək, - dedi. – Mən yerin bilirəm.

O qırmızı "Moskviç"də biz, yalan olmasın, bəlkə bir saata qədər stadionun dörd dövrəsini dolandıq, ancaq nə o "pivnoy" tapıldı, nə də oralarda "pivnoy" yeri bilən bir bəni-insan rastımıza çıxdı. Axtarışdan əlimiz tamam üzüləndən sonra təzədən şəhərə tərəf üz qoyduq. Ancaq bu məzəli sərgüzəştə görə mən qətiyyən peşman deyildim. Əksinə: əhvalım büsbütün dəyişmişdi, hövsələm açılmışdı.

- Rəfiq Zəkanın işidir, - dedim. – Xəlvətə salıb, gəlib gecəynən pivnoyun yerin dəyişib.

Və Hüseyn Arif əlbəəl razılaşdı:

- Hə, başın haqqı, elədir ki, var... Dünən bu vaxt pivnoy öz yerindəydi.

Maşını Basin küçəsində saxladıq: Hüseyn qağanın evi ordaydı. Və orada – o evin yanında hələ heç maşından da düşməmiş, Hüseyn Arifin yaşadığı blokun düz qabaq-qənşərindəcə yekəcə bir pivəxananın açıq olduğunu görəndə mən sevindiyimdən az qaldım zəngulə vuram.

- Düş, qağa, tapmışıq!.. - dedim. Sürücünün pulunu verib, maşından düşdüm.

Evinin düz qapısı ağzındakı o piyvəxananın işıqlı vücudu Hüseyn Arifi də, deyəsən, xeyli vəcdə gətirmişdi:

- Əyə, canım üçün, mən elə buranı deyirdim! Stadionun yanındakı pivnoyu Rəsul Rzanın fitvasıynan hələ Axundovun vaxtında Cəfər Cəfərov bağlatdırdı. – Rəsul Rzanın və ona yaxın bildiyi adamların kölgəsini qamçılamaqda xeyli təcrübəsi olan Hüseyn Arif bu dəfə, söz yox ki, lap ağ eləyirdi.

Pivəxananın – noxudlu pivəsindən savayı – yaxşı bufeti də vardı. Bufeti müştərilərdən ayıran piştaxtanın bəri yanındakı yeganə stolun arxasında – qarnının “razmerinə” görə - biri-birindən əsla seçilməyən üç nəfər bığıburma cavan kişi oturmuşdu: yəqin ki, bufetçinin şəxsi dost-tanışlarıydılar – piştaxtanın arxasında durmuş bufetçi ilə şirin söhbət eləyə-eləyə, bakallarındakı pivəni də elə bil xüsusi bir ərklə - qurtum-qurtum içirdilər. Bufetçidə savayı pivəxanada ayrı adam yox idi.

Biz qapı ağzında – nisbətən sərin yerdə - dairəvi mizlərdən birinə yaxınlaşar-yaxınlaşmaz bufetçi pivə və noxudumuzu gətirib qabağımıza qoydu.

Mən öz bakalımdakı pivənin az qala hamısını birdən içib, nəfəsimi dərəndə Hüseyn Arifin öz bakalına heç əl də vurmadığını görüb, fikirləşdim ki, yəqin dostumun könlündən pivədən savayı ayrı bir şey də keçir. Ancaq o “şeyin” araq olduğunu əsla ağlıma gətirə bilmədim.

Bəlkə yeməkdən-zaddan, Hüseyn müəllim... – Bu sözlərlə mən ehtiyatla məsələyə aydınlıq gətirmək istədim.

- Yox, neynirsən. Bu istidə heç cüyür kababı da ləzzət verməz. – Hüseyn Arif düz gözümün içinə baxdı: elə bil məni indicə görürdü. – Pendirdən, göyərtidən, pomidordan-zaddan... Araq – yüz əlli bəsdi.

Sən demə, bufetçinin qulağı bizdəymiş:

- İki dənə yüz əlli? – Bufetçi o başdan xəbər aldı.

- Yox, yüz əlli – bir dənə! Bir də - pendirdən, göyərtidən, pomidordan-zaddan. – Mən bunu bufetçiyə bildirib, sonra – həm dilimlə, həm də üzümün-gözümün yüz cür ədası ilə - Hüseyn Arifə yalvarmağa başladım ki, bu, yaramaz “naxçıvanlı xasiyyətinə” görə məni çox da qınamasın: bu istidə araq içmək mənim işim deyil. O arağı bir-iki dilim təzə xiyarla tələsmədən içib, pivəyə yenə heç bir məhəl qoymayan Hüseyn qağamın yavaş-yavaş kefi duruldu, halı yerinə gəldi. Və bu zaman Hüseyn Arif heç bir anekdota-zada sığışmayan elə bir qəribə söhbət başladı ki, bu söhbəti vasitəsiz nitq formasında yazmağa, məncə, yer üzünün heç bir yazıçısı cürət eləməzdi.

Hüseyn Arif söhbətini özünün cavan vaxtlarından başladı. Haradasa – “bu Bakı viranxanada” – bir xırdaca, “iki tabut razmerində” həyəti də olan birmərtəbəli yaşayış yeri. (Bilmədim: o ev Çəmbərəkənddəydi, ya İçərişəhərdəydi). Özünün subay çağlarında bir müddət o evdə tək yaşayan Hüseyn sonra gedib ahıl anasını da rayondan götürüb gəlir. Ana darıxır. Bakının özü də, adamı da ananın təbiət vurğunu olan şairanə ruhuna heç cür yapışmır. Belə bir hədsiz dərəcədə mütəqəlqəl vəziyyətdə haradansa olduqca nəcib və insanpərvər – bir QARA TOYUQ peyda olur. (Səhv etmirəmsə, o toyuğu da Hüseyn müəllim hələ heç nəyi pozulmamış təbii bir aləmdən, yəni Qazax, Tovuz, Ağstafa tərəflərdən tapıb gətirir). Bundan sonra vəziyyət xeyli dəyişir, çünki ana ilə o toyuğun arasında qəribə bir ailəvi mehribanlıq, dostluq, doğmalıq başlanır. Ana o qara toyuğun nəinki qaqqıltısını, hətta adicə cik-cükünü də yüz faiz başa düşür.

... Və bu yerdə birdən-birə Hüseyn Arif yaşarmış gözlərini, iti neştər kimi, mənim ürəyimin içinə tuşlayıb, ucadan bəyan edir:

- AMMA, BAŞIN HAQQI, YAZIQ ARVAD QARA QARAYEVİN MUSİQİSİN ÖLƏNƏCƏN BAŞA DÜŞƏMMƏDİ!!! (Yəqin ki, siz də razılaşarsınız ki, “rezume” son dərəcə ağlamalıdır).

Bu sözləri görünməmiş bir qüssə və yanğı ilə deyib, gözlərini gözümə zilləyən Hüseyn Arif ya mənim gözlərimdə heç bir reaksiya görmədiyinə, ya da orada nəsə xoşagəlməz bir şey görüb, bərk narazı qaldığına görə, bircə anın içindəcə, elə bil mən adda adamın üstündən xətt çəkməyi qərara aldı. Yuxarı başda, piştaxtanın yanında oturan o üç nəfər bığıburma kişidən birini bir göz qırpımında özünə tanış çıxarıb:

- Əyə, ay qağa, xoş görmüşük! - Dedi və qollarını açıb o üç adamın üstünə elə sevinə-sevinə cumdu ki, elə bil çoxdan axtardığı ən əziz tanışlarını tapmışdı.

Bu hərəkətilə Hüseyn Arif elə mənim özümü də, bəlkə, düşdüyüm o sarsaq vəziyyətdən bilərəkdən qurtarmaq istəyirdi. Bəlkə mənim şəxsimdə Hüseyn Arif duzsuz və mənasız bir adam görmüşdü və məndən canını qurtarıb, normal adamların əhatəsində o gecəni xoş əhval-ruhiyyədə başa vurmaq niyyətindəydi. Bəlkə Hüseyn müəllimin könlündən yenə araq içmək keçirdi və bunu mənə deməyə utanırdı... Bu fərziyyələrin hansının doğru olduğunu demək çətindir. Çox güman ki, Hüseyn Arifin elə xarakteri bu idi və mənim yerimdə bir başqası da olsaydı, o gecə Hüseyn Arif mütləq gedib o üç nəfərin kampaniyasına qoşulacaqdı. Ancaq bir şeyə indi də zəmanət verə bilərəm ki, o üç adamın heç biri Hüseyn Arifi şəxsən tanımırdı.

Mən özümü tezcə o üç nəfərə yetirib:

- Hüseyn Arifdi! –dedim. – Xalqımızın böyük şairi! – Və mən bu sözləri deyəndən sonra bufetçi o üç adamın yanında Hüseyn Arif üçün də stul gətirib qoydu.

Bir sözlə, o üç adam o gecə bir növ mənim də qanımın arasına girdi. Bufetçi ilə haqq-hesabı çürüdüb, Hüseyn Arifin evinin yerini də - bərayi-ehtiyat – o üç nəfərə nişan verib, aradan çıxdım.

Saat üçün yarısında gedib evə çatdım. Ertəsi gün yuxudan ayılanda beynimdə o “subaylıq məzuniyyəti” barədə qəribə - ala-bula fikirlər dolanırdı və o ala-bula fikirlərin arasında bir qara, mistik və məzəli toyuq eşələnirdi... Bəs, görəsən, o toyuq niyə məhz qara olmalıydı, ayrı rəngdə ola bilməzdimi?.. Aha: Qara Qarayev!.. Deməli, “qara” haqq-hesabının məğzi bunda idi. Bu məntiqlə, əgər söhbət Qara Qarayevdən yox, tutaq ki, Aqşin Əlizadədən getsəydi, onda o toyuğun rəngi də, çox güman ki, ağ olmamalıydı, çünki “Ağ” və “Aqşin” sözləri, səs cəhətindən, necə olsa az-maz oxşardır... Yox, Hüseyn Arif qrafoman deyildi!.. Heç olmasa ona görə ki, qrafomanın təfəkkürü məhz orijinallıq sarıdan küt, kasıb və keyfiyyətsiz olur. Hüseyn Arifdorijinallığı isə heç kəsin şübhə edə bilməyəcəyi parlaq reallıq idi. Bəs, yaxşı, o QARA TOYUĞUN əhvalatını görəsən qrafoman necə nəql eləyərdi?..

4

O gün az qala bütün günü mən, yatıb-durub, bu vacib məsələnin üstündə baş sındırdım. Axşam tərəfi telefon zəng elədi və dəstəyi götürüb – Minskdən – on yaşlı Nəcəfimin səsini eşidəndə özümə də, o əldəqayırma “subaylığıma” da, yazmağa hazırlaşdığım o növbəti “dahiyanə” əsərimə də və hətta yalan olmasa deyərdim ki, indi haqq dünyada olan rəhmətlik Hüseyn qağamın o bəstəkar qara toyuğuna da ürəyimdə yüz dəfə lənət dedim.

...İstəyirdim siz də biləsiniz ki, stressdən – ruhi böhrandan çıxmağın ən təbii və ən təsirli əlacı “dərvişlikdir”. Bundan ötrü, şəraiti dəyişirsən – yəni hər gün yaşadığın evdən, hər gün yatdığın çarpayıdan, hər gün baxdığın televizordan, hər gün gəzdiyin küçələrdən və hər gün gördüyün adamlardan – lap bir neçə günlüyə olsa da – uzaqlaşırsan. Getdiyin təzə yerdə də içkidən və hər cür təzə tanışlıqdan uzaq olmağı əvvəlcədən qət eləyirsən. Orada – yavaş-yavaş “özəlləşdirməyə” – özününküləşdirməyə başlayırsan.

Şəxsən mən – ömrümün ailəsiz-qayğısız azad çağlarında – yazmağa şücaətim, yaşamağa həvəsim çatmayanda Bakıdan baş götürüb, mütləq harasa gedərdim və getdiyim təzə yerdə, ilk növbədə, çaysahili xəlvət bir yer axtarıb tapardım. Tbilisidə Kürün, Yerevanda Razdanın, Riqada Dauqavanın, Kiyevdə Dneprin, Cərcoda Amu-Dəryanın, Budapeştdə Dunayın, Moskvada, Şəkidə, Gəncədə, Qubada... sahilində tək-tənha dolandığım neçə-neçə böyüklü-xırdalı çayların bir parça sahil ərazisi mənim qəlbimin xəritəsində Əylisdən sonra gördüyüm dünyanın ruhi yurd yerləri olaraq hələ də yaşamaqdadır. Və bilmirəm bu necə Sirri-Xudadır ki, bu dünyanın heç vaxt görmədiyim çayları da (başqa NİL çayı olmaqla!) məni ara-sıra yaman çağırır.

İNSANIN DƏRDİNİ AXAR SU DAĞIDAR: bu inanc təkcə bizim xalqa mənsub deyil, buna qədim insanlar da inanıblar. Mən dənizə yarım saatdan çox baxa bilmirəm, ancaq axar suya baxmaqdan doymağım yadıma gəlmir.

Mən dənizi sevə bilmədim, hər yerdə çayları sevdim.. Getdiyim yerlərin bir də bazar və qəbiristanlıqlarında saatlarla dolanmaqdan heç vaxt yorulmadım. Böyük şəhərlərin nəhəng göydələnlərini də hərdən qəbiristanlığa bənzədib, Əylisin Allahın altındakı yerinin necə dəqiq tapıldığına dönə-dönə şükr etdim, heyrət elədim. Və o göydələn-qəbiristanlığa tamaşa eləyəndə mənə hər dəfə elə gəldi ki, Əylis bu dünyanın Allaha yaxın olan yeridir, Əylisdəki hər bir ev Allahın birbaşa nəzərindədir və mən də nə yaxşı ki, o nəhəng göydələnlərin özülü özündən olmayan torpaqsız-səmasız hücrələrinin birində dünyaya gəlməmişəm – Allahın həmişə və hər yerdən gördüyü bir Əylis evində həyata göz açmışam...

Özümün hər dəfə eyni şəkildə başlanıb, həmişə də təxminən eyni sonluqla bitən o növbəti “yaradıcılıq böhranımın” içində eləcə çapalamaqda ikən bir gün Kinostudiyadan zəng elədilər.

Mənim, bir ildən çox idi ki, Kinostudiya ilə müqaviləm vardı. “Sağınçı” (əl vurma, korrektor, bizim dildə “sağıcı” sözü yoxdur) adlı yeni ssenari yazmalıydım. Yazılacaq ssenarinin avansını da çoxdan almışdım. Və işə bax, bu dünyada belə bir borcumun da olmağını son vaxtlar tərtəmiz unutmuşdum.

Bununla belə, Kinostudiyadan edilən zəng mənim zay ovqatıma heç bir əlavə ağırlıq gətirmədi. Əksinə, bu xəbər məni bir qədər yüngülləşdirdi: deməli, hələ mən kiməsə lazım idim, mənim nəsə yazmaq qabiliyyətimə hələ ki, hardasa inananlar vardı. (Öz yaradıcılıq əzablarımın içində hərdən mənim nə dərəcədə köməksiz və kimsəsiz olmağımı mənə zaman-zaman qənim kəsilən alim cildinə girmiş mövsümi məslək manyakları və dünyanı öz ömrünün boyuna biçən gülməşəkər salon yazarları da kaş ki, biləydi!..)

Ssenari yazmaq adamdan elə bir ciddi enerji tələb eləmir. Heç olmasa ona görə ki, burada sən əsasən: “Mavi səma”, yaxud “Aydın səhər” tipli adlıq cümlələrlə işləyirsən – dil materialına əlahiddə güc sərf eləməyə elə bir ciddi ehtiyac olmur. Ssenaridə sənin işin oxucu ilə deyil, tamaşaçıyladır. Və mənə elə gəlir ki, tək bir nəfər tələbkar oxucunun mənəvi ehtiyacına cavab vermək, bir böyük tamaşa zalının zövqünü oxşamaqdan qat-qat çətindir.

Nə isə... O gecəni nisbətən rahat yatdım və səhərə yaxın yuxuda gördüm ki, Əylisdə ata evimizin eyvanındayam. Ancaq mənim o eyvandan gördüyüm Əylisin – bizim evdən aşağıdakı – dam-daşı, həyət-bacası deyildi, dibsiz, dərin bir dərəydi və o dərənin dibi ilə bir xırdaca, dumduru dağ çayı axıb gedirdi.

Yuxudan ayılanda birdən yadıma düşdü ki, eynən belə bir mənzərəni mən haçansa Şuşa tərəfdə görmüşəm. Və elə həmin anda da haradansa beynimə yerləşdi ki, mən o ssenarini bu yay mütləq yazmalıyam, özü də ayrı heç yanda yox, məhz Şuşada. Və özümə - qələm-kağızdan – xırdaca bir yük tutub, elə o gün Şuşaya getmək qərarına gəldim.

... O çağacan Şuşanı cəmi bircə dəfə, həm də çox ötəri görmüşdüm.

60-cı illərin, səhv etmirəmsə, lap axırlarıydı. O vaxtlar komsomolun Mərkəzi Komitəsində biz cavan yazıçılara (bəlkə də bütün yaradıcı ziyalılara) qəribə bir istiqanlı münasibət vardı. Şəxsən mən istədiyim vaxt oradan ezamiyyət götürüb, nəinki Azərbaycanın bütün bölgələrinə, hətta lap Kuril adalarına da gedə bilərdim. Budəfəki ezamiyyətimi Dağlıq Qarabağa götürmüşdüm. O vaxt ora hansı nəqliyyatla getməyim indi yadımda qalmayıb, ancaq yaxşı yadımdadır ki, axşam tərəfi – saat 5 radələrində artıq Xankəndindəydim.

O dövrün qayda-qanuna görə, əvvəlcə Vilayət Komsomol Komitəsinin birinci katibi ilə görüşməliydim. Və elə o birinci Katibin simasında rastıma olduqca bədheybət bir adam çıxdı.

Mən elə kabinetə girər-girməz katib mənə qarşı atəşin hücuma keçdi. Dediyinin məğzi bu idi ki, biz Bakı müxbirləri (o məni, nədənsə, yazıçı yox, jurnalist hesab eləmişdi) Dağlıq Qarabağın paytaxtına son vaxtlar çox tez-tez gəlirik və hər gəlişimizlə də buradakı “təmiz beynəlmiləlçilik ab-havasına” bir xeyli millətçilik zəhəri qatırıq.

Məni belə bir gözlədiyim aqressivliklə qarşılayan komsomol katibinə o vaxt dediklərimi indi sizə deməyəcəyəm, çünki öz milli hissiyyatına az-çox cavabdehlik daşımağı bacaran hər kəsin o gün o komsomol katibinə deyə biləcəyi o sözlər indinin adamlarının qulağında cəsarətdən-şücaətdən dəm vurmaq kimi səslənə bilər. Bircə onu deyəcəyəm ki, komsomol katibinin qapısını çırpıb çölə çıxanda məndəki nifrət və qəzəb bəlkə böyük bir ordu ilə döş-döşə durmağa və ona qalib gəlməyə bəs eləyərdi.

Yayın hansı vədəsiydi – bilmirəm. Ancaq (bəlkə axşamtərəfi olduğuna görə) hava səpsərin idi. Mən o gecəni harda gecələyəcəyimi bilmirdim. Amma bilirdim ki, Xankəndini bir azdan mütləq tərk eləyəcəyəm və ora bir də heç vaxt qayıtmayacağam.

Od vurub içimi alışdırmış o qəzəbin tempi ilə sürətlə üzüaşağı getdiyim yerdə birdən mənə elə gəldi ki, kimsə adımı dedi və çox keçməmiş o səs yenə qulağıma dəydi. Dönüb geriyə baxanda gördüm ki, bir adam qaça-qaça mənə tərəf gəlir. Erməniydi. Otuz-otuz beş yaşı olardı. Amma bizim dildə son dərəcə sərbəst və səlis danışırdı.

Söhbətə bundan başladı ki, məni televizorda çox görüb, bir neçə kitabımı oxuyub və mənim povest və hekayələrimin bəzi parçalarını hətta əzbər bilir.

- Mən Sizi bayaq Obkoma girəndə görmüşdüm, - dedi. – Ancaq yaxınlaşmağa ürək eləmədim. Yaman bərk gedirdiz. Nə olub ki? Deyəsən, dilxorsuz. Olmaya Obkomda qanınızı qaraldıblar?

- Hə, - dedim. - Sizin komsomol katibi çox murdar adama oxşayır!

- Murdar dedin qoydun? - Bunu təzə tanışım tamamilə inandırıcı bir hiddətlə dedi. - Buraxın başına. Ermənili-müsürmannı bunların hamısı bir toxumdur... Yəqin koman­dirovkaya gəlmisiz. İndi bəs hara gedirsiz ki?

Heç. Bir az gəzib-dolanıb çıxıb gedəcəyəm.

- Şuşaya?

- Bilmirəm... Bəlkə Bakıya qayıtdım.

Məsələnin mahiyyəti tanışıma elə bil bu sözlərdən sonra tam aydın oldu.

- Xeyr. Elə şey yoxdur! – dedi. – Günün bu vaxtı mən Sizi burdan heç yerə buraxmaram. İstəyirsiz, gedək yer alaq qəstinsədə. Amma qalmalı yer deyil ora. Bizdə qallıq. Mən də buralı deyiləm, şuşalıyam. Burda qayınatamın evində oluram. Məktəbdə dərs deyirəm. (“Şuşalıyam” sözü tanışımın dilində bir növ: mən də “sizlərdənəm”, “bunlardan” deyiləm kimi səsləndi).

Şuşalı tanışımın qayınatasının evi ikimərtəbəli şəxsi ev idi. Balaca həyəti vardı. Aşağıdakı eyvanda, yerdə - döşəkçənin üstündə olduqca ahıl bir qarı əyləşmişdi. Altı-yeddi yaşlı bir oğlan uşağı tut ağacının başına dırmaşmışdı. Eşikdə başqa adam gözə dəymirdi.

Aynabəndli ikinci mərtəbənin – küçəyə sarı – üstüaçıq bir eyvanı – artırması da vardı və tanışım elə birbaşa məni həmin eyvana qaldırdı, məndən ötrü çay təşkil eləyib, özü “on beş dəyqiyə gəlirəm”, - deyib, harasa getdi. Ancaq tanışımın qayıtmağı bəlkə bir saatdan da çox çəkdi. Özü də, necə deyərlər, qan-tər içində və çox pərt halda qayıtmışdı.

- Hər yeri vurub ayaqdan saldım, - dedi. – Qoyun əti tapammadım. Bəlkə donuz ətindən... Əla kabablıq ətdi. Bizim Şuşanın musurman uşaqları bu cür ətin kababını heç hinduşka kababına da dəyişmir.

Moskvanın tələbə, fəhlə yeməkxanalarında beş il çörək yeyən, həm də “dlinə donuz əti dəyməyən” bir adam tapsanız, o adamı mütləq mənə göstərin. Mənim donuz ətinin kababına, əlbəttə ki, heç bir etirazım yox idi. Və tanışım o kababı həyətdə, sevinə-sevinə çəkib, süfrəyə gətirdi. Cəmisi ikicə şiş kabab idi: özünün müəllim maaşı tanışıma yəqin ki, cəmi yarım kilo ət almaq imkanı vermişdi.

Bir qrafin – göz giləsi kimi duru – tut arağının dalınca süfrəyə pendir, tərəvəz, çaşır, göy-göyərti, mer-meyvə və boşqab dolusu şan balı gəldi. Mən sevinirdim ki, kabab çox deyil, ikicə şişdir. Həm də ona görə yox ki, süfrədəki o biri nemətlər daha çox gönlümcə idi. Müəllimin məndən ötrü özünü artıq xərcə salmamağından, düzü, bir qəribə - ilk baxışda anlaşılmayan rahatlıq, təskinlik tapmışdım.

O axşam biz o üstüaçıq artırmada, dumduru, mapmavi göyün altında gecə yarıyacan, yeyə-içə söhbət elədik. Ədəbiyyatdan, siyasətdən, ordan-burdan söz saldıq. Xalqlarımızın, millətlərimizin, dostluğumuzun, mehriban qonşuluğumuzun sağlığına badə qaldırdıq. Araya nifaq salanların ermənili-müsəlmanlı hamısının yeddi arxa dönəninə bol-bol lənət yağdırdıq.

O müəllim, o ədəbiyyat həvəskarı, o istiqanlı “şuşalı balası” mənə ilk görüşdə xalis şeytan yuvası təsiri bağışlayan Stepanakerti mənim nəzərimdə büsbütün dəyişdirdi, yenidən qurdu. Yatanda xahiş elədim ki, əgər mümkünsə elə o açıq eyvandaca mənə yer salsınlar. Və o açıq eyvanda mən o gecə ömrümün ən unudulmaz yuxularından birini gördüm.

...İnsanın yalnız yuxuda görə biləcəyi bir qanadlı, ağappaq AT idi və o AT bir yüpyüngül bəyaz bulud kimi uzaqdakı başıqarlı dağların arxasından uça-uça birbaş mənim üstümə gəlirdi. O gəlib yatdığım eyvanın küçəyə sarı divarının yanında qanadlarını bir az da gen açıb, dinməzcə durdu. Əvvəlcə mən o AĞ ATDAN ürəyimə bir qəribə - ağappaq işıq dolduğunu hiss elədim və sonra – o ATIN ağ qanadları üstündə harasa uçmağıma inanıb, ürəyimdə o qədər xoşbəxtlik duydum ki, bu miqdarda xoşbəxtliyə dözə bilmədiyimdən, hələ atın belinə minməmiş, yuxudan ayılmalı oldum.

5

Gözlərimi açıb gördüm ki, səhər təzəcə açılır. Dumduru göyüzündə - təkəm-seyrək – beş-on ulduz, bir də - bir-birindən az-maz aralıda iki parça ağappaq bulud gördüm.

İlk baxışdan mənə şeytan sifətində görünən bütöv bir şəhəri öz rəftarı ilə dəyişib insan sifətinə salan bir adamla bir az da vaxt keçirmək o səhər məndən ötrü, söz yox ki, xoş olardı. Ancaq mən o adamdan ayrılmağa yaman tələsirdim, çünki gördüyüm yuxunun – özgə, uzaq dünyalara məxsus rənglərlə - boyalarla çəkilmiş – kosmik ab-havası, çay içib, evdən çıxanda da, mənim varlığımdan hələ tamam sorulub getməmişdi və o ab-havanı hələ bir müddət də içimdə yaşatmaqdan ötrü mənim öz-özümlə tək qalmağa əşhədi-ehtiyacım vardı. Buna görə də ezamiyyət vərəqəsinə möhür vurdurmağı mərd-mərdanə boynuna götürmüş təzə dostum bu məqsədlə “Obkom”a girib-çıxanacan mən küçədə bir Allah bəndəsi tapıb, ondan Xankəndindən Şuşaya piyada getmək üçün mənə lazım olacaq qədərində məlumat ala bildim və az sonra elə o “Obkom”un qabağındaca dostumla vidalaşıb, tək-tənha, pay-piyada Şuşa səmtə üz qoydum.

O yol, indiki təsəvvürümə görə, altı-yeddi kilometrdən ya bir qədər az, ya da bir qədər çox olardı: kol-kosun, ağac-budağın arası ilə burula-burula üzü yuxarı gedirdi. Və o vaxtlar Ümumiittifaq dərəcəli sağlamlıq ocaqlarından biri sayılan – Şuşa istirahət kompleksinin yerləşdiyi sahənin yanında o yolun axırına çıxıb dönüb geriyə baxanda gəldiyim yolun qısalığına ürəyimdə xeyli təəccüb elədim.

Sonralar - Əylisdəki evimizin eyvanında yuxusunu gördüyüm o dərin dərəni və o dərin dərənin dibi ilə axıb gedən o xırdaca dağ çayını da, çox güman ki, mən elə o vaxt – Xankəndindən pay-piyada Şuşa ilə ilk görüşə gedəndə həmin o istirahət kompleksinin yanından baxıb görmüşdüm.

İndi mənə elə gəlirdi ki, o zaman Şuşanın özünə də mən elə oradanca – kənardan baxmışdım, şəhərə birməmişdim. O vaxt Şuşadan Bakıya hansı yolla, hansı nəqliyyatla qayıtdığımı da indi yadıma sala bilmirəm. Amma həmin o 86-cı ilin iyulunda Bakıdan Xankəndinəcən təyyarə ilə getməyim və ordan, taksi ilə, birbaş Şuşanın mərkəzi mehmanxanasına yollanmağım lap indiki kimi yadımdadır.

Mehmanxananın müdiri (adı, səhv etmirəmsə, Süleyman idi) məni tanıdı və çox mehriban qarşıladı. Mehmanxanada yer vardı. Ancaq hansı nömrədə qalacağımı mənə bəri başdan deməyə, gördüm ki, mehmanxana müdiri ürək eləmir. Bunu mən indi bilirəm ki, o zaman əyalət şəhərlərinin hamısında mehmanxanaların az-çox səviyyəli nömrələri raykomun sərəncamı olmadan kimsəyə verilə bilməzdi. Onda isə adını çox eşidib, hələ üzünü görmədiyim Cıdır düzü ilə ilk görüşə hədsiz dərəcədə tələsdiyimdən çamadanımı mehmanxana müdirinin kabinetindəcə qoyub, özümü bayıra saldım və Şuşanın qaymaq kimi havasını ləzzətlə uda-uda pay-piyada Cıdır düzünə yollandım.

Bela yerdə (vallah, billah!) adam dönüb təzədən uşaq ola bilər. Otu – tərtəzə, tərtəmiz – baxan deyərdi ki, günahsız körpənin göz yaşından su içib!.. Mapmavi göyüzü elə bil o ilahi yaşıllığın üstünə Allahın öz əli ilə tutduğu ayna idi və o aynada Yeri-Göyü Yaradanın gözlərinin rəngindən də nəsə vardı.

...O gün mən o Cıdır düzündən az qala uça-uça mehmanxanaya qayıdanda heç olmasa beş-on gün Şuşada qalacağıma tam əmin idim. Amma, sən demə, o gedişlə mən düz qırx gün Şuşada qalacaqdım. Bir zaman bu yerlərlə bir də qayıtmağın mümkün olmayacağından sanki mənsiz xəbər tutmuş narahat ürəyimi gündə azı iki dəfə Şuşanın başına dolandıracaqdım, onun bütün kəndlərini qarış-qarış gəzəcəkdim, dağlarını, meşələrini – eninə-uzununa – ölçdükcə ölçəcəkdim...

"Sağınçı" dediyim o ssenarini də mən elə qaldığım mehmanxana otağının – üzü gül-çiçəkli xiyabana baxan – kiçik balkonundaca bir növ dizimin üstündə yazıb qurtaracaqdım (və bir vaxt rejissor Tofiq İsmayılov o ssenaridən “Sürəyya” adlı film çəkəcəkdi).

Mən o Şuşadan içimin hiss-pasını, nə ki var, təmizləyib qayıdacaqdım. Ancaq elə o Şuşadaca (uzun çəkən təsadüfi bir qonaqlıqdan qayıdıb, çox narahat yatdığım bir gecə) gördüyüm yuxunun xofu ürəyimdə həmişəlik qalacaqdı.

... at elə o at idi: bir zaman Xankəndində yuxusunu gördüyüm o qanadlı möcüzə!.. Və o zaman məni öz bəyaz qanadları üstündə harasa – şirin və sehrli bir aləmə aparmağa gələn o AĞ AT indi Cıdır düzünün tən ortasında, otun-çiçəyin içində uzanıb can verirdi. Və mən (o zaman bəs Sən hardaydın, Pərvərdigara!) bir də baxıb gördüm ki, belinə qıpqırmızı qurşaq bağlamış qara-qara nəhənglər iri qapqara qılınclarla o ATI parça-parça doğrayırlar və (bu kitabın əvvəlki fəsillərindən sizə məlum olan) bapbalaca qara adamlar, bir bölük qarışqa sürüsü kimi, at ətini – qanı süzülə-süzülə Cıdır düzü boyunca xəlvət-xəlvət, xısın-xısın ora-bura daşıyırlar. Anca bu qara liliputların sifəti bir vaxt Əylisin dağlarını söküb-dağıdan o qara liliputların sifəti kimi, necə deyərlər, “abstrakt” sifətlər deyildi. Bu sifətlər (təsəvvür eləyin ki!) tək mənim yox, elə sizin də çoxunuzun indi yaxşı tanıdğınız adamların real sifətləri idi!..

... Və Böyük Allahın Uca Adına and olsun ki, bu adamların hər hansı birinin bir vaxt dönüb elə əslində də ruhtalayan və cəmdəksökən şeytani bir varlığa çevriləcəyi barədə mən, nəinki o yuxunu görməzdən əvvəl, hətta o yuxunu görəndən neçə il sonralar da heç vaxt fikirləşməmişdim...

(Birinci kitabın sonu)

1996