Azərbaycan dilinə yeni sözlər əlavə olunub və sosial şəbəkələrdə bu hadisə fərqli reaksiyalarla qarşılanıb.
Rus dilindən tərcümə edilmiş sözlər (şpilka - ipəzor, kupalnik – geyçim, ofisiant – süfrəçi) qəbul olunmalıdırmı? Azərbaycan dilində bu sözlər işlədilməlidirmi?
Kulis.Az bu barədə tanınmış qələm adamlarından münasibət öyrənib. Rəyləri təqdim edirik.
Əkrəm Əylisli: “Bu saatki Azərbaycan dili, yəni saytlardakı dil biabırçı vəziyyətdədir. Elə saytlar var ki, elementar dil qaydalarına belə əməl eləmirlər.
Mən lüğətlərin içindən yalnız keçən ilki lüğəti əsaslı, məsuliyyətli iş hesab edirəm. İndi hər sahədə məsuliyyətsizlik var. Bu məsuliyyətsizlik dilə də keçib. Məsələn, bir vaxtlar “plyaj” sözünü çevirib eləmişdilər “çimərlik”. Onu da elə bəh-bəhlə qarşıladılar ki, sanki böyük bir iş görüblər. Ancaq çimərlik sözünün kökü yoxdur. Azərbaycan dilində kökü olmayan söz həqiqi sayılmır. Ona görə də “çimərlik” qondarma sözdür. Ağacın kökü olduğu kimi sözün də kökü olur. Kökü olmayanda qırılıb düşür.
Bu yeni sözlər gətirmək ənənəsi bizə türklərdən keçdi. Sizə deyim ki, türklər də dilə yeni daxil olmuş bu sözlərdən razı deyildilər. Məsələn, bizdə türklərdən keçmə bir söz var: yazar. Bu sözün də kökü yoxdur. “Yazıçı” sözü anlaşılır, “yazı” sözünə “çı” şəkilçisi əlavə edilib və söz yaranıb. Yazar isə süni sözdür. Bizə belə süni, sintetik sözlər lazım deyil. Bir dəfə mən belə bir şey demişdim, sözümü qəribçiliyə saldılar: “Hüseyn Cavidin dili sintetikdir, onu nə ziyalı mühitində, nə də kənddə başa düşmək olmaz”.
Süni dil açmır məni. Söz insanın içindən gəlməlidir, söz hissiyyatın içindədir, hissin şəklidir, içəridə olanın göstəricisidir. İndi elə söz deyirlər ki, onun arxasında heç nə görünmür. Söz gərək bir mənzərə yaratsın. Yarada bilmirsə o mənzərəni, deməli süni və sintetikdir. İndi də sözün başına o qədər oyun gətirirlər ki...
Rus dilindən çevirirlər, bərbad günə qoyurlar. Özü də əksəriyyəti rus dilindən xəbərsizdir. Buna görə də dilimizin anasını ağladırlar. Dil cəmiyyətin göstəricisidir. Cəmiyyətdəki eybəcər keyfiyyətlər dilə keçir. Dil mədəni səviyyənin göstəricidir. Hansı dildə danışırsa o sənin mədəni səviyyəni göstərir. İndi lüğətləri mənəviyyatsız adamlar düzəldirlər. Dilin içini bilməyən, Azərbaycan dilini hiss eləməyən adamlar. Məsələn, mən əsər yazanda, ya da tərcümə eləyəndə Əylisin yuxarı başından aşağısına düşüb adamları xəyalımda danışdırıram. Məsələn, bir dəfə eqoist sözünü Azərbaycan dilində necə işlədəcəyimi düşündüm. Anam bir nəfər haqqında belə dedi: “Özünü tək istəyəndir o”. Heç nədən umacağı olmayan adam olduğu üçün o sözün qarşılığını tapmışdı. Mənim tərcüməm olan Henrix Bölün “O illərin çörəyi” əsərini çevirəndə də xəyalımda adamları danışdırmışam. Özüm əsəri başa düşürdüm, amma Azərbaycan dilində onun ifadəsini tapa bilmirdim. Buna görə də təsəvvürümdə insanları danışdırırdım. İndi mahnılarda, teatrlarda, həyatımızda olan dil hamısı iç-içə, bir yerdədir, heç biri bir-birindən ayrı deyil”.
Elçin Şıxlı: “İpəzor” çox mənasız görünür, "geyçim" yerinə sadəcə "çimərlik" deyərdim. Bir sözün iki məna daşıması praktikası var. "Süranə” - süni və yersizdir. Mən "vertolyot" və "helikopter" əvəzinə "dikuçar" deyərdim. Bir bunu da müzakirəyə çıxarın. Bunu kim edir? Çox maraqlıdır. "Süfrəçi" qulağa pis gəlir. "Saqi" maraqlı olardı. Həm də "süfrəçi-süpürgəçi"dən poetik səslənir”.
Əsəd Cahangir: “Mən bu haqda yazmışam, uğurlu tapıntı deyil. Məsələn, “geyçim” sözü.
1. Səslənməsi uğurlu deyil. Dilə yatmır. Bu məsələnin fonetik tərəfidir.
2. Sözün birinci hissəsi leksik-qrammatik omonimlik hesabına ikinci mənaya yol açdığından söz gülüş hədəfinə çevrilə bilər. Bu məsələnin leksik-qrammatik tərəfidir.
3. Çox şeyi geyinib çimmək olar. Sözün mənası konkret olmalıdır.
Söz çox şeyləri işarələyir. Bu isə məsələnin semantik tərəfidir. Beləliklə, fonetik, leksik-qrammatik və semantik baxımdan özünü doğrultmadığından qeyri-məqbul sayılmalıdır. Hərə öz başı çıxan işlə məşğul olsa, yaxşıdır. Ümumən isə dildəki sözlərin milliləşməsini alqışlamaq lazımdır. Bir şərtlə ki bu işlə həvəskarlar yox, professionallar məşğul olsunlar.
“İpəzor”, “Süranə”, “Süfrəçi” sözlərinin hamısı uğursuzdur və lazımsızdır. Bu bizi dünyadan uzaq salır. “İpəzor” anlaşılmır nə deməkdir. “Süranə” də həmçinin. Bu, ümumiyyətlə gülməlidir. “Ofisiant”ı təzə sözlə əvəz etməyə ehtiyac yoxdur. O söz dildə vətəndaşlıq hüququ qazanıb artıq”.
Rəbiqə Nazimqızı: “İpəzor” çox gülünc səslənir, yeri gəlmişkən, rusca "şpilka" dediyimiz sözün qarşılığı var bizdə - sancaq. Ruslarda da sancaq həm saç üçün, həm paltar üçün ola bilər, yəni müxtəlif məqsədlərlə istifadə oluna bilər. “Süranə” ümumiyyətlə absurddur. Çünki bizim dildə cins kateqoriyası yoxdur və belə qondarma söz gülüşdən başqa heç bir reaksiya doğurmur. Biz “şairə” sözünü lüğətdən çıxarmaq istəyirik ki, cinsi ayrı-seçkilik olmasın, alimlərimiz geri gedirlər... "Geyçim"ə gəlincə, əslində, o sözlərin içərisində nisbətən məntiqlisi elə budur, normal sözdür, işlətmək də olar, yavaş-yavaş dil də öyrənər. Di gəl ki, bizim camaat bir az söz bəzəməyə meyllidir və dərhal cinsi azlıqları yada salacaq deyə, daha normal qarşılıq tapmaq olar.”
Aqşin Yenisey: “Dil üzərində aparılan istənilən yaradıcılıq işini alqışlamaq lazımdır. Amma bir məsələ var ki, dil ən təbii formada şairdə yenilənir, çünki şair dilin musiqisini eşidir və sözə çevirir. Yazıçıya isə dilin daha çox oturuşmuş, təcrübə qazanmış qatı gərəkdir. Yeni söz yaradıcılığından söhbət gedirsə, işi şairlərə etibar edəcəksən. Amma şair özü dildəki boşluğu hiss edə bilmirsə, deməli, o, öz dilinin səsini eşitmir, yazdığı dilin buraxdığı "xoruzları" tuta bilmir. Ona görə də onun işini görən dilçi alim "ipəzor" sözünü gavur dilinin ahəngində yaradır. Əslində, bu gün süni şəkildə düzəldilən yeni sözləri dil ədəbiyyatdan almalıdır, amma biz hələ ədəbiyyatın özünü ordan-burdan alırıq. Daha yaxşı olar ki, bu cür neologizmlərin yaradılması Azərbaycan ədəbiyyatında dil faktı kimi təsdiq olunmuş şair və yazıçıların ixtiyarına buraxılsın. Çünki canlı dillə ən çox onlar ünsiyyətdə olurlar”.
Şərif Ağayar: “İdeyanı alqışlayıram. Bu mərhələlər əvvəl-axır keçiləcək. Çünki elə sözlər var ki, danışıq dilində nə qədər işlətsək də, ədəbi dilimizdə vətəndaşlıq qazana bilmir. Amma seçim edəndə, söz yaradanda bir az hissiyyatlı davranmalıyıq. Bu neyrocərrahiyyə kimi bir şeydir. Misal üçün “İpəzor” sözünü seçən adamın Azərbaycan dili hissiyyatı yoxdur. Heç olmasa dilin ahəng qanuna uyğun gələn bir söz tapaq də. “Süranə” də onun kimi. Fars ahəngindədir. Gül kümü “Sürmək” feili zorakılığa məruz qalır. Ancaq “Geyçim” və daha çox “Süfrəçi” sözlərini məqbul hesab edirəm. Rahat sözlərdir. Misal üçün türklər “Qapmaq” və “Qaçmaq” feilindən “Çanta oğurlayan” mənasını verən “Qapqaç” sözünü yaradıblar. Gözəldir. Bu mənada “Geyçim” uğurludur. “Süfrəçi” də “-çı” şəkilçisini qəbul etməklə peşə mənasını verən sözlərimizlə rahatca qohum ola bilər. Yazı yazan yazıçı olan kimi, süfrə düzəldən də süfrəçi ola bilər. İlk baxışdan qulağa naxoş dəyə bilər, amma zaman keçdikcə öyrəşəcəyik. Bu sözü eşidən anda beynimdə bir cümlə dolaşdı: “Kafedə oturan kimi süfrəçini çağırdım.” Məncə gedir.”
